Κορυφαία στιγμή της ταξικής πάλης στην Ελλάδα ήταν η δράση του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ). Αυτές οι μεγάλες στιγμές διαμορφώνουν και ένα νέο τύπο ανθρώπου. Αυτόν που είναι πάνω από τον εαυτό του, που ζει και παλεύει για να γίνει πράξη το δίκιο του λαού του. Που βάζει πάνω απ' όλα, κι απ' την ίδια τη ζωή του, την αξία τού ένας για όλους και όλοι για τον ένα. Που διαπαιδαγωγεί και διαπαιδαγωγείται μέσα στις πιο αντίξοες συνθήκες, στο καμίνι του πολέμου, με την υπέρτατη αξία της κοινωνικής απελευθέρωσης για να ανθρωπέψει ο άνθρωπος. Αυτός όμως ο ταξικός πόλεμος δε διαμορφώνει αυτόματα τέτοιες προσωπικότητες. Η πίστη για το δίκιο του αγώνα της εργατικής τάξης, των καταπιεσμένων, για τη λαοκρατία, για το σοσιαλισμό, για να είσαι ικανός να διεξάγεις τέτοιον ταξικό πόλεμο σαν κι αυτόν που έκανε ο ΔΣΕ απαιτεί στέρεη βάση, που εξασφαλίζεται με το ιδεολογικό, πολιτικό ατσάλωμα. Αυτό είναι βασικό για να απελευθερώνει στους ανθρώπους του μόχθου τις αστείρευτες δυνάμεις που δημιούργησε το έπος του ΔΣΕ. Τα ιδανικά και οι αξίες για τα οποία πολεμούσε, αυτά μπορούν να εμπνεύσουν στους ανθρώπους μεγάλα και ηρωικά κατορθώματα, να διαπαιδαγωγήσουν το νέο τύπο του πιο ανιδιοτελούς ανθρώπου, να συνεγείρουν τις λαϊκές μάζες και να αναδείξουν προσωπικότητες, τους φυσικούς ηγέτες του λαού. Αλλά κι αυτά χρειάζονται μέσα στο καμίνι του αγώνα να καλλιεργούνται, να αναπτύσσονται. Σ' αυτό σημαντικό ρόλο έχει η κατάλληλη διαφώτιση. Διαφώτιση με πολλαπλούς ρόλους και στόχους. Να ενημερώνει, να προσανατολίζει, να μην αφήνει ερωτήματα στο μαχητή, να ψυχαγωγεί, να μορφώνει, να διατηρεί τους αντάρτες σε ανώτερο μαχητικό επίπεδο και με ακμαίο ηθικό και να εκπαιδεύει στρατιωτικά. Ταυτόχρονα, έπρεπε να φροντίζει να επηρεάζει και το φρόνημα των αντίπαλων δυνάμεων.

Γι' αυτό τον πολύπλευρο ρόλο της διαφώτισης είναι αποκαλυπτικό το απόσπασμα από το βιβλίο του Ν. Ζαχαριάδη «Ολοι στ' άρματα! Ολοι για τη Νίκη!», που το πήραμε από το περιοδικό «Δημοκρατικός Στρατός»:

«Για βασική αποστολή της η διαφώτιση έχει να κατατοπίζει το μαχητή, απλά και κατανοητά, με συζητήσεις, με ομιλίες, με τα έντυπα μέσα μας για την κατάσταση, να τον προσανατολίζει σωστά, να λύνει τις απορίες του, ν' απαντά στα ερωτήματα που του γεννιούνται. Πρέπει ν' αποφεύγει τις γενικολογίες και τα παχιά και αδειανά λόγια. Τονίζει και ανεβάζει το προσωπικό παράδειγμα και την ηρωική πράξη. Οργανώνει την ψυχαγωγία του πολεμιστή με ομαδικό διάβασμα καλού βιβλίου, με το τραγούδι, το χορό, το θέατρο και το συναγωνιστικό γλέντι. Παράλληλα η διαφώτιση φροντίζει για την πολιτική, τη θεωρητική και πρακτική στρατιωτικο-πολεμική μόρφωση και εκπαίδευση του στρατού. Εδώ θα βοηθήσει πολύ και το μηνιάτικο όργανο, που θα βγάλουμε, όταν το προσέξουμε. Πρέπει να παρατηρήσουμε ότι υπάρχει μια ορισμένη υποτίμηση για τη διαφώτιση, ενώ είναι ένα απ' τα πιο γερά όπλα, ο μισός ο πόλεμος, θα μπορούσε κανένας να πει, τόσο στο ρόλο που παίζει για να κρατά το στρατό μας σε ανώτερο μαχητικό επίπεδο με ακμαίο το ηθικό, όσο και με τη δουλειά της που πρέπει να κάνει στις αντίπαλες δυνάμεις. Εχουμε όλη τη δυνατότητα να αναπτύξουμε τη διαφωτιστική δουλειά μας και να την κάνουμε αντάξια του προορισμού της. Και αυτό πρέπει να το επιδιώξουμε με αποφασιστικότητα».

Εφαρμόζοντας αυτές ακριβώς τις λενινιστικές αρχές της διαφώτισης, οι αντάρτες οργάνωσαν τη δουλιά κάνοντας χρήση όλων των μέσων που υπήρχαν εκείνη την εποχή παρά τις τεράστιες δυσκολίες. Με καθημερινό δελτίο ειδήσεων, με εφημερίδες, με ραδιοφωνικό σταθμό, με ποικίλες προκηρύξεις και τρικ και πάνω απ' όλα με προσωπική επαφή, με διαλέξεις και ομιλίες. Αν και βρίσκονταν στη φωτιά της ένοπλης πάλης, δεν έκαναν εκπτώσεις ούτε στο περιεχόμενο ούτε στη μορφή. Προσπαθούσαν, με τα μέσα που διέθεταν, να φτάνουν όσο πιο αποτελεσματικά γίνεται στις συνειδήσεις.

