Η συλλογική προσπάθεια που καταβάλλουμε για την εμβάθυνση στα αίτια ανατροπής των σοσιαλιστικών κρατών είναι, νομίζω, αξιόλογη. Το κείμενο που συζητάμε μόνο σαν συνέχεια και συμπλήρωμα των επεξεργασιών της πανελλαδικής συνδιάσκεψης του 1995 μπορεί να κατανοηθεί και αυτό έχει εξέχουσα σημασία για να μην οδηγηθούμε σε μονομερείς προσεγγίσεις. Θα ήθελα να συμβάλω στους προβληματισμούς του Κόμματος με τις ακόλουθες σκέψεις.

1. Πρέπει, κατά τη γνώμη μου, να εμβαθύνουμε περισσότερο στις αιτίες που οδήγησαν στις λαθεμένες οικονομικές πολιτικές που άνοιξαν με τη σειρά τους το δρόμο στην ενδυνάμωση των εμπορευματικών σχέσεων και, προοπτικά, στην ανατροπή του σοσιαλισμού.

Υπήρξαν βέβαια ιδεολογικές αιτίες όπως αυτές που επισημαίνονται στη θέση 22. Νομίζω όμως ότι ελλοχεύει ο κίνδυνος ιδεαλιστικής ερμηνείας αν μείνουμε μόνο στην αναζήτηση των ιδεολογικών αιτιών. Οι ιδεολογικές αδυναμίες και παρεκκλίσεις, παρά το γεγονός ότι η ιδεολογία έχει τη σχετική της αυτοτέλεια, έχουν ωστόσο υλική βάση και εξήγηση. Γιατί πώς αλλιώς θα εξηγηθεί το ότι οι λαθεμένες οικονομικές αποφάσεις και οι ιδεολογικές παρεκκλίσεις δε διορθώθηκαν;

Εδώ πρέπει να προστρέξουμε σε μια σειρά παραγόντων που επέδρασαν, πολλούς από τους οποίους έχουμε εντοπίσει ήδη στο κείμενο του 1995. Καθοριστικής σημασίας νομίζω πως είναι, τόσο από την άποψη της ιστορικής εμπειρίας, όσο και από την άποψη των διδαγμάτων για το μέλλον, η σχέση του κόμματος με την εργατική τάξη και το λαό και η σχέση της ηγεσίας με τη βάση.

Ιδιαίτερες αντικειμενικές δυσκολίες, όπως η καπιταλιστική περικύκλωση και επιθετικότητα, το χαμηλό επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων στη Ρωσία, το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο του λαού οδήγησαν, μεταξύ άλλων, στην ανάγκη ενός υπερβολικού συγκεντρωτισμού προκειμένου να μπορέσει το νεαρό επαναστατικό κράτος να επιβιώσει.

Η αναγκαία αυτή συγκέντρωση της εξουσίας δημιούργησε μη ηθελημένες παρενέργειες. Για αυτές μίλησαν οι ίδιοι οι σοβιετικοί ιθύνοντες, από τον Λένιν ξεκινώντας. Η εισήγηση του Ζντάνοφ που δημοσιεύτηκε στο τεύχ. 4/2008 της ΚΟΜΕΠ είναι επίσης χαρακτηριστική των προβλημάτων και των κινδύνων γραφειοκρατικής απόσπασης της ηγεσίας από τη λαϊκή βάση. Η εισήγηση εκφράζει πρόδηλη αγωνία για φαινόμενα εκφυλιστικά της σοσιαλιστικής δημοκρατίας, ανεξάρτητα αν τα μέσα που χρησιμοποιήθηκαν για την επίλυση των προβλημάτων (Σύνταγμα του 1936 κλπ.), αποδείχτηκαν αποτελεσματικά ή όχι.

Η σοσιαλιστική οικοδόμηση, η πορεία προς τον κομμουνισμό είναι, ανάμεσα στα άλλα, η διαδικασία υπέρβασης του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας, η διαδικασία εξάλειψης της αντίθεσης χειρωνακτικής και πνευματικής εργασίας, εξάλειψης του διαχωρισμού σε διευθύνοντες και διευθυνόμενους. Η πορεία αυτή έχει στόχο «όλοι να μάθουν να διοικούν και πραγματικά θα διοικούν μόνοι τους την κοινωνική παραγωγή» (Λένιν, Κράτος και επανάσταση, σ. 102).

