«Εχω γεννηθεί στην Αργεντινή, αυτό δεν είναι μυστικό για κανένα. Είμαι Κουβανός και μαζί Αργεντινός, και αν οι λαμπρότατες περιοχές της Λατινικής Αμερικής δε θίγονται, αισθάνομαι τόσο Λατινοαμερικανός πατριώτης, απ' οποιαδήποτε χώρα της Λατινικής Αμερικής, όσο και ο πιο πατριώτης της κάθε μιας. Θα είμαι έτοιμος στην κατάλληλη στιγμή να δώσω τη ζωή μου για την απελευθέρωση μιας λατινοαμερικανικής χώρας δίχως να γυρέψω τίποτε από κανένα, δίχως τίποτε ν' απαιτήσω, δίχως κανέναν να εκμεταλλευτώ».

Ερνέστο Τσε Γκεβάρα¹

Στις αρχές Νοεμβρίου του 1966, στο αεροδρόμιο της Λα Παζ στη Βολιβία, έφτασε προερχόμενος από το Σάο Πάολο της Βραζιλίας ένας μεσήλικας, χωρίς γένια, φαλακρός, με άσπρα μαλλιά όπου αυτά υπήρχαν, με μεγάλα ματογυάλια πολυτελείας, καλοντυμένος και γραβατωμένος. Στην τσέπη του είχε το ουρουγουαϊνό διαβατήριο που έφερε το όνομα Ραμόν Μπενίτες Φερνάντες, έμπορος. Για κάθε περίπτωση, είχε κρυμμένο πάνω καλά κι ένα δεύτερο διαβατήριο στο όνομα του εμπόρου Αντόλφο Μένα Γκονσάλες. Στις βολιβιανές αρχές παρουσίασε μια διαταγή αποστολής του Οργανισμού Αμερικανικών Κρατών, στο όνομα Αντόλφο Μένα Γκονσάλες, η οποία ανέφερε πως ο κάτοχος αυτής θα πραγματοποιούσε μία έρευνα για τις οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις στη Βολιβία. Ετσι του επιτράπηκε η ελευθερία κίνησης σε ολόκληρη τη χώρα.

Στις 5 Νοεμβρίου του 1966, στις 6.30 το πρωί, ο Ραμόν Μπενίτες Φερνάντες ή Αντόλφο Μένα Γκονσάλες άφησε τη Λα Παζ και με τζιπ, συνοδεία των φίλων του Αλμπέρτο Φερνάνδες ντε Οκα και Κάρλος Κουέγιο, κατευθύνθηκε προς τη νοτιοανατολική περιοχή της Βολιβίας, όπου κοντά στον ποταμό Νιανκαουάσου υπήρχε μια φάρμα, η οποία έμελλε να μείνει στην ιστορία με το όνομα «Καλαμίνα», γιατί η κατοικία που υπήρχε μέσα σ' αυτήν ήταν καλυμμένη με φύλλα ψευδαργύρου (στα ισπανικά «Καλαμίνα»)².

Λίγες ώρες αργότερα, από τη Λα Παζ βγήκε ένα δεύτερο τζιπ - που τράβηξε προς την ίδια κατεύθυνση με το πρώτο - στο οποίο επέβαιναν τρεις άνθρωποι: ο Πόμπο, ο Τομάγιο κι ένας Βολιβιανός φοιτητής ονόματι Χόρχε Βάσκε Βιάνια ή ελ Λόρο ή Μπιγκότες³. Τα δύο τζιπ στην πορεία συναντήθηκαν και πριν φτάσουν στη φάρμα «Καλαμίνα», οι επιβάτες, για να μην κινήσουν υποψίες, εγκατέλειψαν το ένα όχημα και συνέχισαν με το άλλο. Κατά τη διάρκεια της κοινής τους διαδρομής ο Μπιγκότες πληροφορήθηκε πως ο περίεργος αυτός μεσήλικας ήταν ο Ερνέστο Τσε Γκεβάρα.

Εκείνη τη μέρα, την 7η Νοεμβρίου, ο Τσε άνοιξε ένα σημειωματάριο γερμανικής κατασκευής, κόκκινου χρώματος κι άρχισε - όπως άλλωστε συνήθιζε σε κάθε περιπέτεια της ζωής του - να γράφει το νέο του ημερολόγιο: «7 Νοέμβρη: Σήμερα ξεκινάμε ένα καινούριο αγωνιστικό στάδιο...»^4.

Ας σταθούμε λοιπόν στον άνθρωπο που αποτελούσε το κέντρο αυτής της ιστορίας. Στον Ερνέστο Γκεβάρα.

Ο Ερνέστο Γκεβάρα γεννήθηκε στην πόλη Ροσάριο της Αργεντινής στις 14 Ιουνίου του 1928. Ηταν το πρώτο από τα πέντε παιδιά του Ερνέστο Γκεβάρα Λιντς και της Σέλια Ντε λα Σέρνα. Στις φλέβες του έτρεχε ιρλανδέζικο αίμα από τη μεριά του πατέρα του και βασκικό από τη μεριά της μητέρας του. Ομως ήταν Αργεντινός 12ης γενιάς από το σόι του πατέρα του και 8ης γενιάς από το σόι της μητέρας του. Οι πρόγονοί του είχαν περιπετειώδη ζωή κι ίσως όλα αυτά να είχαν περάσει ως πληροφορίες στα γονίδια του νεαρού Γκεβάρα. Ο πατέρας του, μάλιστα, πίστευε πως η πορεία που τράβηξε ο γιος του μπορούσε να ερμηνευτεί από την καταγωγή του. Να πώς περιέγραφε στον Σοβιετικό ιστορικό Ι. Λαβρέτσκι την εξέλιξη του γιου του: «Για να καταλάβει κανείς πώς ο γιος μου έγινε ο ταγματάρχης Τσε, ένας από τους αρχηγούς της κουβανικής επανάστασης, και τι ήταν εκείνο που τον έκανε να πάει στα βουνά της Βολιβίας, πρέπει να σηκώσει λιγάκι το πέπλο του παρελθόντος και να γνωρίσει τους προγόνους της οικογένειάς μας. Στις φλέβες του γιου μου έτρεχε το αίμα των Ιρλανδών στασιαστών, των Ισπανών κατακτητών και των Αργεντινών πατριωτών. Οπως φαίνεται, ο Τσε κληρονόμησε ορισμένα χαρακτηριστικά των ανήσυχων προγόνων μας. Στο χαρακτήρα του υπήρχε κάτι που τον τραβούσε στις μακρινές περιπλανήσεις, στις επικίνδυνες περιπέτειες και στις νέες ιδέες»⁵.

Σχεδόν νεογέννητος, στο Ροσάριο, ο Ερνέστο είχε πάθει κρίση πνευμονίας και σε ηλικία δύο ετών, όταν ζούσε με την οικογένειά του στο Αλτο Παρανά, στα σύνορα με την Παραγουάη, η πνευμονία τον ξανακτύπησε, ύστερα από ένα μπάνιο στο ποτάμι. Αν και το πρόβλημα αντιμετωπίστηκε ιατρικώς, από τώρα και στο εξής το μικρό αυτό παιδί θα έπρεπε να περάσει όλη την υπόλοιπη ζωή του έχοντας μόνιμο σύντροφο το άσθμα.

Ολη του τη ζωή ο Τσε την πέρασε μέσα στην περιπλάνηση, ακόμη και την περίοδο που ήταν μικρό παιδί. Ο πατέρας του, πολιτικός μηχανικός στο επάγγελμα, ανέπτυσσε επιχειρηματικές δραστηριότητες σε διάφορα μέρη της Αργεντινής κι έτσι η οικογένεια υποχρεωνόταν συχνά να αλλάζει τόπο διαμονής. Επιπλέον, οι περιπέτειες του μικρού Ερνέστο με το άσθμα υποχρεώνουν τους γονείς τους να αναζητούν για τη διαμονή της οικογένειας τις κατάλληλες κλιματικές συνθήκες.

Το 1936 ο Ερνέστο θα γραφεί στο δημοτικό σχολείο όπου φοίτησε κανονικά μόνο στη δευτέρα και την τρίτη τάξη. Την τέταρτη, την πέμπτη και την έκτη θα τις τελειώσει πηγαίνοντας - λόγω της αρρώστιας - όποτε μπορούσε. Το 1942, σε ηλικία δεκατεσσάρων ετών, θα γραφεί στο λύκειο Ντεάν Φούνες, στην Κόρδοβα, ένα σχολείο δημόσιο και περισσότερο ελεύθερο, ενώ μπορούσε να γράφει στο Μονσεράτ όπου σπούδαζαν τα παιδιά από τα πιο ευπορότερα στρώματα της κοινωνίας⁶.

