«Δαίμονες»

Κατήγορος του τσαρισμού και της δουλοκτητικής φεουδαρχίας, μέλος οργάνωσης ουτοπιστών σοσιαλιστών, ο Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, το 1849, ως θανατοποινίτης εξορίζεται στη Σιβηρία για μερικά χρόνια. Καθώς - παρά την κατάργηση της δουλοκτησίας - οι φεουδάρχες και η ανερχόμενη αστική τάξη πίνουν και το μεδούλι των εξαθλιωμένων αγροτικών και εργατικών μαζών, φουντώνουν τα ξεσπάσματα και στις δεκαετίες του 1860 και 1870 εμφανίζονται πολλές, ποικίλων ιδεολογικών απόψεων, φερόμενες ως «επαναστατικές», ομάδες. Ανάμεσά τους και η ομάδα του Σεργκέι Γκενάντιεβιτς Νετσάγιεφ (1847-1882), του οποίου την προβοκατόρικη για το επαναστατικό κίνημα δράση κατήγγελλαν οι Μαρξ και Ενγκελς. Δεινός σχολιαστής της κοινωνικής πραγματικότητας, ο Ντοστογιέφσκι κατέστησε τον Νετσάγιεφ «πυρηνικό» επίκεντρο του - σπουδαίου ιστορικοκοινωνικά και μεγαλειώδους λογοτεχνικά - μυθ-ιστορήματός του «Δαίμονες», μετονομάζοντάς τον σε Πιοτρ Βερχοβένσκι. Ο αναγνώστης που αγνοεί το απολύτως ιστορικό υπόβαθρο του μυθιστορήματος στερείται την ιστορική αξία του. Αξίζει, λοιπόν, να τη συνοψίσουμε. Ο Νετσάγιεφ, παρεισφρέοντας ως επικεφαλής ομάδας, συμμετείχε στις φοιτητικές ταραχές του 1868-69 και συνέγραψε, μαζί με άλλους, το φοιτητικό «Πρόγραμμα Επαναστατικών Ενεργειών». Ηταν ο συντάκτης της περιβόητης «Κατήχησης του Επαναστάτη», που κήρυσσε μια άναρχη και καταστροφική βία για τη βία. Το 1869 διέδωσε ότι συνελήφθη, ενώ πήγε στη Γενεύη, εμφανιζόμενος ως «εκπρόσωπος επαναστατικής επιτροπής». Συνδέθηκε με τον Μπακούνιν, χρηματοδοτήθηκε από το λεγόμενο «Απόθεμα Μπαχμέτεφ» για «επαναστατική» δράση και επέστρεψε στη Μόσχα. Δηλώνοντας «εκπρόσωπος» της - ανύπαρκτης - «Παγκόσμιας Επαναστατικής Ενωσης», δημιούργησε τη μικρή μυστική οργάνωση «Λαϊκή Εκδίκηση», σπέρνοντας τυφλή και καταστροφική βία. Ο Νετσάγιεφ έφτασε στο σημείο να χαρακτηρίσει «προδότη» και να δολοφονήσει και τον παλιό αγωνιστή του φοιτητικού κινήματος και εργάτη Ι. Ιβανόφ (Σάτοφ λέγεται στο μυθιστόρημα), επειδή διαφώνησε με την τρομοκρατική βία του. Η αστυνομία συνέλαβε υπόπτους για τη δολοφονία του Ιβάνοφ, αλλά όχι τον Νετσάγιεφ, που βρέθηκε στη Γενεύη, όπου προσπάθησε να εισχωρήσει στην Α' Διεθνή. Το 1870 συλλαμβάνεται από την ελβετική αστυνομία. Το 1871 στη Μόσχα, ερήμην του, διεξάγεται η «Δίκη Νετσάγιεφ», την οποία το τσαρικό καθεστώς σκόπιμα μετέτρεψε σε «Δίκη της Α' Διεθνούς». Ο Νετσάγιεφ παραδίδεται στη Μόσχα το Γενάρη του 1873, περνά 20 χρόνια σε καταναγκαστικά έργα, αλλά και ξαναμπλέκεται σε βλαβερή για το επαναστατικό κίνημα δράση. Τη χρονιά της δίκης, ο Ντοστογιέφσκι γράφει τους «Δαίμονες», αποτυπώνοντας πλήρως την κοινωνική τοιχογραφία της εποχής. Την ιδεολογική αναζήτηση, τη σύγχυση και πολυδιάσπαση των φτωχών λαϊκών μαζών. Καυτηριάζει τη διεφθαρμένη, επηρμένη, «δαιμονισμένη» αριστοκρατία και τους πέριξ αυτής παρασιτικούς, τιποτένιους παιδαγωγούς και διανοούμενους. Τέτοιο παράσιτο είναι ο πατέρας του Πιοτρ Βερχοβένσκι, ο Στεπάν Βερχοβένσκι, προστατευόμενος της πάμπλουτης αριστοκράτισσας χήρας Βαρβάρα Σταυρόγκινα, άλλοτε «καθηγητής» του μοναχογιού της Νικολάι Σταυρόγκιν - ενός «κολασμένου», έκλυτου, ανικανοποίητου, καταστροφικού, ηδονιζόμενου με τη βία, εξ ου και χρηματοδότη του Πιοτρ Βερχοβένσκι, ο οποίος, μη βρίσκοντας νόημα για να ζήσει και λύτρωση από τους «δαίμονές» του, εξομολογούμενος τα αμαρτήματά του, αυτοκτονεί. Φρίττοντας από τη βία των εξουσιαστών και εκμεταλλευτών του λαού, αλλά και από τις τρομοκρατικές μεθόδους τύπου Μπακούνιν και Νετσάγιεφ, ο Ντοστογιέφσκι, μέγας ρεαλιστής αλλά και ψυχανατόμος, αποτύπωσε συνταρακτικά και τα δεινά της κοινωνίας, αλλά και την τραγωδία της ανθρώπινης ύπαρξης. Πιστεύοντας στις ηθικές, ανθρώπινες αξίες και παραδόσεις του ρωσικού λαού, καταδεικνύοντας τους «δαίμονες» της εποχής του, ονειρευόταν το θρίαμβο του καλού. Αυτό το αριστουργηματικό, διαχρονικό και οικουμενικά επίκαιρο μυθιστόρημα, παρουσίασε στο φετινό Φεστιβάλ Αθηνών ο Γερμανός σκηνοθέτης Πέτερ Στάιν. Μια παράσταση λιτών σκηνικών μέσων, καθάριου ρεαλισμού, καλά καθοδηγημένων ερμηνειών από τον πολυμελή ιταλικό θίασο. Μια παράσταση που σεβάστηκε το μυθιστόρημα, δεν το αλλοίωσε με «εκσυγχρονιστικές» παρεμβάσεις και εντυπωσιοθηρικά ευρήματα, αφήνοντάς το να «μιλήσει» για την εποχή του και δι' αυτής να παραπέμψει στο σήμερα. Μια παράσταση, που, με τα διαλείμματα (μερικά ήταν περιττά), διήρκεσε δώδεκα ώρες, ενώ οι οκτώμισι ώρες ήταν επί σκηνής, καθώς ο Στάιν επέλεξε αντί να ανεβάσει την καλά συμπυκνωμένη διασκευή του Αλμπέρ Καμί, να κάνει δική του διασκευή, μάλλον για προφανείς λόγους. Προσθέτοντας χρόνο στην επί σκηνής ερμηνευτική παρουσία της συζύγου του, Μανταλένα Κρίπα, ως Βαρβάρα Σταυρόγκινα, περικόπτοντας, όμως, άλλες σημαντικές, ιστορικού περιεχομένου, σκηνές του μυθιστορήματος και για διασκευαστικά - πνευματικά δικαιώματα.