Μέχρι όμως να υπάρξουν οι υλικές, πνευματικές και ιδεολογικές προϋποθέσεις για κάτι τέτοιο, υπάρχει ο κίνδυνος αυτονόμησης αυτών που ασκούν τη διοίκηση. Οι τελευταίοι μπορεί να λαμβάνουν λαθεμένες αποφάσεις στο όνομα των συμφερόντων της εργατικής τάξης και, ακόμη χειρότερα, να λαμβάνουν από το κοινωνικό προϊόν μεγαλύτερο μέρος από αυτό που δικαιούνται, εξασφαλίζοντας παχυλούς μισθούς και προνομιακή μεταχείριση. Αυτός ο κίνδυνος δεν αφορά μόνο τα ανώτατα διευθυντικά στελέχη της οικονομίας αλλά και της πολιτικής. Δεν αφορά μόνο τους διευθυντές των εργοστασίων αλλά την ίδια την ηγεσία του κυβερνώντος κομμουνιστικού κόμματος, όπως έδειξε η ιστορική εμπειρία.

2. Καθοριστική επομένως σημασία έχει η ολοένα και πλατύτερη και ουσιαστικότερη λαϊκή συμμετοχή στη λήψη όλων των αποφάσεων, τοπικών και κεντρικών, καθώς και ο έλεγχος εφαρμογής των αποφάσεων και των δημόσιων λειτουργών όλων των επιπέδων. Το κριτήριο του λαού (χωρίς να υποτιμάται ο ρόλος της ιδεολογικο-πολιτικής πρωτοπορίας και της επιστήμης) μπορεί να προφυλάξει από πολλές κακοτοπιές, μπορεί να βοηθήσει στην ανάδειξη προβλημάτων και κινδύνων, μπορεί να αποτρέψει τους ηγέτες από την υποβόσκουσα συχνά αλαζονεία.

Εξάλλου, η λαϊκή συμμετοχή, το αίσθημα ότι λαμβάνεις ουσιαστικά μέρος στις αποφάσεις είναι το βασικό κίνητρο στο σοσιαλισμό για την άνοδο της παραγωγικότητας. Ακόμη και οι αναγκαίες, σε διάφορες φάσεις, θυσίες μπορούν να γίνουν μόνο αν ο ίδιος ο λαός πειστεί και αποφασίσει γι' αυτές με δημοκρατικές διαδικασίες, συνελεύσεις, στους χώρους δουλειάς και διαβίωσης.

3. Συναφές είναι το ζήτημα της τήρησης της σοσιαλιστικής νομιμότητας, των δημοκρατικών διαδικασιών της σοσιαλιστικής δημοκρατίας και των νόμων από όλους ανεξαιρέτως. Η τήρηση της νομιμότητας είναι όπλο ενάντια στην αντεπανάσταση αλλά και όπλο στις υποκειμενικές αυθαιρεσίες. Αποτελεί προστασία της εργατικής τάξης έναντι της πιθανής γραφειοκρατικής απόσπασης της ηγεσίας ή των οργάνων καταστολής. Στη λογική αυτή, ο Λένιν πρότεινε να τιμωρούνται από τα σοσιαλιστικά δικαστήρια αυστηρότερα οι κομμουνιστές που παραβιάζουν τους νόμους («Απαντα», τ. 45, σ. 53).

4. Εχει σημασία να υπογραμμίσουμε ότι όχι μόνο δεν ωραιοποιούμε τις πρώην σοσιαλιστικές χώρες αλλά ότι θα συνεχίσουμε να έχουμε ανοιχτό το μέτωπο στο μηδενισμό, όποιες μορφές και αν λαμβάνει. Με αυτή την έννοια, πρέπει πιο καθαρά να προασπίσουμε την προσφορά της ΕΣΣΔ και των πρώην σοσιαλιστικών κρατών και μετά το 1956, ανεξάρτητα από τον εντοπισμό των προβλημάτων που οδήγησαν στην ανατροπή. Δεν μπορούμε να μην υπογραμμίζουμε τα επιτεύγματα αλλά και την ανιδιοτελή, διεθνιστική βοήθεια στις επαναστάσεις στο Βιετνάμ, στην Κούβα, στην Αφρική, στην Ασία, στα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα, στο κίνημα των Αδεσμεύτων.

5. Παράλληλα, έχει σημασία να αποφύγουμε τυχόν υπερβολές. Πραγματικά, κατά την περίοδο Χρουστσόφ ιδιαίτερα, ο τρόπος εφαρμογής της πολιτικής της ειρηνικής συνύπαρξης οδήγησε σε επιμέρους εσφαλμένες τοποθετήσεις. Ομως την ίδια περίοδο, δόθηκε αποφασιστική, όχι μόνο ηθική και διπλωματική, αλλά υλική βοήθεια σε δεκάδες επαναστατημένους λαούς, αντιμετωπίστηκε ο ιμπεριαλισμός με σθένος όπως στην περίπτωση της κρίσης των πυραύλων στην Κούβα, παρά τις όποιες αδυναμίες επισημαίνουν ορθά οι σύντροφοι Κουβανοί.