Θα παρατηρήσουμε πως επιμένουν στον καθαρό απλό λόγο, πως αποφεύγουν τις αόριστες γενικολογίες και προτείνουν την ευρεία χρήση του παραδείγματος και της εικόνας. Εικόνα που η δύναμή της χρησιμοποιείται στον προφορικό και γραπτό λόγο του διαφωτιστή. Μα στη διαφώτιση εντάσσουν και την ψυχαγωγία. Ναι, την ψυχαγωγία, όσο και αν αυτό δυσκολεύεται ο νους τ' ανθρώπου να το συλλάβει. Μάχες έδιναν, και μάλιστα σκληρές, σε πόλεμο ήταν. Και διασκέδαζαν; Ψυχαγωγούνταν; Ναι. Είναι αναπόσπαστο μέρος της ζωής, της επίδρασης στην ψυχολογία και της δημιουργίας της συνείδησης. Αυτής της ψυχολογίας και της συνείδησης της μαχήτριας και του μαχητή στον ταξικό πόλεμο. Ετσι το φρόντιζαν στο ΔΣΕ. Ολα αυτά αποκαλύπτονται στα αποσπάσματα άρθρου, που δημοσιεύουμε σήμερα, με τίτλο «Η Διαφώτιση στο Δημοκρατικό Στρατό». Βλέπουμε την πολύ υψηλή απαιτητικότητα και ότι τους απασχολεί μέχρι και η τελευταία λεπτομέρεια. Ο σημερινός αναγνώστης δυσκολεύεται να πιστέψει τέτοια επιμονή στην τελειότητα της διαφώτισης από ανθρώπους που συμμετείχαν ταυτόχρονα άμεσα στην ένοπλη σύγκρουση. Από αυτό και μόνο φαίνεται το πόσο μεγάλη σημασία απέδιδαν οι κομμουνιστές - μαχητές στη διαμόρφωση της συνείδησης. Το άρθρο αναδημοσιεύεται από το βιβλίο «Τρίχρονη εποποιία του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή» -«Ριζοσπάστης».

Μεγάλη υπήρξε η σημασία την οποία έδινε η ηγεσία του Δημοκρατικού Στρατού στην πολιτική δουλειά μέσα στις γραμμές των ανταρτών - ιδιαίτερα, μετά τη σχετική απόφαση του 2ου Κλιμακίου του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ - αλλά και στους τρόπους και στις μεθόδους αυτής της δουλειάς. Χαρακτηριστικό μάλιστα στην προκειμένη περίπτωση είναι το παρακάτω άρθρο, που δημοσίευσε τον Απρίλη του 1948 το περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός και υπέγραφε το Γραφείο Διαφώτισης του Γενικού Αρχηγείου:

«Στο λαϊκό απελευθερωτικό πόλεμο, που κάνουμε, πολεμάμε σε πολλά μέτωπα. Εκτός από το πολιτικό, στρατιωτικό και οικονομικό, έχουμε και το ιδεολογικό μέτωπο. Με τους ντόπιους και ξένους εχθρούς μας κάνουμε και ιδεολογικό πόλεμο. Ολοι νιώθουμε πόση μεγάλη επίδραση έχει η ιδεολογική δουλειά στη διαμόρφωση του ηθικού των μαχητών μας, μα και στο σμπαράλιασμα του ηθικού των αντιπάλων μας. Ο σύντροφος Ζαχαριάδης στην μπροσούρα του Ολοι στ' άρματα γράφει: "Στο ιδεολογικό μέτωπο χρειάζεται πιο έντονος και αποφασιστικός αγώνας μέσα στις γραμμές μας, μέσα στον κόσμο, που πιστεύει σε μας και μας ακολουθεί, μέσα στις γραμμές του εχθρού, καθώς επίσης και ενάντια στην προπαγάνδα του, τη δημαγωγία και την απάτη του"». Και σε άλλο σημείο γράφει: «Για βασική αποστολή της η διαφώτιση (μέσα στο Δημοκρατικό Στρατό) έχει να κατατοπίζει το μαχητή απλά και κατανοητά, με συζητήσεις, με ομιλίες, με έντυπα, με νέα μας για την κατάσταση, να τον προσανατολίζει σωστά, να λύνει τις απορίες του, να απαντά στα ερωτήματα που του γεννιούνται. Πρέπει να αποφεύγει τις γενικολογίες και τα παχιά και άδεια λόγια. Τονίζει και ανεβάζει το προσωπικό παράδειγμα και την ηρωική πράξη. Οργανώνει την ψυχαγωγία του πολεμιστή, με ομαδικό διάβασμα καλού βιβλίου, με το τραγούδι, το χορό, το θέατρο και το καλό συναγωνιστικό γλέντι. Παράλληλα, η διαφώτιση φροντίζει για την πολιτική, τη θεωρητική και πρακτική στρατιωτικοπολιτική μόρφωση και εκπαίδευση του στρατού».

(...). Με βάση αυτά και τη μέχρι τώρα πείρα της διαφωτιστικής δουλειάς γράφουμε αυτό το άρθρο σαν βοήθημα στην καλύτερη λύση του προβλήματος από τα Αρχηγεία (...).

Ι. Τι πρέπει να χαρακτηρίζει τη διαφωτιστική μας δουλειά.

Οπως σ' όλα τα μέτωπα ο Δημοκρατικός Στρατός επιτίθεται, έτσι και στο ιδεολογικό μας μέτωπο, στη διαφωτιστική μας δουλειά, πρέπει να κυριαρχεί το πνεύμα της επίθεσης (...).

Η στενή μας σύνδεση με το λαό, η πολιτική της λαϊκής ενότητας και συμφιλίωσης στον αγώνα για λευτεριά, ανεξαρτησία, δημοκρατία και ειρήνη πρέπει να αγκαλιάζουν κάθε τομέα της διαφωτιστικής μας δουλειάς. Πώς και με τι πολεμικά διαφωτιστικά μέσα (όμως) θα τα πραγματοποιήσουμε αυτά;

II. Τα διαφωτιστικά μας μέσα.

Τον ιδεολογικό μας πόλεμο τον διεξάγουμε με ορισμένα όπλα και μέσα, στα Αρχηγεία περιοχής - που γι' αυτά κυρίως γράφεται το άρθρο αυτό. Αυτά είναι:

1. το καθημερινό δελτίο ειδήσεων,

2. η δεκαπενθήμερη εφημερίδα,

3. ο ραδιοσταθμός (με τις) ανταποκρίσεις,

4. πεταχτό υλικό (τρικ, προκηρύξεις κλπ.) (και)

5. ο προφορικός λόγος (διαλέξεις, ομιλίες).