Στην οικογένεια Γκεβάρα το διάβασμα ήταν μια αγαπημένη συνήθεια και τα βιβλία αφθονούσαν. «Εγώ και η Σέλια - λέει ο πατέρας του⁷ - αγαπούσαμε φοβερά τα βιβλία. Είχαμε μεγάλη βιβλιοθήκη με κάμποσες χιλιάδες βιβλία, το κύριο στολίδι του σπιτιού μας, το βασικό μας κεφάλαιο. Εδώ υπήρχαν και κλασική φιλολογία από την ισπανική ως τη ρωσική, και βιβλία ιστορίας, φιλοσοφίας, ψυχολογίας και τέχνης. Υπήρχαν έργα του Μαρξ, του Ενγκελς και του Λένιν, βιβλία του Κροπότκιν και του Μπακούνιν. Από τους Αργεντινούς συγγραφείς αντιπροσωπεύονταν ο Χοσέ Ερνάντες, ο Σαρμέντο και άλλοι. Ενα μέρος από τα βιβλία ήταν στα γαλλικά. Η Σέλια ήξερε τα γαλλικά, μάθαινε και τον Τετέ τη γλώσσα αυτή». Μέσα σε τέτοιες συνθήκες, το διάβασμα έγινε βίωμα στον Ερνέστο από τα μικρά του χρόνια. Διάβαζε όλους τους μεγάλους συγγραφείς και ποιητές, ενώ απ' ό,τι φαίνεται η πρώτη του επαφή με το Μαρξισμό - δεδομένου ότι τα βιβλία υπήρχαν - έγινε μάλλον στη βιβλιοθήκη του πατρικού του σπιτιού κι όχι αργότερα. Η ποίηση ήταν η μεγάλη αγάπη του νεαρού Ερνέστο. Αγαπούσε επίσης τη ζωγραφική, αλλά εκεί που δεν μπορούσε να αντιληφθεί τίποτα ήταν ό,τι αφορούσε τη μουσική. Δεν μπορούσε να διακρίνει τους διαφορετικούς ρυθμούς, δεν είχε καθόλου μουσικό αυτί και ως εκ τούτου δεν είχε καμιά ικανότητα στο χορό, παρά το γεγονός ότι οι Αργεντινοί θεωρούν τον εαυτό τους καλό χορευτή, ακόμη κι αν δε χορεύουν καλά.

Παράλληλα με το διάβασμα ο Ερνέστο είχε αναπτύξει και μια δεύτερη ...εμμονή. Θέλοντας να καταπολεμήσει την αρρώστια του ή τουλάχιστον να πάει κόντρα σε όσα αυτή του υπαγόρευε να κάνει, δοκίμαζε τις αντοχές της αναπνοής του παίρνοντας μέρος σε αθλητικές δραστηριότητες που απαιτούσαν κάτι τέτοιο. Επαιζε πινγκ πονγκ, ποδόσφαιρο, ράγκμπι, αγαπούσε την ιππασία, το γκολφ, την ανεμοπορία, αλλά το πάθος των παιδικών και εφηβικών του χρόνων ήταν το ποδήλατο.

Οταν τελείωσε το Λύκειο, το 1946, ο δεκαοχτάχρονος Ερνέστο αποφάσισε να σπουδάσει Εφαρμοσμένη Μηχανική. Ετσι εγκαταστάθηκε στο Μπουένος Αϊρες στο σπίτι της θείας του και της γιαγιάς τους, της μητέρας του πατέρα του, με την οποία ήταν συναισθηματικά δεμένος από μικρός, και γράφτηκε στη σχετική σχολή του πανεπιστημίου. Στη συνέχεια όμως ήρθε στη ζωή του κάτι πολύ έντονο και σημαντικό που τον έκανε να αλλάξει σχέδια. Η γιαγιά του παθαίνει εγκεφαλική αιμορραγία και στη συνέχεια ημιπληγία. Κάθεται δίπλα της, της κρατάει συντροφιά και τη φροντίζει για 17 ημέρες έως το θάνατό της⁸. Μετά από αυτό το γεγονός, που φαίνεται ότι τον συγκλόνισε βαθιά, πιθανόν επηρεασμένος και από τη δική του χρόνια ασθένεια, αλλά και από τη μαστεκτομή που έκανε η μητέρα του ύστερα από διάγνωση καρκίνου⁹, αποφασίζει να γίνει γιατρός και στις αρχές του 1947 γράφεται στην ιατρική σχολή του Πανεπιστημίου.

Το τελευταίο μάθημα στην Ιατρική ο Ερνέστο το έδωσε τον Απρίλιο του 1953, αλλά στο διάστημα που ήταν φοιτητής κάθε άλλο παρά έζησε μακριά από την περιπέτεια. Το Γενάρη του 1950 ξεκίνησε με μια μηχανή - κάτι σαν μοτοποδήλατο - που σχεδόν την είχε φτιάξει ο ίδιος για να γνωρίσει το βορρά της Αργεντινής και στις 29 Δεκεμβρίου του 1951, μαζί με τον φίλο του Αλμπέρτο Γρανάδο καβάλησαν μία μηχανή «Νόρτον» των 500 κυβικών κι άρχισαν μια νέα περιπέτεια με σκοπό να γνωρίσουν τη Λατινική Αμερική¹⁰. Επισκέφθηκαν τη Χιλή, το Περού, τη Βενεζουέλα, τη Βολιβία, τον Ισημερινό, τον Παναμά. Οσο βρίσκονταν στο Περού οι δύο φίλοι εργάστηκαν σε λεπροκομείο προσφέροντας υπηρεσίες στους ασθενείς. Ο Αλμπέρτο θυμάται¹¹: «Προσπαθήσαμε να εφαρμόσουμε την ψυχοθεραπεία και ψυχαγωγούσαμε τους λεπρούς. Οργανώσαμε από τους αρρώστους ποδοσφαιρική ομάδα, κάναμε αθλητικούς αγώνες, πηγαίναμε μαζί τους να κυνηγήσουμε πιθήκους, συζητούσαμε με αυτούς τα πιο διαφορετικά θέματα. Η προσοχή μας και η συντροφική συμπεριφορά μας απέναντι σε αυτά τα δυστυχισμένα πλάσματα ανέβασε τη δραστηριότητά τους. Οι άρρωστοι συνδέθηκαν αμέσως με μας».

Το κοινό ταξίδι των δύο φίλων ολοκληρώθηκε στο Καράκας της Βενεζουέλας. Ο Αλμπέρτο βρήκε εκεί δουλιά ως γιατρός και ο Ερνέστο με τη βοήθεια ενός συγγενή του επέστρεψε στο Μπουένος Αϊρες μέσω Μαϊάμι τον Αύγουστο του 1952. Το επόμενο ταξίδι του θα είναι προς την Επανάσταση.

Μετά την αποφοίτηση του από την Ιατρική, στις 7 Ιουλίου του 1953, ο Ερνέστο ξεκίνησε ένα νέο ταξίδι στη Λατινική Αμερική, αυτή τη φορά με τρένο, έχοντας μαζί του τον Κάρλος Φερέρ, με το παρατσούκλι Καλίκα, συγγενή της οικογένειας Γκεβάρα, που δεν έχει τελειώσει ακόμη τις σπουδές του στην Ιατρική. Θα επισκεφθεί τη Βολιβία, του Περού, το Εκουαδόρ, την Κολομβία, τον Παναμά, την Κόστα Ρίκα, το Σαλβαδόρ και τελικά θα καταλήξει στη Γουατεμάλα. Σ' αυτή του τη διαδρομή θα γνωρίσει την ταραγμένη Λατινική Αμερική των κοινωνικών αγώνων, των επαναστατικών εξεγέρσεων και των πραξικοπημάτων. Στη Βολιβία, για παράδειγμα, από τον Απρίλη του 1952 είχε ξεσπάσει η 179η λαϊκή εξέγερση στη σειρά, στην οποία συμμετείχαν οι χωρικοί και οι μεταλλωρύχοι. Η εξέγερση αυτή έφερε στην προεδρία της χώρας τον Πας Εστενσόρο, ηγέτη του «Εθνικού Επαναστατικού Κινήματος», αλλά και μια σειρά από προοδευτικές ανακατατάξεις που προμήνυαν κάτι θετικό. Η κυβέρνηση εθνικοποίησε τα ορυχεία κασσίτερου, είχε αρχίσει να εφαρμόζει την αγροτική μεταρρύθμιση, οργάνωνε ένα είδος λαϊκής πολιτοφυλακής από μεταλλωρύχους και αγρότες.

