Για το αίμα πούβαψε τη γης αντρειευτήκαν

τα πλήθια/ δάσα οι γροθιές, πέλαα οι κραυγές,

βουνά οι καρδιές στα στήθια./ Εσμιξε η μπλούζα

το χακί, φαντάρος τον εργάτη/ κι αστράφτουν

όλοι μια καρδιά - βουλή, σφυγμός και μάτι./... Κι

όπως περνάν λεβέντηδες, γεροί κι αδελφωμένοι/

λέω θα κατακτήσουνε τη γη την Οικουμένη./ Κι

οι λύκοι αποτραβήχτηκαν και κρύφτηκαν στην

τρούπα- μαμούνια που τα σάρωσε βαρειά του εργάτη

η σκούπα./... Κι ακολουθάς και συ νεκρός κι ο κόμπος

του λυγμού μας δένεται κόμπος του σκοινιού για το

λαιμό του οχτρού μας./... Γιέ μου, στ' αδέλφια σου τραβώ

και σμίγω την οργή μου, σου πήρα το ντουφέκι σου,

κοιμήσου εσύ, πουλί μου»¹

Το Μάη του 1936 η εργατική τάξη της Ελλάδας βρέθηκε σε οξεία σύγκρουση με την κυβέρνηση του Ιωάννη Μεταξά, με επίκεντρο της αντιπαράθεσης την πόλη της Θεσσαλονίκης. Πρόκειται για εκείνα τα γεγονότα που σημάδεψαν την ιστορία της ταξικής πάλης στην Ελλάδα κι είναι γνωστά στις νεότερες γενιές με τον τίτλο «Ο ηρωικός- ή και ο ματωμένος- Μάης της Θεσσαλονίκη του '36». Ορισμένοι, βέβαια, ακολουθώντας μια πιο πολιτική ερμηνεία της ιστορίας θέλουν να βλέπουν στα γεγονότα που συνέβησαν εκείνο το Μάη στη συμπρωτεύουσα, χωρίς φυσικά να έχουν άδικο, την έναρξη της αντίστροφης μέτρησης προς το δικτατορικό καθεστώς της 4ης Αυγούστου. Το δίκιο τους γίνεται ακόμη μεγαλύτερο αν λάβουμε υπόψη τα παρακάτω:

Στις 5 Μάρτη του 1936 ο Βασιλιάς Γεώργιος διόρισε τον Μεταξά- χωρίς να συναντήσει την παραμικρή αντίσταση από τα αστικά κόμματα- στη θέση του υπουργού των στρατιωτικών. Επίσης, καθολική ήταν από το μονάρχη και τον αστικό πολιτικό κόσμο η στήριξη της κυβέρνησης Δεμερτζή, στην οποία ο Μεταξάς κατείχε και τη θέση του αντιπροέδρου. Λίγες βδομάδες αργότερα, στις 27 Απρίλη του ίδιου έτους, και αφού ο Δεμερτζής είχε αποδημήσει εις Κύριον, τα αστικά κόμματα έκαναν τον Μεταξά πρωθυπουργό δίνοντάς του ψήφο εμπιστοσύνης και τρεις μέρες αργότερα η Βουλή αποφάσισε τη διακοπή των εργασιών της μέχρι το τέλος Σεπτέμβρη, δίνοντας στον μετέπειτα δικτάτορα και στην κυβέρνησή του ημιδικτατορικές εξουσίες. Ετσι, από τα τέλη Απρίλη του '36 εγκαθιδρύθηκε στη χώρα ένα ιδιότυπο καθεστώς που αργότερα πολύ εύστοχα ονομάστηκε «καθεστώς της 3 1/2 Αυγούστου»². Σε καθεστώς, λοιπόν «3 1/2 Αυγούστου»- που ήθελε να γίνει «4η Αυγούστου»- έγιναν τα γεγονότα της Θεσσαλονίκης. Ας δούμε όμως με περισσότερες λεπτομέρειες ποια ήταν αυτά τα γεγονότα.