Και όπως κάθε όπλο έχει τις δικές του τεχνικές και τακτικές ιδιότητες και χρησιμοποιείται κάθε φορά ανάλογα με τους σκοπούς, το χώρο, με την ποσότητα και ποιότητα εκείνων, που απευθύνεται, κλπ., έτσι και τα διαφωτιστικά μέσα - όπλα έχουν τη δική τους τεχνική, τακτική χρησιμοποίηση. Στα διαφωτιστικά μας όπλα υπάρχει τούτο το ξεχωριστό - πως με αυτά απευθυνόμαστε στους δικούς μας ανθρώπους, μαχητές και λαό, και στους εχθρούς μας. Το καθένα από αυτά έχει διαφορετική χρησιμοποίηση. Αλλο σκοπό επιδιώκουμε με το δελτίο ειδήσεων, αλλιώτικο με τη δεκαπενθήμερη εφημερίδα, διαφορετικό με το πεταχτό υλικό κλπ.

Αυτό πρέπει να το δούμε, να το μελετήσουμε ζωντανά, έτσι που για το καθένα μας όπλο να μπορούμε να ξεχωρίζουμε πότε, πού και για ποιον να το χρησιμοποιήσουμε (...).

Α. Δελτίο Ειδήσεων.

Ενα καθημερινό καλογραμμένο «Δελτίο Ειδήσεων» είναι ένα όπλο παραπάνω για την καλύτερη διεξαγωγή του πολέμου. Επιδιώκει να ανεβάζει το ηθικό του μαχητή, να τον ενημερώνει πολιτικά με τρόπο σύντομο. Μέσα από τις γραμμές του «Δελτίου» πρέπει να ξεπηδάει το πνεύμα της επίθεσης, της πίστης στη νίκη, του ενθουσιασμού και της αισιοδοξίας, η δύναμη του δημοκρατικού κινήματος γενικά. Με την απλότητα, που πρέπει να γράφεται, με το ρωμαλέο ύφος του, να γίνει αχώριστος σύντροφος του κάθε μαχητή, της κάθε ομάδας, ακόμα και λίγα λεπτά πριν την ώρα της μάχης. Από τα διαφωτιστικά μέσα, που χρησιμοποιούμε σήμερα, είναι το σοβαρότερο και το καλύτερο (...).

Β. Εφημερίδα.

Εφημερίδα δεκαπενθήμερη πρέπει να βγάζουν μόνο τα Αρχηγεία περιοχών. Τα περιφερειακά Αρχηγεία δε χρειάζεται να βγάζουν. Αυτά κυρίως πρέπει να βγάζουν δελτίο ειδήσεων, εφόσον είναι κάπως απομακρυσμένα από το Αρχηγείο περιοχής, πεταχτό υλικό και να στέλνουν ανταποκρίσεις στο ραδιοσταθμό.

Η εφημερίδα, σαν όργανο του Αρχηγείου περιοχής, απευθύνεται στους μαχητές του Δημοκρατικού Στρατού της περιοχής της και στο σκλαβωμένο λαό της περιοχής της. Εντονα πρέπει μέσα στις στήλες της να φαίνεται το τοπικό χρώμα απ' όλες τις εκδηλώσεις του πολέμου και της λαϊκής αντίστασης. Ετσι, αν δούμε τις εφημερίδες, που βγάζουνε ως τώρα τα Αρχηγεία περιοχών, έχουμε να παρατηρήσουμε, πως, αν και έχουμε σημαντική βελτίωση, μέσα από τις στήλες των εφημερίδων των Αρχηγείων περιοχών δεν περνούν ακόμα ο παλμός και η ζωή του πολέμου σε όλες του τις εκδηλώσεις (...).

Να προσπαθήσουμε να δώσουμε σε κάθε σελίδα τη δική της μορφή από κάθε άποψη [...]. Στην πρώτη σελίδα να αποφεύγονται τα ολοσέλιδα και μεγάλα άρθρα, που όλες οι εφημερίδες γράφουν. Αρθρο παραπάνω από δυο χιλιάδες γράμματα να μη βάζουν. Το θέμα του να παίρνεται τις πιο πολλές φορές από τη ζωή της περιοχής και όχι από τη γενική πολιτική και πολεμική ζωή, όπως συνήθως γίνεται ως τώρα (...).

Να μπάσουμε τον εύθυμο, ελαφρό και σατιρικό-καυστικό τόνο στις δεύτερες σελίδες των εφημερίδων μας. Πιο ζωντανά να γράφονται, όσα μπαίνουν με τον τίτλο «Αμερικανοκρατία» και όχι σαν δελτίο ωμοτήτων (...).

Ανταποκρίσεις παντού. Να πλουτίσουμε τις εφημερίδες μας με άφθονο υλικό ανταποκρίσεων. Αυτό είναι εκείνο, που θα δώσει ζωντάνια και πολεμικό παλμό στις εφημερίδες (...). Περισσότερη προσοχή και τέχνη στη σελιδοποίηση και αισθητική εμφάνιση της εφημερίδας με τα λίγα μέσα, που διαθέτουμε. Οχι συνέχειες από τη μια σελίδα σε άλλη.

Γ. Ραδιοσταθμός - Ανταποκρίσεις.