Την περίοδο αυτή ο Ερνέστο είναι μόνο ένας απλός παρατηρητής των γεγονότων. Ο,τι βλέπει κι ό,τι αντιλαμβάνεται εγγράφεται στη συνείδησή του, που δεν έχει κάνει ακόμη την αποφασιστική στροφή. Πάντως, στο διάστημα της δεύτερης αυτής πορείας του στη Λατινική Αμερική, στην Κούβα θα συμβεί ένα σημαντικό ιστορικό γεγονός που στην εξέλιξή του θα του σφραγίσει τη ζωή. Στις 26 Ιουλίου του 1953 ο Φιντέλ Κάστρο θα ηγηθεί επίθεσης στο Στρατόπεδο της Μονκάδα. Η επιχείρηση απέτυχε και οι περισσότεροι από τους 50 συλληφθέντες μαχητές θα δολοφονηθούν από τα στρατεύματα του δικτάτορα Μπατίστα. Ο Κάστρο και άλλοι επιζώντες σύντροφοί του θα συλληφθούν λίγο αργότερα και θα φυλακιστούν. Στις 6 Οκτωβρίου του ιδίου έτους απολογούμενος στο δικαστήριο της χούντας ο Φιντέλ θα δηλώσει ανάμεσα σε άλλα: «Οσο για μένα, ξέρω πως η φυλακή θάναι σκληρή όσο δεν είτανε ποτέ για κανένα, πως θα βρω μπροστά μου απειλές, παγίδες και άτιμες βιαιότητες. Μα δεν τις φοβούμαι, όπως δεν τρέμω τη μανία του άθλιου τυράννου που πήρε τη ζωή εβδομήντα αδελφών μου. Καταδικάστε με, δεν πειράζει, η ιστορία θα με δικαιώσει»¹². Εκείνες τις μέρες ο Ερνέστο βρισκόταν στο Εκουαδόρ και από εκεί αποφάσισε με τους φίλους του, που είχε γνωρίσει στη διάρκεια του ταξιδιού του, να τραβήξει προς τη Γουατεμάλα¹³. Χωρίς να το γνωρίζει η ζωή τον έσπρωχνε στο δρόμο προς την Κούβα.

Στη Γουατεμάλα ο Ερνέστο έφτασε το Δεκέμβρη του 1953. Πρόεδρος της χώρας, εκεί, από το φθινόπωρο του 1950, είχε εκλεγεί ο Χακόμπο Αρμπένς με την υποστήριξη και του νεαρού Κόμματος Εργασίας της Γουατεμάλας (Κομμουνιστικό Κόμμα). Η κυβέρνηση Αρμπένς ήταν μια αστική κυβέρνηση, που όμως είχε ένα γενικότερο προοδευτικό προσανατολισμό. Συγκεκριμένα, είχε προασπίσει σε έναν ορισμένο βαθμό τα εθνικά συμφέροντα της χώρας έναντι των ΗΠΑ, είχε προωθήσει την αγροτική μεταρρύθμιση με την απαλλοτρίωση μέρους της τσιφλικάδικης γης, είχε δώσει αυξήσεις στους μισθούς των εργατών, περιφρουρούσε τις δημοκρατικές ελευθερίες. Η πολιτική της αυτή είχε προκαλέσει την οργή των Ηνωμένων Πολιτειών, οι οποίες είχαν αποφασίσει την ανατροπή του Αρμπένς και για το λόγο αυτό έστειλαν στη Γουατεμάλα, ως πρεσβευτή, έναν πολύ γνωστό διπλωμάτη και δολιοφθορέα στην ελληνική κοινωνία, τον Τζον Πιουριφόι. Καθήκον του Πιουριφόι ήταν να οργανώσει πραξικόπημα για την απομάκρυνση του Αρμπένς¹⁴.

Στη Γουατεμάλα ο Ερνέστο γνώρισε την πρώτη του σύζυγο, την Περουβιανή πολιτική εξόριστο Ιλντα Γκαδέα Ακόστα, που φοιτούσε οικονομικά και ήταν οργανωμένη στη νεολαία του αριστερού πολιτικού κινήματος APRA (Alianza Popular Revolucionaria Americana - Λαϊκή Επαναστατική Αμερικανική Συμμαχία). Οι δύο νέοι θα έρθουν κοντά ο ένας με τον άλλον και θα κάνουν παρέα ανταλλάσσοντας βιβλία και προβληματισμούς. Η στροφή του Ερνέστο προς τα κοινωνικοπολιτικά προβλήματα είναι πλέον εμφανής και από τη σχέση του με την Ιλντα θα κάνει μεγάλα βήματα προς αυτή την κατεύθυνση. Αυτή του, όμως, η στροφή είχε μάλλον συντελεστεί πολύ νωρίτερα. Η Ιλντα αφηγείται¹⁵: «Ο Δόκτορας Ερνέστο Γκουεβάρα με κατέπληξε από τις πρώτες κιόλας συζητήσεις με το μυαλό του, τη σοβαρότητα, τις αντιλήψεις και τη γνώση του Μαρξισμού».

Στη Γουατεμάλα ο Ερνέστο θα γνωρίσει επίσης μια ομάδα Κουβανούς εξόριστους, συνεργάτες του Φιντέλ Κάστρο, όπως τους Αντόνιο Λοπές Φερνάντες (τον αποκαλούμενο Νίκο) και Μάριο Νταλμάου Λοπές, με τους οποίους αργότερα θα είναι συνεπιβάτης στη θρυλική «Γκράνμα». Απ' αυτούς μαθαίνει για τη δικτατορία του Μπατίστα, για τον Φιντέλ και τα κατορθώματα των επαναστατών στο νησί. Χωρίς πάλι να το γνωρίζει έχει ήδη κάνει τα πρώτα του βήματα προς την Κούβα. Ομως ταυτόχρονα ήρθαν και οι αναταραχές στη χώρα, με σκοπό την ανατροπή της κυβέρνησης Αρμπένς. Η πρώτη απόπειρα, που έγινε στις 17 Ιούνη του 1954, αντιμετωπίστηκε με επιτυχία, αλλά δέκα ημέρες αργότερα, ύστερα από τελεσίγραφο ανώτατων αξιωματούχων του στρατού, ο Αρμπένς παραιτήθηκε, παρέδωσε την εξουσία στον αρχηγό των ενόπλων δυνάμεων Ντιάς και στη συνέχεια διέφυγε στο Εξωτερικό. Τις ημέρες της κρίσης, ο Ερνέστο ζητά να πολεμήσει στο πλευρό των δυνάμεων που υποστηρίζουν τον πρόεδρο Αρμπένς, αλλά κανείς δεν του δίνει σημασία. Ταυτόχρονα, προσφέρει τις υπηρεσίες του στις αριστερές οργανώσεις της χώρας που μάχονται τους πραξικοπηματίες και τον αμερικανικό ιμπεριαλισμό. Ετσι, ύστερα από την επικράτηση των πραξικοπηματιών, κατέφυγε προσωρινά στην πρεσβεία της Αργεντινής, όπου είχαν καταφύγει και άλλοι Αργεντινοί, Κουβανοί και Γουατεμαλέζοι (αριστεροί, δημοκρατικοί και κομμουνιστές) και στη συνέχεια - το Σεπτέμβρη του 1954 - τράβηξε για το Μεξικό.

Στο Μεξικό, θα κάνει διάφορες δουλιές για να επιβιώσει, έως ότου το 1955 καταφέρει να πιάσει δουλιά ως γιατρός, στην αίθουσα αλλεργικών παθήσεων του Γενικού Νοσοκομείου της Πόλης του Μεξικού. Η παραμονή του όμως σ' αυτή τη χώρα θα σημαδευτεί από τρία σημαντικά γεγονότα. Το καλοκαίρι του '55 παντρεύτηκε την Ιλντα και το Φλεβάρη του 1956 γεννήθηκε η κόρη τους Ιλντίτα. Το τρίτο γεγονός που τον σφράγισε ολοκληρωτικά ήταν η σύνδεσή του με το κουβανέζικο επαναστατικό κίνημα και η συνάντησή του με τον Φιντέλ Κάστρο.

Οι Αργεντινοί έχουν το επιφώνημα «Che», το οποίο βάζουν μπροστά από τις φράσεις όταν απευθύνονται στους άλλους, που σημαίνει «Ε, συ!». Παρά τα πολλά του ταξίδια στη Λατινική Αμερική, ο Ερνέστο δεν κατάφερε ποτέ να απαλλαγεί από αυτή τη συνήθεια να απευθύνεται στους άλλους με το «Che», αν και γνώριζε ότι για ορισμένους Λατινοαμερικανούς ένας τέτοιος τρόπος ομιλίας φαινόταν αστείος. Στο Μεξικό, ερχόμενος σε επαφή με τους Κουβανούς εξορίστους και προσχωρώντας στην ομάδα του Φιντέλ Κάστρο, η συνήθειά του αυτή όχι μόνο δεν πέρασε απαρατήρητη, αλλά αποτέλεσε και την αιτία για να του κολλήσουν το παρατσούκλι ΤΣΕ. Ο Φιντέλ πιστοποιεί ο ίδιος αυτήν την ιστορία που έμελλε να δώσει στην ανθρωπότητα ένα από τα πιο αγαπητά - ταυτισμένα με την Επανάσταση - ονόματα. «Καθώς οι Αργεντινοί- λέει¹⁶ - φωνάζουν τους άλλους "Τσε", οι Κουβανοί άρχισαν να τον φωνάζουν "Τσε" κι έτσι έγινε γνωστός».