Στους πρώτους μήνες του '36 το απεργιακό κίνημα της εργατικής τάξης, αλλά και των μεσαίων στρωμάτων σημείωσε πρωτοφανή άνοδο απ' άκρη σ' άκρη της Ελλάδας. Μόνο στο τρίμηνο Γενάρη - Μάρτη απήργησαν πάνω από 200 χιλιάδες εργάτες, ενώ σε μια σειρά πόλεις (Δράμα, Καβάλα, Σέρρες, Ξάνθη κλπ.) πραγματοποιήθηκα πετυχημένες απεργίες με τοπικού χαρακτήρα αιτήματα. Στο ίδιο χρονικό διάστημα οι αγρότες μιας σειράς επαρχιών (Ηρακλείου, Δωρίδας κλπ.) συγκροτούσαν συλλαλητήρια, ενώ οι επαγγελματίες των πόλεων κατέβαιναν σε απεργίες. Σ' αυτές τις παλλαϊκές κινητοποιήσεις το «παρών» έδωσε και η σπουδάζουσα νεολαία. Ολόκληρο το πρώτο δεκαήμερο του Μάρτη οι φοιτητές των πανεπιστημίων και όλων των άλλων σχολών βρίσκονταν σε απεργία, απαιτώντας πανεπιστημιακές και γενικότερα δημοκρατικές ελευθερίες³. Με τέτοιες συνθήκες φτάσαμε στα γεγονότα τη Θεσσαλονίκης που αποτελούν κλιμάκωση των αγώνων που προηγήθηκαν και που συνοπτικά έχουν ως εξής:

Στις 29 Απριλίου του 1936 οι καπνεργάτες της Θεσσαλονίκης,ύστερα από απόφαση της Πανελληνίου Καπνεργατικής Ομοσπονδίας κατέβηκαν σε απεργία διαρκείας. Από τα αιτήματά τους⁴ το κυριότερο ήταν η αύξηση των ημερομισθίων στις 120 - 135 δραχμές με την εφαρμογή της σύμβασης του 1924. Η σύμβαση αυτή που είχε ονομαστεί και «σύμβαση Παπαναστασίου» προέβλεπε ότι ο μέσος όρος του ημερομισθίου των καπνεργατών θα έπρεπε να αντιστοιχεί σε 8 χρυσές δραχμές. Αυτό σήμαινε ότι το 1936 οι καπνεργάτες έπρεπε να παίρνουν ημερομίσθιο 140 - 150 δραχμών. Πληρώνονταν, όμως, με 40 - 50 δρχ. που με κάποιες επιμέρους αυξήσεις έφταναν τις 75 - 80. Είναι, μάλιστα, χαρακτηριστικό ότι εξαιτίας της μεγάλης ανεργίας πολλοί καπνεργάτες δούλευαν τζάμπα (κυρίως γυναίκες) έχοντας συμφωνήσει με τα αφεντικά να τους κολλάνε μόνο τα ένσημα στο ΤΑΚ (Ταμείο Ασφάλισης Καπνεργατών) για να μη χάνουν το δικαίωμα της περίθαλψης⁵.

Η απεργία των καπνεργατών αγκάλιασε όλα τα καπνομάγαζα της Θεσσαλονίκης, επεκτάθηκε στις Σέρρες, στο Λαγκαδά, στο Βόλο, στη Δράμα, στην Καρδίτσα, στην Ξάνθη και λίγο αργότερα σε ολόκληρη τη χώρα.

Η κυβέρνηση Μεταξά ακολούθησε παρελκυστική τακτική από την πρώτη μέρα της απεργίας, προετοιμάζοντας τη βίαιη κατάπνιξή της. Στους καπνεργάτες έλεγε ότι τα αιτήματά τους γρήγορα θα ικανοποιηθούν και από τους καπνεμπόρους ζητούσε να είναι αδιάλλακτοι. Ετσι φτάσαμε στις 7 Μάη που στο Βόλο έγιναν αιματηρές συγκρούσεις μεταξύ απεργών και αστυνομίας. Τώρα πια σειρά είχε η Θεσσαλονίκη.