Πολύ περισσότερο, είναι εντελώς αστήρικτος και συκοφαντικός ο χαρακτηρισμός της ΕΣΣΔ ως σοσιαλιμπεριαλιστικής. Ο όρος χρησιμοποιήθηκε από τους μαοϊκούς και το καθεστώς του Ενβέρ Χότζα και δε νομίζω ότι ταιριάζει να επανερχόμαστε σε αυτόν όπως συνέβη σε ένα κείμενο του διαλόγου.

Η πολιτική της ειρηνικής συνύπαρξης, και ο ίδιος ο όρος, είναι δημιούργημα του Λένιν (βλ. π.χ. «Απαντα» τ. 40, σ. 145, τ. 41, σ. 133) ο οποίος υπογράμμιζε την ανάγκη αγώνα για αποτροπή του πολέμου ανάμεσα στα δύο κοινωνικο-κρατικά συστήματα, χωρίς αυτό να σημαίνει την υποστολή της ταξικής πάλης ή την παραγνώριση του γεγονότος ότι η διπλωματία και η διπλωματική γλώσσα δεν μπορεί να ταυτίζεται πλήρως με την ιδεολογική αντιπαράθεση (βλ. π.χ. τις οδηγίες προς τους διπλωματικούς αντιπροσώπους στη διάσκεψη της Γένοβα το 1922, όπου έλεγε πως «είναι αυτονόητο πως δεν πάμε στη Γένοβα σαν κομμουνιστές, αλλά σαν έμποροι», «Απαντα», τ. 45, σ. 34 - 40, 63, 70).

«Ειρηνική συνύπαρξη των κρατών δε σημαίνει, όπως ισχυρίζονται οι ρεβιζιονιστές, παραίτηση από την ταξική πάλη. Η συνύπαρξη κρατών με διαφορετικό κοινωνικό καθεστώς είναι μια μορφή ταξικής πάλης» (υλικά της διεθνούς διάσκεψης κομμουνιστικών και εργατικών κομμάτων του 1960, Αθήναι 1960, σ. 30).

6. Οι αναφορές στη στρατηγική του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος (θέση 27) πρέπει, και εδώ νομίζω συμφωνούμε όλοι, να διευκρινίζουν ότι η όποια ιστορική μελέτη και αναζήτηση λαθεμένων επιλογών δε θα αμφισβητεί τα θεμέλια του κομμουνιστικού κινήματος όπως αυτά εγγράφηκαν στις αποφάσεις της Διεθνούς (1ο, 2ο, 3ο, και 4ο Συνέδριο) με την αποφασιστική συμβολή και σφραγίδα του Λένιν. Πρέπει, επίσης, να μην υποτιμήσουμε την ιστορική σημασία των επόμενων συνεδρίων και ιδίως του 7ουπου, με την αποφασιστική συμβολή του Στάλιν και του Δημητρώφ, έδωσε τη δυνατότητα στα ΚΚ να βγουν από την απομόνωση και να γίνουν μαζικά επαναστατικά κόμματα, να αναπτύξουν κοινωνικές και πολιτικές συμμαχίες που ανταποκρίνονταν στις ανάγκες της εποχής. Τυχόν λάθη εφαρμογής, που σίγουρα έγιναν από διάφορα κόμματα, δεν μπορούν να βαρύνουν τη Διεθνή.

Είμαι βέβαιος, και αισιόδοξος, ότι η συζήτηση θα μας οδηγήσει σε ακόμη περισσότερο άρτιες επεξεργασίες.

Ως τέκνο πολιτικών προσφύγων που γεννήθηκα, μεγάλωσα, σπούδασα και εργάστηκα στη φιλόξενη Τσεχοσλοβακία, όπου εγκαταστάθηκαν χιλιάδες Ελληνες μετά την ήττα του ΔΣΕ στον εμφύλιο πόλεμο θεωρώ τον εαυτό μου πολύ τυχερό. Μια χώρα, αλλά και οι άλλες Λαϊκές Δημοκρατίες, όπου μας αγκάλιασαν με στοργή, αγάπη και θαυμασμό. Μας παρείχαν όλα τα αναγκαία, απαραίτητα εφόδια, για να ξεκινήσουν οι γονείς μας μια καινούργια ζωή.