Πριν συναντηθεί με τον Φιντέλ, ο Τσε γνώρισε πρώτα τον αδελφό του Ραούλ Κάστρο. Ο Ραούλ ήταν ένας από τους πρώτους που εγκατέλειψαν την Κούβα και πήγαν στο Μεξικό, μετά το κίνημα στη Μονκάδα. «Τον κατηγορούσαν - θυμάται ο Φιντέλ¹⁷ - ήδη ότι έβαζε βόμβες κι εγώ ο ίδιος του λέω: "Πρέπει να φύγεις"». Τον Τσε τον έφερε σε επαφή με τον Ραούλ ο Κουβανός φίλος του από την περίοδο της Γουατεμάλας, Αντόνιο Λοπές Φερνάντες, ύστερα από μια συνάντηση που είχαν οι δύο τους στο νοσοκομείο που δούλευε ο Τσε ως γιατρός. Η συνάντηση Τσε - Ραούλ έγινε λίγες ημέρες αργότερα και ο Ραούλ Κάστρο ενημερώνει τον νέο του φίλο λεπτομερειακά για το αντιδικτατορικό κίνημα στην Κούβα, για την επιχείρηση στη Μονκάδα, για τον Φιντέλ και τη στάση του στο Δικαστήριο με την περίφημη φράση «Η ιστορία θα με δικαιώσει», αλλά και για τη σταθερή απόφαση των Κουβανών συντρόφων του να συνεχίσουν τον αγώνα. Ο Ραούλ έκανε θετική εντύπωση στον Τσε, αλλά κι εκείνος είδε στο πρόσωπο του Αργεντινού γιατρού έναν πολύ χρήσιμο άνθρωπο για τα σχέδια των Κουβανών επαναστατών¹⁸.

Η συνάντηση του Τσε με τον Φιντέλ έγινε στις 9 Ιουλίου του 1955, στο σπίτι της Μαρίας Αντόνια Σάντσες Γκονζάλες, μιας Κουβανής που είχε παντρευτεί Μεξικανό. Ο Φιντέλ θυμάται γι' αυτή τη συνάντηση¹⁹: «Δεδομένου ότι είχε κάνει ταξίδια, είχε δει τα γεγονότα της Γουατεμάλας, είχε γίνει μάρτυρας της αμερικάνικης επέμβασης, ξέρει ότι έχουμε επιτεθεί σ' ένα φρούριο, ξέρει ότι υπάρχει εκείνο το πρόγραμμα του "Η ιστορία θα με δικαιώσει", ξέρει πώς σκεφτόμαστε, έστω κι αν δεν κάναμε εκείνο το βράδυ μεγάλη επίδειξη της έκτασης των ιδεών μας, γιατί δεν είχε νόημα να το κάνουμε... Πήγαμε εκεί και συζητήσαμε μαζί του κι αυτός εκεί επιτόπου ενώνεται μαζί μας... Εχοντας όλη αυτή την εμπειρία, μ' εκείνη την επαναστατική διάθεση, μ' εκείνο το αγωνιστικό πνεύμα, με τη βαθιά του περιφρόνηση για τον ιμπεριαλισμό, ξέροντας αυτό που κάναμε κι αυτό που σχεδιάζουμε να κάνουμε και ποιες είναι οι ιδέες μας, είναι απολύτως σύμφωνος. Ηξερε επίσης ότι το κίνημά μας είχε μικροαστούς και απ' όλα. Εβλεπε μια εθνικοαπελευθερωτική επανάσταση, μια αντιιμπεριαλιστική επανάσταση, δεν έβλεπε ακόμα σοσιαλιστική επανάσταση, αλλά ήταν ευτυχής και προσχωρεί γρήγορα, στρατολογείται αμέσως. Ενα πράγμα μόνο μου λέει: "Φιντέλ, ένα πράγμα θα σου πω: Εγώ το μόνο που θέλω είναι όταν θριαμβεύσει η Επανάσταση στην Κούβα, να μη μου απαγορεύσετε για κρατικούς λόγους να πάω στην Αργεντινή να κάνω την επανάσταση"».

Ο Τσε μπαίνει αμέσως στις κουβανικές ομάδες και ακολουθεί όλο το πρόγραμμα στρατιωτικής τους επέμβασης: Τα θεωρητικά μαθήματα τακτικής, τις ασκήσεις σκοποβολής, τις εκπαιδευτικές ασκήσεις στον άτακτο - αντάρτικο πόλεμο και ό,τι άλλο χρειαζόταν ώστε όλοι αυτοί οι άνδρες να επιστρέψουν έτοιμοι στην Κούβα για να αρχίσουν τον επαναστατικό αγώνα. Ταυτόχρονα είναι και ο γιατρός των ανταρτών. Ετσι όταν η ομάδα - ύστερα από πολλές περιπέτειες, που δεν είναι του παρόντος να αναφερθούν - είναι έτοιμη για το ταξίδι προς την Κούβα, αυτός είναι επικεφαλής του Υγειονομικού με το βαθμό του υπολοχαγού²⁰.

Ηταν 2 Δεκέμβρη του 1956 όταν η Επανάσταση άρχισε την περιπέτειά της στην Κούβα. Το μικρό πλοίο «Γκράνμα», που έχει ξεκινήσει από το Μεξικό, έπειτα από ένα δραματικό ταξίδι, έφτασε στην παραλία του Νίκβερο, ενός μικρού χωριού στην πλαγιά της Σιέρα Μαέστρα, έχοντας ως στόχο να αποβιβαστούν με ασφάλεια οι 82 επαναστάτες που μετέφερε.

«Για να φτάσουμε στην Κούβα - γράφει ο Τσε Γκεβάρα²¹ - χρειαστήκαμε επτά ημέρες διασχίζοντας τον κόλπο του Μεξικού και την Καραϊβική Θάλασσα με ένα σκάφος σε κακή κατάσταση, χωρίς τρόφιμα, ενώ όλοι υποφέραμε από ναυτία. Δεν ξέραμε τίποτα από ναυσιπλοΐα και, επιπλέον, όταν φεύγαμε από το λιμάνι του Τουξπάν, φυσούσε τόσο δυνατός βοριάς ώστε όλοι οι πλόες είχαν απαγορευτεί. Ολα αυτά φυσικά είχαν αφήσει τα σημάδια τους στην ομάδα μας, την οποία αποτελούσαν άνδρες που δεν είχαν πολεμήσει ποτέ».

Για την επιτυχία της απόβασης είχε σχεδιαστεί δυο μέρες πριν, στις 30 Νοεμβρίου, να εκδηλωθεί στο Σαντιάγο εξέγερση για αντιπερισπασμό. Ομως η εξέγερση απέτυχε και το καθεστώς του δικτάτορα Μπατίστα βρισκόταν σε επιφυλακή. Ετσι όταν επιχειρήθηκε η απόβαση των επαναστατών, ο εχθρός ήταν εκεί. Δόθηκαν μάχες. Η αεροπορία και τα στρατεύματα του καθεστώτος θέριζαν ό,τι έβρισκαν στο δρόμο τους²² και τελικά μόνο 22 από τους 82 επαναστάτες που αποβιβάστηκαν βρέθηκαν ζωντανοί. Απ' αυτούς, μάλιστα, οι 10 πιάστηκαν αιχμάλωτοι και μόνο μια ομάδα από 12 άτομα κατάφερε να διαφύγει και να ανέβει στα βουνά της Σιέρα Μαέστρα απ' όπου και οργάνωσε μία από τις κορυφαίες επαναστάσεις του 20ού αιώνα μέσα στην αυλή των Ηνωμένων Πολιτειών. Ανάμεσά τους ο Φιντέλ Κάστρο, ο αδελφός του Ραούλ, ο Καμίλο Σιενφουέγκος και φυσικά ο Αργεντινός γιατρός Ερνέστο Τσε Γκεβάρα.

Η Επανάσταση δεν είχε εύκολο δρόμο, ο αντίπαλος ήταν ισχυρός, αλλά το έδαφος για να εξαπλωθεί και να νικήσει ήταν γόνιμο μέσα στη συνείδηση του λαού της Κούβας. Ετσι φτάσαμε στις 31 Δεκεμβρίου του 1958 όταν ο αρχηγός του Γενικού Επιτελείου του κουβανέζικου στρατού ενημέρωσε τον δικτάτορα Μπατίστα ότι δεν υπάρχει καμία ελπίδα να εμποδιστεί η προέλαση των επαναστατών προς την Αβάνα. Η πληροφόρηση ήταν απολύτως ακριβής. Φάλαγγες ανταρτών, με επικεφαλής των Φιντέλ Κάστρο, τις τελευταίες μέρες του Δεκέμβρη κύκλωναν το Σαντιάγκο. Αντάρτικες δυνάμεις υπό τον Ραούλ Κάστρο ήλεγχαν την επαρχία του Οριέντε, ενώ οι δυνάμεις του Κομαντάντε Τσε Γκουεβάρα και του Καμίλο Σιενφουέγκος πολεμούσαν στα περίχωρα της Σάντα Κλάρα, λίγες εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά από την κουβανική πρωτεύουσα. Επιπλέον, σε όλο το νησί γίνονταν σαμποτάζ κατά του καθεστώτος, επιθέσεις σε στρατιωτικούς στόχους και κάθε λογής άλλες ενέργειες με τις οποίες ο λαός εξέφραζε την ταύτισή του με την Επανάσταση²³.