Στις 8 Μάη, λίγο πριν το μεσημέρι, εφτά χιλιάδες απεργοί της Θεσσαλονίκης κατευθύνθηκαν προς τη γενική Διοίκηση Βορείου Ελλάδος, για να απαιτήσουν την άμεση επίλυση των αιτημάτων τους. Δυνάμεις έφιππης και πεζής χωροφυλακής προσπάθησαν να τους σταματήσουν χωρίς όμως να το πετύχουν. Τότε άρχισαν να πυροβολούν κατά του άοπλου πλήθους, που ύστερα από το πρώτο σοκ ανασύνταξε τις δυνάμεις του κι άρχισε να στήνει οδοφράγματα. Την ίδια ώρα άλλη διαδήλωση από τρεις χιλιάδες περίπου εργάτες, που κατευθυνόταν επίσης προς το διοικητήριο, δέχτηκε κι αυτή επίθεση από τους χωροφύλακες. Οι εργάτες κατάφεραν να σπάσουν τις ζώνες των χωροφυλάκων και να ενωθούν με τους συναδέλφους τους στα οδοφράγματα.

Μέσα σε λίγη ώρα τα νέα είχαν φτάσει σε κάθε σημείο της πόλης κι ο κόσμος κατέβαινε από τις συνοικίες προς το κέντρο, για να βοηθήσει τους αγωνιζόμενους εργάτες. Οι αρχές τρομοκρατήθηκαν. Ο διοικητής της φρουράς Θεσσαλονίκης έδωσε διαταγή στο στρατό να χτυπήσει τους διαδηλωτές, αλλά οι φαντάροι δεν υπάκουσαν. Τρεισήμισι ώρες κράτησαν οι οδομαχίες και τελικά οι διαδηλωτές υποχώρησαν. Πολλοί εργάτες είχαν τραυματιστεί, αλλά η αγανάκτηση το λαού ήταν στο κατακόρυφο. Το βράδυ, πολλά σωματεία τη Θεσσαλονίκης (αυτοκινητιστές, λιμενεργάτες οικοδόμοι, τροχιοδρομικοί κ.ά.) κήρυξαν απεργία. Την επομένη 9 Μάη η απεργία στη συμπρωτεύουσα είχε γενικευτεί. Μαζί με τους εργάτες κατέβηκαν σε απεργία διαμαρτυρίας και οι επαγγελματίες, οι βιοτέχνες και οι φοιτητές. Η πόλη ήταν ουσιαστικά νεκρή, όσον αφορά την οικονομική της ζωή, αλλά ήταν πλήρως ζωντανή όσον αφορά την απεργιακή κινητοποίηση του πληθυσμού της. Ετσι οι χωροφύλακες από νωρίς το πρωί άρχισαν τις επιθέσεις εναντίων εργατικών συγκεντρώσεων. Η πρώτη σοβαρή σύγκρουση έγινε μεταξύ χωροφυλακής και απεργών αυτοκινητιστών στην Εγνατία Οοδό. Οι χωροφύλακες χτύπησαν στο ψαχνό και σε λίγο έπεσε ο πρώτος νεκρός απεργός: ήταν ο αυτοκινητιστής Τάσος Τούσης.

Τα νέα της δολοφονίας κυκλοφόρησαν γρήγορα κι αποτέλεσαν την αφορμή για μια μεγαλειώδη διαδήλωση του λαού της Θεσσαλονίκης, που η χωροφυλακή την έβαψε στο αίμα. Στη γωνία Μεγάλου Αλεξάνδρου και Εγνατία η διαδήλωση συνάντησε μεγάλη δύναμη της χωροφυλακής που με πολυβόλα και ένα τεθωρακισμένο αυτοκίνητο άρχισε να χτυπάει στο ψαχνό. Εγινε πραγματική σφαγή που κατέληξε στο φρικιαστικό αποτέλεσμα να δολοφονηθούν 12 διαδηλωτές και να τραυματιστούν πάνω από 300.⁶