Ο ραδιοσταθμός είναι ένα καινούριο διαφωτιστικό όπλο, που για πρώτη φορά χρησιμοποιείται στο λαϊκοδημοκρατικό κίνημα της χώρας μας. Είναι η καθημερινή εφημερίδα για το λαό της σκλαβωμένης Ελλάδας. Ποια πρέπει να είναι η συμβολή κάθε Αρχηγείου περιοχής, περιφερειακού κλπ. προς το ραδιοσταθμό; Με τη βοήθεια που θα κάνει να φαίνεται και να εκλαϊκεύεται όλο το πολεμικό έργο που γίνεται σήμερα. Και αυτό θα το πετύχουμε με τις ανταποκρίσεις, που θα στέλνουν οι ανταποκριτές του πρακτορείου «Ελεύθερη Ελλάδα» στο ραδιοσταθμό.

Ο Λένιν έγραφε στο «Τι να κάνουμε», πως ό,τι μπορούμε να δώσουμε σε έναν εργάτη με μια πολιτική ανταπόκριση παρμένη από τη ζωή, δεν μπορούμε να το κάνουμε με ένα σωρό θεωρίες. Και πολιτική ανταπόκριση σήμερα πάει να πει κυρίως πολεμική ανταπόκριση. Πρέπει πολύ να καλλιεργήσουμε και να αναπτύξουμε το κίνημα των πολεμικών ανταποκριτών, που γράφουνε μέσα από τη μάχη, από τον καταυλισμό, το λημέρι, το έμπεδο κλπ. Και όταν αυτοί δεν τα αποδίδουν καλά, δουλειά του γραφείου διαφώτισης είναι να τα δουλεύει καλύτερα, χωρίς να τους αφαιρεί το πηγαίο, το φυσικό, ζωντανό χρώμα, που κλείνουν μέσα τους [...].

Δ. Πεταχτό υλικό, τηλεβόες, συνθήματα.

Με αυτά κυρίως τα διαφωτιστικά μέσα θα απευθυνθούμε στις ένοπλες μοναρχοφασιστικές δυνάμεις, μα και στα σκλαβωμένα χωριά, σε συνδυασμό με τις επιχειρήσεις που γίνονται. Εδώ χρειάζεται να τονιστεί, πως πρέπει να είναι απλά και σύντομα και γραμμένα με πειστικότητα (...). Η καλή επιλογή του τι θα γράφεται σε πεταχτό υλικό, πρέπει να συνδυάζεται, με το τι περιέχουν η εφημερίδα, το δελτίο ειδήσεων (...).

Ε. Ειδικές εκδόσεις.

Εδώ πρώτα πρώτα χρειάζεται να αξιοποιηθεί το υλικό, που στέλνεται από το Γενικό Αρχηγείο (μπροσούρες, ορισμένα άρθρα, βιβλία) είτε με ατομικό είτε με ομαδικό διάβασμα. Για το υλικό αυτό χρειάζεται να παρθούν ειδικά μέτρα από τα Αρχηγεία περιοχών και να αξιοποιείται (...).

ΣΤ. Ομιλίες.

Θέματα για τέτοιες ομιλίες πρέπει να παίρνονται από τα στρατιωτικά και πολιτικά ζητήματα του αγώνα μας (...).

III. Οργάνωση της δουλειάς.

Κύρια επιδίωξη στην οργανωτική μας δουλειά πρέπει να είναι, να κάνουμε το γραφείο διαφώτισης κολεχτίβα δουλειάς και ζωής. Αυτό θα το πετύχουμε με έναν καλό καταμερισμό ανάμεσα στα μέλη του γραφείου, με τη σκοπιμότερη διάθεση του εργάσιμου χρόνου, με την καλή οργάνωση της εσωτερικής του ζωής, με τη δημιουργία γύρω από το γραφείο ενός κύκλου συνεργατών της διαφώτισης και ειδικών επιτροπών κατά τομέα δουλειάς (συντακτική επιτροπή εφημερίδας, δελτίου ειδήσεων, ραδιοσταθμού κλπ.).

Ακόμα, απαραίτητη προϋπόθεση, για να ανταποκριθεί στη δουλειά του ένα γραφείο διαφώτισης είναι να δουλεύει με προοπτική και σχέδιο δουλειάς. Στο σχέδιο αυτό πρέπει να παίρνεται υπόψη η πολιτική μας γραμμή, η πολιτική μας δράση, τα πολιτικά γεγονότα, τι ζητήματα προωθούνται από τον περασμένο μήνα σε συνέχεια, σε τι σημεία χτυπάει η προπαγάνδα της αντίδρασης, οι τυχόν επέτειοι και καμπάνιες, που πρέπει να γίνονται (...).

Χρειάζεται να διώξουμε τον εμπειρισμό από την οργάνωση της έκδοσης και διανομής, να δουλεύουμε ορθολογιστικά, αποβλέποντας κάθε φορά σε μεγαλύτερη έκδοση και καλύτερη διανομή (...).

Στην τεχνική μας δουλειά, όπως συνηθίσαμε να τη λέμε, πρέπει να φύγει μια αντίληψη, όχι σωστή, να μην υποτιμάμε και να τη βάζουμε σε δεύτερη μοίρα και έργο ενός «ειδικού τεχνικού».

Η όλη διαφωτιστική δουλειά είναι ενότητα πολιτικής σύλληψης, σύνταξης, έκδοσης και διανομής. Επομένως, εκτός από τον τεχνικό, όλα τα διαφωτιστικά στελέχη πρέπει να γίνουν «τεχνικοί», ιδίως σήμερα, στον πόλεμο, που κάνουμε.

IV. Το ύφος - στιλ.

Στα γραφτά μας πρέπει να χρησιμοποιήσουμε όλα τα είδη του λόγου. Εκείνο το είδος, που προσαρμόζεται περισσότερο στην ψυχολογία του πολεμιστή, είναι η διηγηματική περιγραφή με τις ζωντανές εικόνες, το πολεμικό ρεπορτάζ.