Ο δικτάτορας ήταν αρκετά ευφυής για να καταλάβει πως τα λόγια του στρατηγού του δεν μπορούσαν να σημαίνουν τίποτε άλλο από το ότι είχε έρθει το τέλος. Ετσι έδωσε διαταγή να ετοιμαστούν οι βαλίτσες του. Χρήματα δε θα μετέφερε σ' αυτές γιατί τα είχε στείλει εδώ και καιρό στην Ελβετία. Πήρε μόνο κάτι ψιλοπράγματα, όπως το τηλέφωνο που είχε από καθαρό χρυσάφι και το ασημένιο ουροδοχείο του - δώρα Αμερικανών επιχειρηματιών που στις μέρες του είχαν κάνει χρυσές δουλιές στο νησί ληστεύοντας τον κουβανέζικο λαό. Μαζί με τον Μπατίστα αποφάσισαν να φύγουν και τα τσιράκια του: Στρατηγοί, υπάλληλοι των μυστικών υπηρεσιών, υπουργοί, συνολικά 124 άτομα²⁴.

Την 1η Γενάρη του 1959 η επανάσταση είχε ουσιαστικά νικήσει. Ο Μπατίστα είχε εγκαταλείψει τη χώρα, φεύγοντας κρυφά για τον Αγιο Δομίνικο και η Σάντα Κλάρα όπου - όπως πολύ σωστά γράφει ο R. Rojo²⁵- δόθηκε η αποφασιστική μάχη έπεσε στα χέρια των επαναστατών. Την επομένη, με ηγέτη τον Τσε, οι αντάρτες μπήκαν θριαμβευτικά στην Αβάνα, καταλαμβάνοντας το κάστρο Καμπάνια και σε λίγες μέρες, έφτασε στην πρωτεύουσα ο ηγέτης της επανάστασης Φιντέλ Κάστρο, όπου και ανέλαβε πρωθυπουργός της πρώτης επαναστατικής κυβέρνησης.

«Η πολιτική κυριαρχία που είναι το πρώτο βήμα - έγραφε αργότερα ο Τσε Γκεβάρα²⁶- κατακτήθηκε την ημέρα που η λαϊκή δύναμη θριάμβευσε, την ημέρα που η επανάσταση νίκησε, την 1η του Γενάρη του 1959... Αυτή η 1η του Γενάρη που τόσα στοίχισε στο λαό της Κούβας, συνοψίζει τους αγώνες πολλών κουβανέζικων γενεών, μετά τη διαμόρφωση του Εθνους, για την κυριαρχία, την πατρίδα, την ελευθερία και την καθολική, οικονομική και πολιτική ανεξαρτησία της Κούβας. Δεν πρέπει πλέον να περιορίζουμε τη σημασία αυτής της ημερομηνίας σε ένα αιματηρό επεισόδιο, θεαματικό, ούτε καν αποφασιστικό, αλλά σε μια μόνη στιγμή στην ιστορία της Κούβας, γιατί η 1η του Γενάρη είναι η μέρα του θανάτου του δεσποτικού καθεστώτος του Φουλγκένσιο Μπατίστα καθώς επίσης και η ημερομηνία που γεννήθηκε η πραγματική ελευθερία, πολιτικά ελεύθερη και κυρίαρχη και που υιοθετεί σαν ανώτατο νόμο της την ανθρώπινη αξιοπρέπεια».

Ο Τσε υπηρέτησε την κουβανέζικη επανάσταση με όλες του τις δυνάμεις. Ως επικεφαλής για την εκβιομηχάνιση της χώρας, ως επικεφαλής της αγροτικής μεταρρύθμισης και αργότερα της Κουβανικής Εθνικής Τράπεζας, ως εκπρόσωπος της Κούβας σε διεθνείς διπλωματικές και πολιτικές αποστολές, ως στρατιωτικός ηγέτης την εποχή της Κρίσης των Πυραύλων και της αμερικανικής εισβολής στον Κόλπο των Χοίρων, ως πολιτικό στέλεχος που κατέβαινε στις λαϊκές μάζες για να τις οργανώσει και να τις εμψυχώσει, ακόμη και ως απλός εργαζόμενος που δε δίσταζε να δώσει πρώτος το παράδειγμα της απλής καθημερινής εθελοντικής δουλιάς, ο Τσε υπήρξε υπόδειγμα επαναστάτη²⁷. Ομως ο κομμουνιστής - διεθνιστής, ο επαναστάτης Ερνέστο Τσε Γκεβάρα δεν είχε σύνορα και περιορισμούς. Ηταν εκεί που χτυπούσε η καρδιά κάθε αδικημένου. Βρισκόταν στην πρώτη γραμμή όλων εκείνων, σε όποια γωνιά της Γης κι αν βρισκόταν, που σήκωναν κεφάλι ενάντια στον ιμπεριαλισμό.

Στο μήνυμά του προς την «Τριηπειρωτική», δηλαδή της «Οργάνωσης Αλληλεγγύης με τους λαούς της Ασίας, της Αφρικής και της Λατινικής Αμερικής», που δημοσιεύτηκε τον Απρίλη του 1967, ο Τσε δίνει μέσα σε λίγες γραμμές με απόλυτη σαφήνεια το πολιτικό στίγμα του εκείνης της εποχής²⁸: «Ολη μας η δράση είναι μια πολεμική κραυγή ενάντια στον ιμπεριαλισμό και ένα σάλπισμα για την ενότητα των λαών ενάντια στο μεγάλο εχθρό του ανθρώπινου γένους: τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής. Οπουδήποτε κι αν μας αιφνιδιάσει ο θάνατος τον καλωσορίζουμε, αρκεί αυτή η πολεμική κραυγή να βρει άξιο αποδέκτη και άλλο χέρι να απλωθεί να αδράξει το όπλο μας και άλλοι άνθρωποι να έρθουν να συνοδέψουν τα μοιρολόγια με τις ριπές των αυτομάτων και με νέες κραυγές πολέμου και νίκης».

Τον Απρίλη του 1965 ο Τσε έφυγε από την Κούβα για να ηγηθεί μιας αποστολής ανταρτών που σκοπό είχε την υποστήριξη της επαναστατικής πάλης στο Κονγκό. Στην Κούβα θα ξαναεπιστρέψει το Δεκέμβρη του 1965 και θα αρχίσει την προετοιμασία για τη μετάβασή του στη Βολιβία, ώστε να ηγηθεί αντάρτικου κινήματος.

Το εγχείρημα αυτό αποσκοπούσε να φουντώσει το επαναστατικό αντιιμπεριαλιστικό κίνημα σε ολόκληρη τη Λατινική Αμερική ή τουλάχιστον σε μια σειρά σημαντικές χώρες. Από την Ανοιξη του 1964 στη Λατινική Αμερική σημειώνονταν αξιοσημείωτες εξελίξεις. Στη Βραζιλία, στην εξουσία βρισκόταν η κυβέρνηση του προέδρου Γκουλάρτ που τασσόταν όλο και πιο αποφασιστικά κατά του ιμπεριαλισμού των ΗΠΑ, ενώ δυνάμωνε συνεχώς το φιλοκουβανικό κίνημα. Στη Βενεζουέλα, στην Κολομβία και το Περού δρούσαν ενεργά αντάρτικα κινήματα. Στην Αργεντινή έκανε επίσης τα πρώτα δειλά βήματα το αντάρτικο τμήμα του Χόρχε Ρικάρντο Μασέτι. Ο Τσε ήλπιζε ότι ο Μασέτι θα μπορούσε να εδραιωθεί στο στρατηγικό τρίγωνο στα σύνορα με τη Χιλή, τη Βολιβία και την Παραγουάη. Στη Βολιβία μάλιστα Πρόεδρος της χώρας ήταν ο Πας Εστενσόρο, ο οποίος είχε προωθήσει ορισμένες προοδευτικές αλλαγές, ενώ στη χώρα υπήρξε λαϊκή πολιτοφυλακή και οι εργάτες στα μεταλλωρυχεία ήταν οπλισμένοι.

Σε μια εκ των υστέρων αποτίμηση του εγχειρήματος του Τσε στη Βολιβία, ο Φιντέλ Κάστρο αφήνει σαφώς να εννοηθεί ότι ο υποκειμενικός παράγοντας ήταν αυτός που δεν είχε μελετηθεί σωστά τότε. «Υπάρχουν παράγοντες - λέει²⁹- υποκειμενικής φύσης που μπορούν ν' αλλάξουν την ιστορία. Μερικές φορές υπάρχουν αντικειμενικές συνθήκες για τις επαναστατικές αλλαγές και δεν υφίστανται οι υποκειμενικές συνθήκες. Οι υποκειμενικοί παράγοντες ήταν αυτοί που πραγματικά εμπόδισαν εκείνη την εποχή να εξαπλωθεί η επανάσταση... Οι αντικειμενικές συνθήκες στην υπόλοιπη Λατινική Αμερική ήταν περισσότερες από της Κούβας».