Η βάρβαρη δολοφονική επίθεση εναντίον του λαού τη Θεσσαλονίκης προκάλεσε έκρηξη κι απεργιακές κινητοποιήσεις σε ολόκληρη την Ελλάδα⁷. Θα μπορούσε πιθανότατα να αποτελέσει και την αρχή του τέλους της διακυβέρνησης του τόπου από τον Μεταξά, αν τα αστικά κόμματα ανταποκρίνονταν στις σχετικές εκκλήσεις του ΚΚΕ, το οποίο προφητικά τόνιζε σε απόφαση της ΚΕ του που αποτιμούσε τα γεγονότα⁸: «Ο δολοφόνος Μεταξάς, εκπρόσωπος των πιο τρομοκρατικών, πλουτοκρατικών κύκλων, του βασιλιά και της φασιστικής στρατοκρατίας, επιταχύνει τις προσπάθειές του, για να εγκαθιδρύσει στην Ελλάδα μοναρχοφασιστική δικτατορία». Δυστυχώς το ΚΚΕ δεν εισακούστηκε κι έμεινε μόνο ως το τέλος να αγωνίζεται για ν αποτρέψει το μοιραίο, την εγκαθίδρυση της μοναρχοφασιστικής δικτατορίας. Το αποτέλεσμα, της στάσης των αστικών κομμάτων, ήταν να λυθούν τα χέρια του Μεταξά κι αυτών που τον στήριζαν. Υπό αυτές τις συνθήκες έχει απόλυτο δίκιο ο Γρ. Δαφνής όταν σημειώνει ότι «τα αιματηρά γεγονότα της Θεσσαλονίκης θα δώσουν την πρώτη δικαιολογίαν διά την κατάλυσιν του δημοκρατικού κοινοβουλευτικού πολιτεύματος». Ο ίδιος συγγραφέας προσθέτει ότι στις 10 Μάη ο Μεταξάς συζήτησε και συμφώνησε με τον Γεώργιο Γλύξμπουργκ για την επιβολή της δικτατορίας⁹.

Σχετικά, πάντως, με τη στήριξη που βρήκε ο Μεταξάς στα αστικά κόμματα της εποχής, πιο αξιοπρόσεκτο είναι το γεγονός ότι πολυτιμότερη, για να επιβάλει εντέλει τα σχέδιά του, ήταν αντικειμενικά η στήριξη που του παρείχε το βενιζελικό κόμμα των Φιλελευθέρων. «Ο Σοφούλης- γράφει ο Γ. Ανδρικόπουλος¹⁰- αν και απέφυγε να αναφερθεί στην εξαθλίωση του λαού, καταδίκασε ωστόσο με μεγάλη οξύτητα ''την απάνθρωπον συμπεριφορά του κράτους και των οργάνων του '', ''τας τσαρικάς σφαγάς''. Ταυτόχρονα συνέχιζε να υποστηρίζει την κυβέρνηση Μεταξά... Το κόμμα των φιλελευθέρων είχε, για πρώτη φορά στην ιστορία του, βρεθεί μπροστά σε μια τέτοια κρίση. Τα γεγονότα της Θεσσαλονίκης έδειχναν ότι η πολιτική του έναντι του Μεταξά αποδοκιμαζόταν από το λαό... Για να κερδίσει το έδαφος που είχε χάσει έπρεπε να κάνει στροφή προς τα αριστερά και να εγκαταλείψει τον Μεταξά. Αλλά την αναδίπλωση έκανε αδύνατη, πρώτο η πεποίθηση της ηγεσίας του ότι ο Μεταξάς αντιπροσώπευε τη μόνη ελπίδα επαναφοράς στο στρατό των απότακτων αξιωματικών, δεύτερο η βαθύτατα συντηρητική του φύση που απέτρεπε συνεργασία με ριζοσπαστικές δυνάμεις».