«Ενα λεωφορείο»

Το ΔΗΠΕΘΕ Αγρινίου, συμπράττοντας με τη «Θεατρική Διαδρομή», στα πλαίσια των Επιδαυρίων, ανέβασε τους «Ιππείς», μια κωμωδία με την οποία ο Αριστοφάνης έσυρε τα εξ αμάξης στους διεφθαρμένους, αστοιχείωτους, άρπαγες, δημαγωγούς, ψεύτες, λαοπλάνους της πολιτικής εξουσίας και της οικονομικής λαμογιάς της εποχής του. Ο Παφλαγόνας (προσωπείο του Κλέονα) και ο Αλλαντοπώλης (προσωπείο του Αγοράκριτου), είναι ίδιες και απαράλλαχτες «λέρες», ανταγωνιζόμενες για την εξουσία του Δήμου. Ο άθλιος Παφλαγόνας, καθώς τρώει τον αγλέουρα από το μόχθο του λαού και τον κρατικό κορβανά του Δήμου, χάνει την εξουσία, την οποία με τη βοήθεια των «Ιππέων» - του έτερου μεγάλου κόμματος του δικομματισμού, θα λέγαμε σήμερα - κερδίζει ο εξίσου άθλιος Αλλαντοπώλης, που πλανεύει το λαό, τάζοντας λαγούς με πετραχήλια, για να κάνει τα ίδια με τον προκάτοχό του.Το έργο, μεταφρασμένο εξαιρετικά από τον Κ. Χ. Μύρη, αλλά προσαρμοσμένο στο σήμερα, με πρόσθετες σατιρικές φραστικές παρεμβάσεις για το ΔΝΤ, την ΕΕ, τον Ολι Ρεν, την «τρόικα» που με σύμφωνη την πολιτική και οικονομική εξουσία μας πίνουν το αίμα, σκηνοθέτησε με σεμνότητα και μέτρο στα κωμικά ευρήματα, ο Βασίλης Νικολαΐδης. Συντελεστές του καλού παραστασιακού αποτελέσματος είναι οι: Γιάννης Μετζικόφ (εξαιρετικά κοστούμια και σκηνικό), Αντιγόνη Τσολάκη (μουσική), Χρήστος Παπαδόπουλος (χορογραφία), Νίκος Βλασσόπουλος (φωτισμοί). Στυλοβάτες της σκηνοθεσίας ο πηγαία λαϊκός, φυσικός και άμεσος, χαρισματικός κωμικός Παύλος Χαϊκάλης (Αλλαντοπώλης), απολαυστικός στην πρώτη του αριστοφανική ερμηνεία και ο πολύπειρος αριστοφανικά Γιώργος Αρμένης. Καλή η υποκριτική προσπάθεια των Σαμψών Φύτρου, Θύμιου Κούκιου (δούλοι) και Γιάννη Κοτσαρίνη (Δήμος). Εντυπωσιακή και γελαστική η χορευτική, βουβή μιμική του Μανώλη Θεοδωράκη (Ειρήνη).