Κάνουμε λαϊκό επαναστατικό πόλεμο, το κριτήριο των μαχητών μας είναι πολύ οξυμένο και η ατμόσφαιρα τόσο πολύ ηλεκτρισμένη και ένας μικρός σπινθήρας χρειάζεται, για να πάρει κανένας φωτιά. Αρκεί να μιλάμε στην ψυχή του. Λίγα λόγια, ζουμερά, σύντομα και σταράτα, μα και γεμάτα παλμό. Να εξοστρακίσουμε από τα γραφτά μας τις γενικότητες, αρθρογραφίες και φλυαρίες, τις δημοσιογραφικές προχειρότητες, τις εισαγωγές, τους προλόγους και τους επιλόγους. Να επιδιώκουμε να βάλουμε στο χαρτί όλο το μεγάλο έργο, που γίνεται σήμερα, όσο το δυνατό πιο φυσικά, πιο ανθρώπινα, πιο πολεμικά, μα και να βοηθάμε ακόμα και στην παραπέρα προώθησή του.

Να δουλεύουμε γλωσσικά, αισθητικά τα κείμενά μας. Μας χρειάζεται ακόμα και λογοτεχνική επεξεργασία των γραφτών

2. Ο ρόλος των εφημερίδων και του ραδιοσταθμού «Ελεύθερη Ελλάδα»

Στο σκληρό αγώνα του Δημοκρατικού Στρατού κατά των κυβερνητικών δυνάμεων μαζί με το στρατιωτικό εξοπλισμό του ήταν το ίδιο σημαντικά και τα πολιτικά του όπλα. Επρόκειτο για τα όπλα μαζικής προπαγάνδας, διαφώτισης και εκλαΐκευσης των καθημερινών του προσπαθειών για την αντιμετώπιση των πανίσχυρων αντιπάλων του.

Δύο από τα όπλα αυτά, στα πλαίσια του Γραφείου Διαφώτισης του Γενικού Αρχηγείου, αποτελούσαν το δημοσιογραφικό του όργανο Εξόρμηση και ο ραδιοφωνικός σταθμός «Ελεύθερη Ελλάδα». Παράλληλα, με το περιοδικό Δημοκρατικός Στρατός, που προσέγγιζε, θεωρούσε και φώτιζε τα προβλήματα της ένοπλης πάλης, κυρίως ιδεολογικά, η Εξόρμηση και ο ραδιοσταθμός προσπαθούσαν να καλλιεργήσουν και να διαδώσουν το πνεύμα ενότητας του Δημοκρατικού Στρατού με τους εργαζόμενους και να εκφράσουν τους σκοπούς του σαν υπερασπιστή των συμφερόντων, των δικαιωμάτων και των πόθων τους για την ελευθερία, την εθνική ανεξαρτησία και την ειρηνική διευθέτηση των προβλημάτων που είχαν προκύψει με την ωμή επέμβαση του αγγλοαμερικανικού ιμπεριαλισμού στα εσωτερικά της πατρίδας μας.

Οι διαδικασίες, ωστόσο, της συγκρότησης των εν λόγω ενημερωτικών οργάνων του Γενικού Αρχηγείου επηρεάζονταν από τις σοβαρές ελλείψεις και αδυναμίες στελέχωσής τους, που είχε ξεκινήσει με έναν ή δύο αγωνιστές. Ετσι, στα μέσα τουλάχιστον του 1947, κάτω από αφάνταστες δυσκολίες γινόταν η επεξεργασία για το ραδιοσταθμό των πολεμικών ανακοινωθέντων των μονάδων και των σχετικών ανταποκρίσεων και ειδήσεων με σχόλια από τα μέτωπα και τη ζωή των μαχητών και των μαχητριών του Δημοκρατικού Στρατού και ταυτόχρονα η αξιοποίηση όλου αυτού του υλικού για την Εξόρμηση και το «Δελτίο Ειδήσεων». Τις εν λόγω δυσκολίες και ελλείψεις τις είχε ζήσει για πολύ λίγο χρονικό διάστημα και ο Νίκος Μπελογιάννης που είχε κληθεί να αναλάβει την ευθύνη της διαφώτισης.

Ο Νίκος Μπελογιάννης, όμως, δεν πρόλαβε να προχωρήσει στη θεμελίωση της προσπάθειας, γιατί πολύ σύντομα ανέλαβε την καθοδήγηση μεγάλης στρατιωτικής μονάδας. Ετσι, αντικαταστάθηκε από τον πρώτο επίτροπο του Γενικού Αρχηγείου Βασίλη Μπαρτζιώτα, που συντέλεσε σε μεγάλο βαθμό στην καλύτερη επεξεργασία και μετάδοση του υλικού, που εξασφαλιζόταν από τις μονάδες, τα τμήματα, τις Σχολές, τα νοσοκομεία, τα έμπεδα και τις πολιτικές αρχές των ελεύθερων περιοχών.

3. Η εφημερίδα Εξόρμηση

Η εφημερίδα Εξόρμηση, σύμφωνα με την απόφαση του 2ου Κλιμακίου του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ της 12ης του Δεκέμβρη 1947 «Για την πολιτική δουλειά στον Δημοκρατικό Στρατό», ανέλαβε το καθήκον να δίνει την απαραίτητη πολιτική τροφή και το σωστό πολιτικό προσανατολισμό στους μαχητές και αξιωματικούς και να εκφράζει αντικειμενικά τη ζωή και τα προβλήματα του Δημοκρατικού Στρατού, τονίζοντας τα θετικά σημεία της δουλειάς του.

Στις αρχές του 1948 η διαφώτιση ενισχύθηκε από τον Λευτέρη Ελευθερίου, τη σύζυγο του Κατίνα Καρά και τον Γαβρήλο Παπαδόπουλο, στελέχη της Κομματικής Οργάνωσης της Θεσσαλονίκης. Αλλα και η ίδια η σύνταξη της εφημερίδας επιδόθηκε στην ανίχνευση και αναζήτηση στελεχών που θα μπορούσαν να γραφούν. Ετσι, εντοπίστηκαν ο Νίκος Κυτόπουλος, από τον Εβρο, ο Τάκης Μαμάτσης, από τη Θεσσαλία, και ο Ζήνωνας Ζορζοβίλης, από το Βελβεντό της Κοζάνης. Στη συνέχεια ήρθαν στην εφημερίδα ο Αλέξης Πάρνης, από τον Πειραιά, η φοιτήτρια φιλολογίας Βυζουκίδου, από τη Θεσσαλονίκη, και στις αρχές του 1949 ο δημοσιογράφος και λογοτέχνης Τάκης Χατζής.