Από τη φάρμα «Καλαμίνα» που αποτέλεσε τη βάση των ανταρτών - άλλωστε γι' αυτό το σκοπό αγοράστηκε - ξεκίνησε ένας ένοπλος αγώνας που έμεινε ανεξίτηλος στις καρδιές και στο μυαλό των ανθρώπων. Η πρώτη μάχη της αντάρτικης ομάδας δόθηκε στο Νιανκαουάσου στις 23 Μάρτη του 1967 και η τελευταία στις 8 Οκτώβρη του ιδίου έτους στη χαράδρα του Γιούρο, όπου ο Τσε με πληγωμένο το ένα πόδι, με το όπλο του κατεστραμμένο και μ' ένα πιστόλι χωρίς σφαίρες, πέφτει στα χέρια του εχθρού. Μια μέρα αργότερα θα δολοφονηθεί με απαίτηση των Αμερικανών. Για το ρόλο των τελευταίων πρέπει να σημειωθεί ότι ήταν κάτι περισσότερο από ενεργός, ώστε να καταπνιγεί το αντάρτικο του Τσε. Η Βολιβία είχε γεμίσει από Αμερικανούς στρατιωτικούς συμβούλους, στρατιωτικές ομάδες και πράκτορες της CIA, ανάμεσα στους οποίους ξεχώριζαν και διάφοροι στρατολογημένοι Κουβανοί αντεπαναστάτες³⁰.

Οι δολοφόνοι θα κόψουν τα χέρια του Τσε για να πιστοποιήσουν με ακρίβεια την ταυτότητά του, ενώ το πτώμα του το έθαψαν σε τόπο μυστικό, θέλοντας να αποφύγουν αυτό που θεωρούσαν βέβαιο: Να γίνει ο τάφος του τόπος προσκυνήματος και σύμβολο της επανάστασης είτε στη Βολιβία είτε αλλού. Οπως συμβαίνει με όλους τους επαναστάτες ο θάνατός τους δεν είναι αρκετός για να διώξει το φόβο των εχθρών των λαών.

Είκοσι οκτώ χρόνια μετά το θάνατο του Τσε, ένας από τους νεκροθάφτες του, ο τότε λοχαγός Βάργκας Σαλίνας αποφάσισε να υποδείξει το μυστικό τάφο του μεγάλου επαναστάτη. Λέει, λοιπόν πως η ταφή έγινε στις 11 Οκτώβρη του 1967 στο πλάι του αεροδρομίου Βαγεγκράντε. Μαζί με τον Τσε τάφηκαν και ορισμένοι σύντροφοί του. Θα περάσουν δύο χρόνια εκσκαφών και αναζητήσεων και στις 28 Ιούνη του 1997, στα περίχωρα του αεροδρομίου, σε μια ανασκαφή που οι τεχνικοί την ονόμαζαν «ζώνη 7, μέτρο 21» ανακαλύφθηκε μια ομάδα λειψάνων σε κοινό τάφο. Το δεύτερο από αυτά είχε κομμένα χέρια. Από την εξέταση που έγινε στη συνέχεια επιβεβαιώθηκε ότι επρόκειτο για το Ερνέστο Τσε Γκεβάρα. Στα μέσα Ιούλη τα λείψανα μεταφέρθηκαν στην Κούβα και σήμερα βρίσκονται σε Μαυσωλείο στην πόλη της Σάντα Κλάρα³¹.

Οι εργάτες, οι φτωχοί αγρότες, οι νεολαίοι, οι αγωνιζόμενοι λαοί ποτέ δεν είχαν χάσει τον Τσε όσο κι αν οι εχθροί τους επιχείρησαν να τον εξαφανίσουν. Δεν υπήρξε - όπως και δεν πρόκειται να υπάρξει - αγωνία ή ελπίδα τους, ήττα ή νίκη τους, αγώνας και πάλη για ένα απλό αίτημα, για μια καλύτερη ζωή ή για μια δικαιότερη κοινωνία που ο Κομαντάντε να μην είναι παρών.

1. Ερνέστο Τσε Γκουεβάρα: «Πολιτικά Κείμενα», εκδόσεις Καρανάση, τόμος Β΄ σελ. 208. Το απόσπασμα αυτό προέρχεται από τη δευτερολογία του Τσε στη γενική Συνέλευση του ΟΗΕ, τον Δεκέμβριο του 1964

2. Ι. Λαβρέτσκι: «Ερνέστο Τσε Γκουεβάρα», εκδόσεις Ακάδημος, σελ. 291

3. Ζαν Κορμιέ, Ιλδα Γκεβάρα Γκαδέα, Αλμπέρτο Γρανάδο Χιμένες: «Τσε Γκεβάρα», εκδόσεις Καστανιώτη, σελ. 266

4. Ερνέστο Τσε Γκουεβάρα: «Ημερολόγιο Βολιβίας», εκδόσεις Καρανάση, σελ. 31

5. Ι. Λαβρέτσκι: «Ερνέστο Τσε Γκουεβάρα», εκδόσεις Ακάδημος, σελ. 10 - 11

6. Πάκο Ιγνάσιο Τάιμπο ΙΙ: «Ερνέστο Γκεβάρα - γνωστός και ως Τσε», εκδόσεις Κέδρος, σελ. 34

7. Ι. Λαβρέτσκι: «Ερνέστο Τσε Γκουεβάρα», εκδόσεις Ακάδημος, σελ. 22

8. Πάκο Ιγνάσιο Τάιμπο ΙΙ: «Ερνέστο Γκεβάρα - γνωστός και ως Τσε», εκδόσεις Κέδρος, σελ. 40 - 41

9. Mike Gonzalez: «Ο Τσε Γκεβάρα και η επανάσταση στην Κούβα», Εκδόσεις Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο, σελ. 22.

10. Για το ταξίδι αυτό των δύο φίλων ο αναγνώστης μπορεί να διαβάσει τα ημερολόγιά τους: α) Ernesto Che Guevara: «Ημερολόγια Μοτοσικλέτας», εκδόσεις Α.Α. Λιβάνη και β) Αλμπέρτο Γρανάδο: «Ταξιδεύοντας με τον Che - Ημερολόγιο», εκδόσεις Μεταίχμιο

11. Ι. Λαβρέτσκι: «Ερνέστο Τσε Γκουεβάρα», εκδόσεις Ακάδημος, σελ. 43

12. Φιντέλ Κάστρο: «Η επανάσταση της Κούβας», εκδόσεις ΓΝΩΣΕΙΣ, σελ. 100

13. R. Rojo: «Τσε Γουεβάρα - Η ζωή και ο θάνατος ενός φίλου», εκδόσεις Δημιουργία, σελ. 29 - 34

14. Ι. Λαβρέτσκι: «Ερνέστο Τσε Γκουεβάρα», εκδόσεις Ακάδημος, σελ. 62 - 63

15. Ι. Λαβρέτσκι: «Ερνέστο Τσε Γκουεβάρα», εκδόσεις Ακάδημος, σελ. 60

16. Ιγνάσιο Ραμονέ: «Εκατό ώρες με τον Φιντέλ - Βιογραφία σε δύο φωνές» εκδόσεις Πατάκη, σελ. 162

17. Ιγνάσιο Ραμονέ: «Εκατό ώρες με τον Φιντέλ - Βιογραφία σε δύο φωνές» εκδόσεις Πατάκη, σελ. 162

18. Ι. Λαβρέτσκι: «Ερνέστο Τσε Γκουεβάρα», εκδόσεις Ακάδημος, σελ. 75 - 76

19. Ιγνάσιο Ραμονέ: «Εκατό ώρες με τον Φιντέλ - Βιογραφία σε δύο φωνές» εκδόσεις Πατάκη, σελ. 163 - 164

20. Ζαν Κορμιέ, Ιλδα Γκεβάρα Γκαδέα, Αλμπέρτο Γρανάδο Χιμένες: «Τσε Γκεβάρα», εκδόσεις Καστανιώτη, σελ. 83

21. Τσε Γκεβάρα: «Το ημερολόγιο του επαναστατικού πολέμου 1956 - 1959», εκδόσεις Ποντίκι 20

22. Για την απόβαση των επαναστατών του «Γκράνμα» βλέπε: Τσε Γκεβάρα: «Το ημερολόγιο του επαναστατικού πολέμου 1956- 1959», εκδόσεις Ποντίκι 17 - 18

23. Φιντέλ Κάστρο: «Η επανάσταση της Κούβας», εκδόσεις ΓΝΩΣΕΙΣ, σελ. 140

24. Ι. Λαβρέτσκι: «Ερνέστο Τσε Γκουεβάρα», εκδόσεις ΑΚΑΔΗΜΟΣ, 1979, σελ. 171

25. R. Rojo: «Τσε Γκουεβάρα - Η ζωή και ο θάνατος ενός φίλου», εκδόσεις ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ, σελ. 74

26. Ερνέστο Τσε Γκουεβάρα: «Πολιτικά Κείμενα», εκδόσεις Καρανάση, τόμος 1ος, σελ. 26 - 27

27. «CHE - Ο ηρωικός αντάρτης», εκδόσεις ΣΕ, σελ. 45 - 48

28. Ερνέστο Τσε Γκεβάρα: «Κείμενα», εκδόσεις ΣΕ, σελ. 191

29. Ιγνάσιο Ραμονέ: «Εκατό ώρες με τον Φιντέλ - Βιογραφία σε δύο φωνές» εκδόσεις Πατάκη, σελ. 265