«Ιππείς»

Μερικοί σκηνοθέτες κυνηγούν τη διασημότητα όχι με μια υψηλού επιπέδου δική τους δημιουργία, αλλά με την καταρράκωση σπουδαίων θεατρικών έργων, δίκην «νεοτερισμού», χρησιμοποιώντας συχνά ως «δόλωμα» για να διαφημιστεί και να γίνει αποδεκτό το «κατασκεύασμά» τους, κάποιο δυνατό όνομα. Αυτό έπραξε ο πολυδιαφημισμένος στην Ευρώπη, Πολωνός σκηνοθέτης Κριστόφ Βαρλικόφσκι. Παρουσίασε, στο Φεστιβάλ Αθηνών, μια ανενδοίαστης ασέβειας διασκευή του υπέροχου, πασίγνωστου και κινηματογραφικά, κοινωνικού και ταυτόχρονα ψυχολογικού δράματος «Λεωφορείο ο "Πόθος"», του Τένεσι Ουίλιαμς, με τίτλο «Ενα λεωφορείο» και με δόλωμα την υπεραισθαντική, αλλά και πολύ δυνατών και πολύ ασκημένων υποκριτικών μέσων (φωνητικά, κινησιολογικά) διάσημη Γαλλίδα ηθοποιό Ιζαμπέλ Ιπέρ (σ.σ. θα μας μείνει αλησμόνητη η ερμηνεία της στις «Επικίνδυνες σχέσεις» σε σκηνοθεσία του Ρόμπερτ Γουίλσον). Ο Βαρλικόφσκι δεν είναι ατάλαντος. Με την παράστασή του, όμως, αποδείχνεται ασεβής. Δε σεβάστηκε ούτε το έργο του Ουίλιαμς, ούτε το τάλαντο της Ιζαμπέλ Ιπέρ. Ευθύνεται, όμως, κι εκείνη, που πειθαρχικά, σαν «μαθητούδι», υπηρέτησε την παρακμιακή, αντιδραματική, μετα-μεταμοντέρνα «εκσυγχρονιστική» και κακόγουστη, διασκευαστική και σκηνοθετική «ανάγνωση» του Βαρλικόφσκι. «Ανάγνωση», που στέρησε όλο το υπαρξιακό άλγος, τα τραυματικά βιώματα, την καλλιέργεια, την έμφυτη τρυφερότητα και ευγένεια, το αίσθημα της αξιοπρέπειας, τον τρόμο του κενού, της μοναξιάς, της βιοποριστικής αδυναμίας και του ματαιωμένου ονείρου για αγάπη, για λίγη ευτυχία, με τα οποία «κόσμησε» η ποίηση του Ουίλιαμς αυτό το θεατρικό πρόσωπο, την Μπλανς ντι Μπουά, ώστε να κορυφωθεί το δράμα της, με τον - εν ψυχρώ προαποφασισμένο από τον άντρα της αδελφής της - εγκλεισμό της σε ψυχιατρείο. Ο Βερλικόφσκι είδε την Μπλανς σαν θλιβερό, μισοπάλαβο, μέθυσο, μητρομανές, μισόγυμνα περιφερόμενο, γύναιο, που στο τέλος απλώς αποτρελαίνεται. Ο,τι σώθηκε από την ηρωίδα του Ουίλιαμς, οφείλεται στο ταλέντο της Ιπέρ. Χωρίς την ερμηνευτική παρουσία της, το σκηνοθετικό κατασκεύασμα δε θα βλεπόταν, δε θα αντεχόταν διόλου.