Η Εξόρμηση διατηρούσε ειδική στήλη με τον τίτλο «Σκίτσα από τον Αγώνα», στην οποία καλλιεργούσε και ανέδειχνε τις αρετές των μαχητών του Δημοκρατικού Στρατού και διαπαιδαγωγούσε τους ίδιους, με ωραίο και παραστατικό τρόπο, αξιοποιώντας παραδείγματα από την τότε καθημερινότητα - όπως φανερώνει, άλλωστε, και το παρακάτω κείμενο, που δημοσιεύτηκε στην εν λόγω εφημερίδα:

«Χρήστο τόνε λέγανε. Μπάρμπα Χρυσό τόνε φωνάζουνε οι συναγωνιστές του.

Αγρότης πενήντα τριών χρονών, αδύνατος, μάλλον κοντός, ευκίνητος, ομιλητικός, γελαστός, είναι απαραίτητος σύντροφος στους μαχητές του τμήματός του. Για όλους έχει μια καλή κουβέντα. Ξέρει τα βάσανα, τις χαρές, τις επιθυμίες, τις επιτυχίες τους.

Σε κάθε στάση ξεκούρασης, στις φάλαγγες πορείας, πάντα ο μπάρμπα Χρυσός, παρ' όλο το άσθμα, που του κόβει την ανάσα, βρίσκεται δίπλα σ' αυτόν, που 'χε ανάγκη.

-- Κουράγιο και φτάσαμε, ενθαρρύνει τον καινούριο και άμαθο οε πορείες αγωνιστή.

-- Στα τσαλιά κάτσε, όχι χάμω, έχει υγρασία, μαλώνει τον απρόσεχτο.

Δε σταματάει να μιλάει. Εχει ένα σωρό ιστορίες να διηγηθεί. Και τα λέει τόσο όμορφα, με τέτοιον τρόπο, που δε χορταίνεις να τον ακούς. Εχουνε δει όμως τόσα και τόσα τα μάτια του. Ηταν από τους πρώτους αντάρτες της περιφέρειάς του. Εχει πολλά να ιστορήσει για τους πρώτους μήνες του αντάρτικου.

-- Που λέτε, είχα μια ομάδα από άντρες, όλους της ηλικίας μου. Οπλα δεν είχαμε. Κάτι λιγοστά ντουφέκια είχαμε στην αρχή. Ημουνα, σαν να λέμε, αρχηγός των αόπλων δυνάμεων της περιφέρειας, συμπληρώνει με χιούμορ. Πείνες, που τραβήξαμε στην αρχή! Ψωμί, περνούσανε βδομάδες, χωρίς να το γευτούμε. Βράζαμε τσουκνίδες και τρώγαμε. Ξύναμε τα δέντρα, για να καπνίσουμε. «Πεινάτε;» ρωτούσα τους άντρες μου. «Σφίχτε το ζουνάρι δυο πόντους. Θέλετε τσιγάρο; Πέστε, πως καπνίσατε. Κρυώνετε; Κοντεύει καλοκαίρι». Δε δίναμε όμως σημασία σ' αυτά. Το όπλο μας να 'ναι καλά. Χτυπήσαμε τους ΜΑΥδες στα χωριά. Στήσαμε ενέδρες στους χωροφύλακες και βρήκαμε τρόφιμα και ρούχα. Ντυθήκαμε, χορτάσαμε, οπλιστήκαμε.

-- Οικογένεια έχεις, μπάρμπα Χρυσό;

-- Να η οικογένειά μου, απαντάει χαρούμενα, και δείχνει τους συναγωνιστές του. Ολοι οι αντάρτες δικοί μου είναι. Παιδιά μου. Ολοι με αγαπάνε. Μπάρμπα Χρυσό με κράζουνε. Από παντού χαιρετίσματα μου στέλνουνε. Πώς μπορεί λοιπόν τέτοια παλικάρια να ξεχάσουνε τον παλιό αρχηγό των αόπλων δυνάμεων; συμπληρώνει με γέλιο».²

Η «Εξόρμηση» ασχολούνταν με πλήθος θεμάτων - όπως εκείνο των δεσμών του Δημοκρατικού Στρατού με το λαό, το οποίο πραγματευόταν στο παρακάτω δημοσίευμά της:

«Από τότε, που ο Δημοκρατικός Στρατός ήρθε στην περιοχή της Κόνιτσας, ως τα σήμερα ο λαός της επαρχίας του πρόσφερε:

α. Τρόφιμα: Σιτάρι 56.421 οκάδες. Καλαμπόκι 104.139 οκάδες. Οσπρια 11.347 οκάδες. Πατάτες 8.148 οκάδες. Κρεμμύδια 5.954 οκάδες. Κρασί 2.541 οκάδες. Ρακί 715 οκάδες. Φρούτα 24.696 οκάδες. Αυγά 7.171 (ζευγάρια). Σφάγια 37.377 οκάδες. Σφάγια 4.530 κεφάλια.

β. Ρούχα: Δέματα 1.802. Φανέλες 256. Πουλόβερ 764. Κάλτσες 2.857 ζευγάρια. Γάντια 81. Κουβέρτες 332.

γ. Υπηρεσίες: Μεροκάματα ανθρώπων 95.932. Μεροκάματα ζώων 20.423. Μεταφέρθηκε συνολικό βάρος 1.157.507 οκάδων. Φορτηγά ζώα στον ΔΣΕ 257.