30. Ο αναγνώστης μπορεί να δει αναλυτικές πληροφορίες για το θέμα στο βιβλίο: Αδίς Κοπούλ - Φροϊλά Γκονσάλες: «CIA κατά Τσε», εκδόσεις ΣΕ

31. Πάκο Ιγνάσιο Τάιμπο ΙΙ: «Ερνέστο Γκεβάρα - γνωστός και ως Τσε», εκδόσεις Κέδρος, σελ. 932 - 933

Από όλα τα επιμέρους γεγονότα του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου, το πλέον σημαντικό, ως προς τα μεγέθη και τη συμβολή του στην τελική έκβαση του πολέμου, το πλέον κρίσιμο πολιτικά και ιδεολογικά, το πλέον αποφασιστικό από τα μέτωπα του πολέμου, ήταν το «ανατολικό», η αναμέτρηση δηλαδή του ναζισμού με τη Σοβιετική Ενωση. Ο όρος «τιτανομαχία» χρησιμοποιήθηκε από παλιά για να περιγράψει αυτό που συνέβη σε αυτό το απέραντο πεδίο μάχης και επανέρχεται συνεχώς από τότε (π.χ., στα πρόσφατα έργα του Glantz) καθώς δύσκολα μπορεί κανείς να βρει μία έκφραση που να ταιριάζει καλύτερα στην περίσταση. Πρόσφατα ένα θεόρατο κύμα νέων εκδόσεων που αναφέρονται στο ανατολικό ακριβώς μέτωπο κατέκλυσε τα βιβλιοπωλεία της Ευρώπης και πολλά από αυτά μεταφράστηκαν και στη γλώσσα μας. Στη μεγάλη πλειοψηφία αυτών των πονημάτων η εξεταστική επί των γεγονότων ματιά των συγγραφέων τους κάθε άλλο παρά ουδέτερη και αντικειμενική μπορεί να χαρακτηριστεί.

Η πρώτη φάση του πολέμου, το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 1941, είναι το αγαπημένο κεφάλαιο στα περισσότερα από αυτά τα βιβλία. Οι διαδοχικές ήττες του Κόκκινου Στρατού, οι τρομακτικές απώλειές του, η υποχώρησή του βαθιά μέσα στην ενδοχώρα της Σοβιετικής Ενωσης, στηρίζουν την ανάπτυξη αναλύσεων και θεωριών πάνω στη φύση και στην ποιότητα του σοβιετικού καθεστώτος. Από το επίπεδο της ηγεσίας ως τον τελευταίο μηχανισμό του Κομμουνιστικού Κόμματος και του σοβιετικού κράτους, οι πάντες και τα πάντα περιγράφονται ως «κατώτερα των περιστάσεων», σχεδόν αυτοκαταστροφικά. Η ηγεσία, λέγεται, «αιφνιδιάστηκε» σε κάθε επίπεδο, παρακολούθησε «αμήχανη και σαστισμένη» την προέλαση των Γερμανών και των συμμάχων τους, «εξαφανίστηκε» μπροστά στις δυσκολίες, βρέθηκε ανέτοιμη στρατιωτικά, χωρίς σχέδια, χωρίς ενέργεια, αποκοιμισμένη ίσως από μία αρρωστημένη πεποίθηση ότι οι Γερμανοί θα τηρούσαν τις συμφωνίες - το «Σύμφωνο μη επίθεσης» του 1939 - και δε θα κτυπούσαν την ΕΣΣΔ. Ολα αυτά οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η κομμουνιστική ηγεσία της ΕΣΣΔ ενδιαφερόταν μόνο για την εξουσία της, για την καταδίωξη και το θάνατο των εσωτερικών εχθρών της και δε μεριμνούσε καθόλου για τη χώρα και τους λαούς της.

Στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ο στρατός της τσαρικής Ρωσίας, που φημιζόταν ως ο μεγαλύτερος στρατός της Ευρώπης για εκατό περίπου χρόνια - από τον καιρό των ναπολεόντειων πολέμων - απογοήτευσε ως προς τη μαχητική του ικανότητα. Γνώρισε διαδοχικές ήττες και τελικά κατέρρευσε παρόλο που αντιμετώπισε μικρό μόνο μέρος του γερμανικού στρατού - όχι περισσότερο από το ένα τέταρτο ή το ένα πέμπτο των συνολικών δυνάμεων του τελευταίου - καθώς και μέρος μόνο του προβληματικού στρατού της Αυστροουγγαρίας. Ολοι θεωρούσαν ότι η επανάσταση, ο εμφύλιος πόλεμος που ακολούθησε και η πολιτική του αποκλεισμού που εφάρμοσαν οι δυτικές χώρες ενάντια στη Σοβιετική Ενωση θα είχαν υπονομεύσει ακόμα περισσότερο τη μαχητικότητα του Κόκκινου Στρατού. Θύματα τις ίδιας τους της αντισοβιετικής προπαγάνδας οι Δυτικοί πίστεψαν ότι οι «εκκαθαρίσεις» στην ηγεσία και στο σώμα των αξιωματικών του Κόκκινου Στρατού στα 1937² είχαν αποτελειώσει το «σαθρό» οικοδόμημα του Κόκκινου Στρατού. Ως εκ τούτου οι πάντες στη Δύση πίστευαν ότι στα 1941 ο στρατός της Σοβιετικής Ενωσης ήταν κατά πολύ υποδεέστερος του τσαρικού στρατού το 1914 και ότι, μπροστά στο σύνολο των γερμανικών δυνάμεων, ενισχυμένων από τα λάφυρα των προηγούμενων κατακτήσεών τους και από τους συμμαχικούς τους στρατούς - της Ρουμανίας και της Φινλανδίας από την πρώτη μέρα του πολέμου, πολλών άλλων αργότερα -, ο Κόκκινος Στρατός δεν είχε καμία τύχη.

Η επική αντίσταση του Κόκκινου Στρατού το καλοκαίρι του 1941, η ικανότητά του να δέχεται τα τρομερά πλήγματα των εισβολέων χωρίς να αποσυντίθεται και, κυρίως, η εκπληκτική του ιδιότητα να επανασυγκροτεί τις δυνάμεις του μετά από κάθε πλήγμα και να περιμένει τους εισβολείς στην επόμενη γραμμή άμυνας, αποτέλεσαν καίριες εκπλήξεις και ολότελα απρόσμενες καταστάσεις τόσο για τους ηγέτες των ναζιστικών δυνάμεων όσο και για τους «εξωτερικούς» παρατηρητές στο Λονδίνο ή στις ΗΠΑ.

Στην έκταση αυτής της έκπληξης οφείλονται και οι «ποιοτικές» αλλαγές του πολέμου, δηλαδή ο πλήρης εκβαρβαρισμός των πρακτικών των εισβολέων: Η ανελέητη σφαγή των σλαβικών πληθυσμών, των Σοβιετικών αιχμαλώτων και, τέλος, η «Τελική Λύση» - η εξόντωση των Εβραίων ως «φορέων μπολσεβικισμού» - πρακτικές που σχετίζονται άμεσα με την «απρόσμενη» για τους ηγέτες του ναζισμού σοβιετική αντίσταση.

Πέτυχε αυτή η τιτάνια επιχείρηση; Αν και μας λείπουν ακόμα ακριβείς στατιστικές από σοβιετικές πηγές, οι έμμεσες διαπιστώσεις - τα άλματα στην παραγωγή ευθύς μετά τη μετεγκατάσταση των μονάδων αυτών το φθινόπωρο του 1941 - μας επιτρέπουν να συμπεράνουμε ότι το εγχείρημα πέτυχε σε απίστευτο ποσοστό. Η παραγωγική απογείωση του 1942 οφείλεται ακριβώς σε αυτά τα μετακινηθέντα στη μέση του πουθενά εργοστάσια. Η κοινή λογική μας απαγορεύει μάλλον να συμπεράνουμε ότι ο τρόμος που ενέπνεε το καθεστώς ήταν η κινητήρια δύναμη όλων αυτών και των τόσων άλλων που επέτρεψαν στη Σοβιετική Ενωση να σταματήσει τους ναζί οι οποίοι, εκείνο τον καιρό, έσερναν πίσω τους ολόκληρη την Ευρώπη.

Εάν αυτή η επιχείρηση δεν πιστοποιεί τη μεθοδικότητα της σοβιετικής προετοιμασίας, τότε οι λέξεις έχουν χάσει το νόημά τους...

Η σοβιετική πολεμική προετοιμασία έδειχνε να παρακολουθεί από κοντά τον εξοπλισμό της Γερμανίας έως το 1939. Στη διάρκεια αυτού του χρόνου μία σειρά από γεγονότα ανέτρεψαν τις ισορροπίες και κατέστησαν βραχυπρόθεσμα αδύνατη την παρακολούθηση της συγκρότησης της γερμανικής πολεμικής μηχανής. Το πρώτο γεγονός ήταν η διαδοχική - το 1938 και 1939 - κατάλυση του κράτους της Τσεχοσλοβακίας από τους ναζί, ειδικά μετά το περίφημο «Σύμφωνο του Μονάχου», όπου Γάλλοι και Βρετανοί ουσιαστικά παρέδωσαν την άτυχη χώρα στους Γερμανούς. Η εύκολη κατάκτηση της Τσεχοσλοβακίας πρόσθεσε στο γερμανικό οπλοστάσιο το σύνολο των υλικών του Τσέχικου Στρατού και μία από τις μεγαλύτερες βιομηχανίες όπλων της Ευρώπης, τη «Σκόντα», σε πλήρη παραγωγική λειτουργία. Ως την επίθεση στην ΕΣΣΔ ο στρατός και η βιομηχανία της κατακτημένης Τσεχοσλοβακίας είχαν προσθέσει στο γερμανικό οπλοστάσιο 1.400 περίπου άρματα μάχης και πολλές χιλιάδες πυροβόλων και οχημάτων.