Χωρίς αμφιβολία τα γεγονότα της Θεσσαλονίκης σηματοδοτούσαν μια περίοδο στην πολιτική ζωή της χώρας, όπου το κέντρο βάρους των εξελίξεων, έστω και ελαφρά, μετατοπιζόταν από τα κέντρα συνωμοσίας στις οργανώσεις του λαού. Το ΚΚΕ μάλιστα, εναπόθετε- και δίκαια έπραττε- όλες τις ελπίδες για προοδευτικές εξελίξεις στη χώρα σ' αυτό το γεγονός. Την Ελλάδα, έλεγε, «ο παλλαϊκός απελευθερωτικός αγώνας θα τη σώσει»¹¹. Ομως αυτό που για το ΚΚΕ ήταν σωτηρία της χώρας, προκαλούσε πανικό σε κάποιους άλλους. Η είσοδος του λαού στο προσκήνιο των πολιτικών εξελίξεων ήταν ένα γεγονός που όπως γράφει ο Ανδρικόπουλος «δεν πέρασε απαρατήρητο από τις στήλες του Τύπου - βενιζελικού και αντιβενιζελικού- που άρχισε να κρούει τον κώδωνα του κινδύνου»¹². Οταν, όμως, κρούεται ο κώδωνας του κινδύνου, επειδή ο λαός αναλαμβάνει πολιτικές πρωτοβουλίες για τις αντιδημοκρατικές εκτροπές και τις δικτατορίες ανάβει πράσινο φως. Η ιστορία το αποδεικνύει περίτρανα.-

1 Γιάννης Ρίτσος: «Επιτάφιος», πρώτη έκδοση «Ριζοσπάστης», Μάης 1936, ανατύπωση της Κομματικής Οργάνωσης «Ριζοσπάστη», Αθήνα 2000

2 Φ. Γρηγοριάδη: «Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας 1909- 1940», εκδόσεις «Καπόπουλος», τόμος 4ος, σελ. 134- 136

3 Δημήτρη Σάρλη: «Η πολιτική του ΚΚΕ στον αγώνα κατά του μοναρχοφασισμού», Αθήνα 1975, σελ. 383- 384

4 Συνολικά για τα αιτήματα των καπνεργατών βλέπε: «Ο ηρωικός Μάης της Θεσσαλονίκης του '36- χρονικό», εκδόσεις ΣΕ σελ. 22- 23

5 Σπ. Λιναρδάτου: «Πώς εφτάσαμε στην 4η Αυγούστου», εκδόσεις «Θεμέλιο», 1965, σελ. 207- 208

6 Βλέπε αναλυτικά για το μακελειό: "Ρ", Κυριακή 10/5/1936 και «Ο ηρωικός Μάης της Θεσσαλονίκης του '36- χρονικό», εκδόσεις Σ.Ε. σελ. 39- 51. Για τον αριθμό των νεκρών υπάρχει διχογνωμία. Θεωρείται πως ήταν περισσότεροι, αλλά δε βρέθηκαν τα στοιχεία τους. Λέγεται ότι η αστυνομία προχώρησε σε μυστική ταφή νεκρών, για να αποφευχθεί η έκρηξη της λαϊκής αγανάκτησης που θα προκαλούσε η γνωστοποίηση των συνολικών στοιχειών γύρω από το μακελειό

7 «Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ», εκδόσεις ΣΕ σελ. 298- 299

8 «Το ΚΚΕ- Επίσημα κείμενα», εκδόσεις ΣΕ, τόμος 4ος, σελ. 373

9 Γρ. Δαφνή: «Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων», εκδόσεις «Ικαρος» 1955, σελ. 422- 423

10 Γιάννη Ανδρικόπουλου: «Η Δημοκρατία του Μεσοπολέμου», εκδόσεις «Φυτράκη», σελ. 221

11 «Το ΚΚΕ - Επίσημα κείμενα», εκδόσεις ΣΕ, τόμος 4ος, σελ. 372

12 Γ. Ανδρικόπουλου, στο ίδιο, σελ. 217