Βοήθησε (επίσης) οικογένειες ανταρτών με 868 οκάδες καλαμπόκι και πρόσφερε 48.163 καταλύματα».³

Με την ανάληψη του Γραφείου Διαφώτισης από τον Παναγιώτη Μαυρομάτη η «Εξόρμηση» άλλαξε τίτλο και ονομάστηκε «Προς τη Νίκη». Κάτω από το νέο της τίτλο, πάντως, η εφημερίδα μεγάλωσε την εμβέλειά της με την εντατικότερη ενημέρωση των μαχητών και με τη σύντομη και περιεκτική ειδησεογραφία της από το ευρωπαϊκό και διεθνές κίνημα αλληλεγγύης και συμπαράστασης προς τον αγώνα του Δημοκρατικού Στρατού, που εκφράστηκε, εκτός των άλλων, με την άφιξη στο Γενικό Αρχηγείο της Γαλλίδας δημοσιογράφου Σιμόν Τερί, του συμπατριώτη της πρώην υπουργού Ιβ Φαρζ και κυρίως του μεγάλου Γάλλου ποιητή Πολ Ελιάρ.

Μεγάλη αναστάτωση προκαλούσε στους φανατικούς αξιωματικούς του αστικού στρατού η διαφώτιση προς τους στρατιώτες του με την εκφώνηση κειμένων από την «Εξόρμηση» και αργότερα από την εφημερίδα «Προς τη Νίκη», με τη διακίνηση του «Δελτίου Ειδήσεων» και του «Νέου Μαχητή», που επιμελούνταν ο Ζήνων Ζορζοβίλης, με το πέταγμα εντύπων, ακόμη και στη διάρκεια μαχών ανάμεσα στους στρατιώτες του αντιπάλου, με την αξιοποίηση αυθεντικών κειμένων, όπως επιστολών από αιχμαλώτους και πληροφοριών από αξιωματικούς και με την επικοινωνία με τα απέναντι χαρακώματα με τους τηλεβόες.

Δημοσιογραφικό όργανο, για το διαμέρισμα της Μακεδονίας και της Θράκης τουλάχιστον, είχε αποκτήσει και το Αγροτικό Κόμμα της Ελλάδας. Επρόκειτο για τον «Αγροτικό Αγώνα», ο οποίος σε κύριο άρθρο του με τον τίτλο «Αγρότες, στ' άρματα», σε κάποιο φύλλο του, αναφερόταν με τον εξής τρόπο στη συμμετοχή των αγροτών στους αγώνες του Δημοκρατικού Στρατού:

«Η μια πίσω από την άλλη έρχονται οι λαμπρές νίκες, που μας χαρίζει ο λαογέννητος Δημοκρατικός Στρατός. Μετά την Ηπειρο, στα Κρούσια, στο Μποζ Νταγ, στη Θράκη και τώρα στη Ρούμελη ο μισθοφορικός στρατός των Κουίσλιγκ βρίσκει το μάστορή του. Ο Δημοκρατικός Στρατός, ατσαλωμένος μέσα στη φωτιά του σκληρού και γεμάτου δοκιμασίες αλλά δίκαιου αγώνα συντρίβει τις προσπάθειες του μοναρχοφασισμού και των Αμερικανών ληστών και περνάει παντού στην επίθεση.

Η ώρα της Νίκης πλησιάζει. Χιλιάδες οι αγρότες της Μακεδονίας και της Θράκης, που βρίσκονται στις γραμμές του Δημοκρατικού Στρατού. Σεμνοί ήρωες οι αγρότες μαχητές, μαζί με τους εργάτες και τους διανοούμενους, πολεμάνε για την προκοπή της Ελλάδας και τη δική τους. Ακόμα προχθές πάνω από τετρακόσια καινούρια παλικάρια των χωριών της Κατερίνης, της Εδεσσας και της Κοζάνης μπήκαν κάτω από τις νικηφόρες σημαίες του Δημοκρατικού Στρατού. Μα είναι πολλοί ακόμα εκείνοι, που μπορούν ν' αρπάξουν το τιμημένο όπλο.

Οταν η δύναμη αυτή προστεθεί, τότε θα πλησιάσουμε ακόμα πιο κοντά προς τη νίκη. θα απαλλάξουμε τη χώρα από τους ξένους και ντόπιους εκμεταλλευτές πιο γρήγορα. Και θα τραβήξουμε, για να χτίσουμε την καινούρια ζωή πιο σύντομα. Το εθνικό καθήκον σήμερα για κάθε αγρότη και αγρότισσα, για κάθε πατριώτη είναι: Στ' άρματα!».⁴

Στο ίδιο φύλλο του Αγροτικού Αγώνα παρεχόταν η πληροφορία ότι στις 25 του Απρίλη 1948 είχε πραγματοποιηθεί συνεδρίαση της Νομαρχιακής Επιτροπής Πέλλας του Αγροτικού Κόμματος, με τη συμμετοχή των Γραμματέων των Τομεακών Επιτροπών, στην οποία είχε εξεταστεί η κατάσταση που επικρατούσε τότε στην περιοχή. Στην ίδια συνεδρίαση είχε, εξάλλου, αποφασιστεί η ένταξη στις γραμμές του Δημοκρατικού Στρατού 16 νομαρχιακών και τομεακών στελεχών, η δράση των υπόλοιπων στελεχών ως ελεύθερων σκοπευτών και η βοήθεια του Αγροτικού Κόμματος στην ανασυγκρότηση των Λαϊκών Συμβουλίων και των Λαϊκών Δικαστηρίων.

Ο Αγροτικός Αγώνας στο ίδιο, επίσης, φύλλο δημοσίευε πολύ ενδιαφέρουσα ανταπόκριση από τη Θράκη, σύμφωνα με την οποία στις 29 του Μάρτη 1948 είχε συγκληθεί εκεί το πρώτο Συνέδριο της μουσουλμανικής μειονότητας, που είχε διακηρύξει την ενότητα και αδελφοσύνη μεταξύ των μουσουλμάνων και των χριστιανών της περιοχής και είχε στείλει χαιρετιστήρια τηλεγραφήματα στην Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση και στο Γενικό Αρχηγείο του Δημοκρατικού Στρατού. Στην ίδια ανταπόκριση αναφερόταν, επίσης, ότι στις 8 του Απρίλη είχε συνέλθει, με τη συμμετοχή 89 αντιπροσώπων, η πρώτη Επαρχιακή Συνέλευση των Λαϊκών Συμβουλίων της Κομοτηνής και αφού είχε ασχοληθεί με «τα ζητήματα της ενίσχυσης του αγώνα και της αντιμετώπισης των λαϊκών προβλημάτων», είχε εκλέξει Επαρχιακό Συμβούλιο, που το αποτελούσαν η Ελένη Τόκα, η Χρυσάνθη Καλακίδου, ο Φαΐκ Αλή, ο Χασάν Εμποτουραχμάν, ο Νίκος Τσολακίδης και ο Χρήστος Χολίδης.