Ακολούθησε το ίδιο έτος η πρόσθεση του πολεμικού εξοπλισμού της Πολωνίας στο γερμανικό οπλοστάσιο και το επόμενο η αντίστοιχη του Βελγίου, της Ολλανδίας και, τέλος, της Γαλλίας. Η γρήγορη κατάρρευση των χωρών αυτών άφησε σχεδόν άθικτο το στρατιωτικό τους υλικό στα χέρια των νικητών, ενώ ταυτόχρονα έθεσε στην υπηρεσία τους τεράστια συγκροτήματα πολεμικής βιομηχανίας. Πολλές χιλιάδες άρματα μάχης, τεθωρακισμένα οχήματα, αυτοκίνητα και πυροβόλα γιγάντωσαν το γερμανικό στρατό. Τον Ιούνη του 1941 η ενσωμάτωση στο γερμανικό στρατό του εξοπλισμού των κατακτημένων χωρών της Δυτικής, Βόρειας και Κεντρικής Ευρώπης είχε ολοκληρωθεί, εξασφαλίζοντας στη ναζιστική πολεμική μηχανή μία αριθμητική και τεχνική ανωτερότητα που ήταν αδύνατο να προλάβουν οι πυρετώδεις προσπάθειες των λαών της Σοβιετικής Ενωσης.

Στο φως αυτών των εξελίξεων δεν πρέπει να φαίνεται παράξενο το γιατί η σοβιετική ηγεσία επιθυμούσε να κερδίσει όσο το δυνατό περισσότερο χρόνο πριν εμπλακεί σε πόλεμο. Για το λόγο αυτό απέφυγε με πολλή προσοχή κάθε είδους ενέργεια που θα μπορούσε να δώσει επιχειρήματα και προσχήματα στην άλλη πλευρά και προσπαθούσε με διαδοχικές «οικονομικές συμφωνίες» να συντηρήσει ένα είδος «συνεργασίας» με το Ράιχ. Στα πλαίσια της πολιτικής αυτής - αλλά και της γερμανικής υπεροχής που απαιτούσε κλιμάκωση της άμυνας σε βάθος - δεν προεπιστρατεύθηκαν μεγάλα τμήματα του Κόκκινου Στρατού και δεν προωθήθηκαν κοντά στα δυτικά σύνορα οι καλύτερες μονάδες του. Οταν ξεκίνησε ο πόλεμος υπήρχαν 2.700.000 Σοβιετικοί στρατιώτες για να αντιμετωπίσουν μία εισβολή 3.700.000 υπερεξοπλισμένων στρατιωτών του Αξονα. Σε αυτή την πρώτη φάση, όπως όλα τα στοιχεία δείχνουν, η στρατηγική των Σοβιετικών συνέχισε με συνέπεια τους στόχους της προηγούμενης «προπαρασκευαστικής» περιόδου: Το ζητούμενο ήταν να κερδηθεί χρόνος. Για να γίνει αυτό, αλλά και για να φθαρεί ο ισχυρότερος αντίπαλος, θυσιάστηκε έδαφος, οπλισμός (κυρίως της προηγούμενης τεχνολογικά «γενιάς») και άνθρωποι - οι στρατιώτες που ρίχτηκαν στην άνιση μάχη.

Από τα 4.300.000 Γερμανών στρατιωτών που πέθαναν στο ανατολικό μέτωπο, τα 3.900.000 σκοτώθηκαν στη μάχη (νεκροί και αγνοούμενοι)³. Στην αιχμαλωσία, στα χέρια του Κόκκινου Στρατού πέθαναν 374.000 Γερμανοί στρατιώτες από ένα σύνολο 3.300.000 αιχμαλώτων (ποσοστό 11% - φυσιολογικό στις τραγικές συνθήκες που ζούσε τότε η ΕΣΣΔ τις οποίες συμμερίστηκαν και οι αιχμάλωτοί της). Από τα 10.600.000 Σοβιετικών στρατιωτών που πέθαναν στον πόλεμο αυτό οι 6.600.000 πέθαναν στη μάχη (νεκροί και αγνοούμενοι). Εάν στις γερμανικές απώλειες - πεδίου μάχης - προσθέσουμε τους 80.000 νεκρούς της Ρουμανίας, τους 100.000 της Ουγγαρίας, τους 32.000 της Ιταλίας, τους Φινλανδούς, τους εθελοντές (Freiwillingen) - η τύχη τετρακοσίων χιλιάδων από τους τελευταίους παρέμεινε άγνωστη⁴ - φθάνουμε στον αριθμό των τεσσεράμισι ως πέντε εκατομμυρίων νεκρών. Ο αριθμός των απωλειών του Αξονα στο ανατολικό μέτωπο είναι απόλυτα συγκρίσιμος με τις απώλειες των Σοβιετικών - τέσσερις προς πέντε περίπου. Διαπίστωση που απαντά μάλλον αρνητικά στην καλλιεργούμενη ιδέα της χρησιμοποίησης του Σοβιετικού στρατιώτη από την ηγεσία του ως απλό «κρέας για τα κανόνια». Φυσικά οι σοβιετικές στρατιωτικές απώλειες ήταν βαρύτερες το τρομερό καλοκαίρι του 1941 όταν ο Κόκκινος Στρατός αντιμετώπιζε ουσιαστικά ολόκληρο το πολεμικό δυναμικό της Ευρώπης.

Από την άλλη όμως πλευρά οι 3.600.000 από τους 5.200.000 Σοβιετικούς στρατιώτες που αιχμαλωτίστηκαν από τους Γερμανούς, πέθαναν στην αιχμαλωσία, δηλαδή θανατώθηκαν. Πρόκειται για ποσοστό 70% που από μόνο του εξηγεί τη δυσαναλογία των γενικών στρατιωτικών απωλειών - ανάμεσα στους Σοβιετικούς και στον Αξονα - σε νεκρούς στο ανατολικό μέτωπο και που μαρτυρεί τη γερμανική ναζιστική βαρβαρότητα - ειδικά σε σύγκριση με τον αριθμό των Γερμανών που πέθαναν σε αιχμαλωσία.

1. Πβλ. λόγου χάρη το πρόσφατο βιβλίο της Μεριντέιλ, Ο πόλεμος του Ιβάν (Ιωλκός, 2007) ή το αντίστοιχο του Αντονι Μπίβορ για το Στάλινγκραντ.

2. Το τι ακριβώς συνέβη στην ΕΣΣΔ την περίοδο αυτή είναι ακόμη αντικείμενο έρευνας. Μία από τις υποθέσεις εργασίας που γίνονται είναι ότι οι «εκκαθαρίσεις» αυτές ήταν μία από τις παρενέργειες της προετοιμασίας της Σοβιετικής Ενωσης για τον επερχόμενο πόλεμο εναντίον της ναζιστικής Γερμανίας. Η μετάβαση σε «οικονομία πολέμου», όπου οι παραγωγικοί μηχανισμοί της χώρας θα έπρεπε κατά προτεραιότητα να εξυπηρετούν τις ανάγκες των Ενόπλων Δυνάμεων, προκάλεσε μείζον πολιτικό ζήτημα: Ποιος θα είχε την ευθύνη του σχεδιασμού αυτής της τεράστιας διαδικασίας; Το Κομμουνιστικό Κόμμα και η πολιτική ηγεσία της ΕΣΣΔ ή η αναβαθμισμένη στρατιωτική ηγεσία; Επρόκειτο για μία σύγκρουση με καίρια διακυβεύματα: Η εξουσία στην ΕΣΣΔ δε θα περνούσε στα χέρια των στρατιωτικών λόγω του επερχόμενου πολέμου...

3. Συμπεριλαμβάνονται 250.000 νεκροί Σοβιετικοί παρτιζάνοι και 150.000 πολιτοφύλακες. Στοιχεία για γερμανικές απώλειες από Rediger Overmans, Deutsche militrische Verluste im Zweiten Weltkrieg. Oldenbourg 2000. Μελέτη για τις απώλειες των Σοβιετικών αναλυτικά σε Glantz D., House J., Whet Titans clashed. How the Red Army stopped Hitler, Cansas University Press, 1995.

4. Πβλ. επίσης Oxford Encyclopedia of the Second World War κα.

5. Οι υπηρεσίες ασφαλείας, η μυστική αστυνομία.

6. Προφανώς στο όνομα του «σοβιετικού αντισημιτισμού» όπως θέλει να μας κάνει να πιστέψουμε η Catherine Merridale. Ελεος!