Στις 22 του Αυγούστου 1948 εκδόθηκε το πρώτο φύλλο της Μαχήτριας, οργάνου των μαχητριών του Δημοκρατικού Στρατού της Ελλάδας. Η Μαχήτρια σε αυτό το φύλλο της, αλλά και στα επόμενα, έδινε πληροφορίες κυρίως για τη δράση των γυναικών που πολεμούσαν μέσα από τις γραμμές του Δημοκρατικού Στρατού και παράλληλα πρόβαλλε με σχόλιά της τους σκοπούς, τις προοπτικές και τις επιτυχίες του λαϊκοδημοκρατικού αγώνα.

Ετσι, με τον τίτλο «Ολες στον πολεμικό συναγερμό, για να 'ρθει γρήγορα η νίκη» έγραφε η Μαχήτρια σε κύριο άρθρο της:

«Θαυματούργησε και θαυματουργεί η γυναίκα στο μεγάλο λαϊκό θαύμα του Γράμμου και σε όλα τα άλλα μέτωπα της λευτεριάς. Σ' αυτόν τον πρωτοείδωτο ηρωισμό του λαϊκού μας στρατού αυτό, που συγκινεί και συγκλονίζει βαθύτερα, είναι ο μαζικός ηρωισμός της γυναίκας, που τέτοιον δεν έχει ξαναδεί η Ιστορία μας. Από τις βουνοκορφές του Γράμμου και από όλα τα βουνά της Ελλάδας πολεμάει το φασισμό με όλη τη δύναμη της καρδιάς της, για της πατρίδας τον ξεσκλαβωμό, για το ψωμί και την ησυχία των γονιών της, για το σπιτικό, που δεν την άφησαν να αποκτήσει, για να τσακίσει τους τυράννους και να κερδίσει με όλο το λαό την καινούρια ζωή, που λαχταρά.

Ανοιξαν τον τάφο στο φασισμό στο Γράμμο οι μαχήτριες του Κλέφτη και του Κάμενικ, της Κοπάνκας και του Ταμπουριού όλες οι εκατοντάδες αγωνίστριες του Δημοκρατικού μας Στρατού, που εβδομήντα μέρες τώρα μέσα στην κόλαση της φωτιάς και του σίδερου, μέσα στην οργωμένη με τις οβίδες γη, νικούν το φόβο και τον κόπο, πολεμούν με πίστη και θέληση, με ατράνταχτη σιγουριά στη νίκη.

Ανοίγει τον τάφο στο φασισμό η ξυπόλυτη δεκαεξάχρονη σύνδεσμος, που μέσα στο χαλασμό του βομβαρδισμού φτάνει, τραγουδώντας, με το σημείωμα. Ορμάει και κουρελιάζει τα αμερικάνικα σχέδια με τον όλμο στην πλάτη η ακατάβλητη ολμίστριά μας και η πολυβολήτρια. Κόβουν τις φλέβες της συγκοινωνίας (του εχθρού) οι περήφανες νεαρές σαμποταρίστριες. Με τον τηλεβόα μιλάει η καρδιά της μαχήτριας και δίνει φως και ελπίδα στα στρατευμένα από τον εχθρό παιδιά του λαού. Υψώνει το φλάμπουρο του αγώνα η τηλεφωνήτρια, που μέσα στα θραύσματα και τη φωτιά σέρνεται και ενώνει το κομμένο καλώδιο. Ρίχνει γερό βόλι στο φασισμό με την παλικαριά της η ακούραστη νοσοκόμα (...)⁵».

Την ίδια εποχή εκδιδόταν και η εφημερίδα Νέος Μαχητής, για τους νεαρούς αντάρτες, ενώ από τις αρχές του 1948 κυκλοφορούσε καθημερινά το Δελτίο Ειδήσεων του Δημοκρατικού Στρατού. Επρόκειτο για μονόφυλλο δυο μεγάλων στηλών, που περιείχε ειδήσεις από τις επιχειρήσεις των τμημάτων των ανταρτών σε όλη την Ελλάδα, αλλά και πολιτικές ειδήσεις από την Ελλάδα και όλο τον κόσμο, καθώς και διάφορα πολιτικά σχόλια.

Αντάρτικες εφημερίδες, είτε τυπωμένες είτε πολυγραφημένες, υπήρχαν και σε άλλες ελεύθερες περιοχές της Ελλάδας, με ανάλογο περιεχόμενο. Ετσι, στην Πελοπόννησο κυκλοφορούσε σε μη τακτά χρονικά διαστήματα ο Μωρηάς, όργανο της 3ης Μεραρχίας του Δημοκρατικού Στρατού, και στη Σάμο μια φορά το μήνα οι Γκιναίοι.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Περ. Δημοκρατικός Στρατός, τεύχος 4 του Απρίλη 1948.

2. Εφ. Εξόρμηση, φ. 1 του Φλεβάρη 1948.

3. ό.π.

4. Εφ. Αγροτικός Αγώνας, φ. 6 του Μάη 1948.

5. Εφ. Μαχήτρια, φ. 22 του Αυγούστου 1948.

(* Η φωτογραφία στο πρωτοσέλιδο είναι από το βιβλίο του Κώστα Γκριτζώνα «Μαχήτριες του Δημοκρατικού Στρατού, Η τολμηρότερη ιστορία που γράφτηκε στα χρόνια του εμφυλίου πολέμου 1946-1949»)