Γρήγορα προσαρμόστηκαν. Οι ανάγκες μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν μεγάλες! Οι περισσότεροι πήγαν να εργαστούν σε βαριά βιομηχανία και οικοδομή! Για πρώτη φορά όμως δουλεύανε 8ωρο, 6ήμερο και από τα μέσα του 1960 5ήμερο! Επίσης, το κράτος τούς παρείχε πλήρη ιατροφαρμακευτική κάλυψη, σταθερό μισθό, οι γέροι και οι ανάπηροι συνταξιοδοτήθηκαν! Ζούσανε σε σπίτια με κεντρική θέρμανση, ζεστό νερό χειμώνα - καλοκαίρι, φυσικό αέριο για μαγείρεμα. Πράγματα πρωτόγνωρα για τους έλληνες!!! Εμείς, τα παιδιά που γεννηθήκαμε σ' αυτές τις χώρες, ενσωματωθήκαμε και προσαρμοστήκαμε πιο εύκολα στις νέες συνθήκες! Πηγαίναμε κανονικά από προσχολική αγωγή έως πανεπιστήμιο με πλήρη δικαιώματα όπως οι πολίτες των χωρών αυτών. Μέσα στα σχολεία, στις φοιτητικές εστίες μάς παρείχαν δωρεάν γεύματα. Λειτουργούσε ολοήμερο σχολείο. Γενικά οι παροχές ήταν εξαιρετικές!!!

Δε γνωρίσαμε πείνα, φτώχεια, μπαλωμένα παντελόνια. Δε χρειαζόταν καμιά ΜΚΟ, Εκκλησία ή Δήμος, για όλα φρόντιζε το σοσιαλιστικό κράτος.

Μεγαλώνοντας τα θεωρούσαμε όλα δεδομένα και υποχρέωση του κράτους. Είχαμε γνώμη για όλα, αλλά όχι γνώση! Επηρεαζόμασταν από τους μεγαλύτερους, ακούγαμε διαφορετικές απόψεις για τον σοσιαλισμό, σημαδεύοντάς μας αρνητικά! Ιδίως μετά τη διάσπαση του ΚΚΕ και την «εισβολή» του Συμφώνου της Βαρσοβίας το 1968, όπως τη βάφτισαν οι οπορτουνιστικές δυνάμεις, τα πράγματα χειροτέρεψαν. Παρασυρόμασταν από τα «επιτεύγματα» της Δύσης σε ΙΧ, ρούχα κλπ. Δηλαδή παρασυρόμασταν από τη βιτρίνα! Εδώ νομίζω είναι το κλειδί. Η έλλειψη (μάλλον σκοπιμότητα) της σωστής προπαγάνδας και εκλαΐκευσης της κομμουνιστικής ιδεολογίας. Κατηγορούμε - σωστά - τα ιδιωτικά ΜΜΕ ότι δε μας προβάλλουν. Εμείς είχαμε όλα τα ΜΜΕ στα χέρια μας και χωρίς αντίπαλο, δεν περάσαμε την ανώτερη ιδεολογία για την οποία δώσανε τη ζωή τους εκατομμύρια κομμουνιστές. Κατά την άποψή μου αυτό οφείλεται στις συνεχείς διαφωνίες για το τι Σοσιαλισμό θέλουμε. Ο ίδιος ο «δικτάτορας» και «σφαγέας» Στάλιν επέτρεψε τη συζήτηση για σχεδόν 30 χρόνια! Τι ειρωνεία... πόσο δικτάτορας μπορεί να είναι κάποιος που επί σειρά ετών συζητάει με τους αντίπαλους του; Αυτό συνεχίστηκε και μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και ιδίως μετά το 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ.

Οι καπιταλιστικές χώρες είχαν ένα σωρό ιμπεριαλιστικούς οργανισμούς: ΝΑΤΟ, ΕΟΚ, ΔΝΤ, Παγκόσμια Τράπεζα, ΟΑΣΑ, παρουσιαζόταν «ενιαίος» με έναν και μοναδικό σκοπό, την εδραίωσή του, καταπολέμηση της κάθε απόπειρας ανατροπής του. Απεναντίας το Διεθνές Κομμουνιστικό Κίνημα δεν μπόρεσε ποτέ να βρει την ίδια «Γλώσσα». Το αποδεικνύουν οι μεγάλες διαφορές στην Α, Β, Γ Διεθνή. Κυρίως μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο διαφορετικές στάσεις των ΚΚ της Δυτικής Ευρώπης, της Αλβανίας, της Κίνας και της Λατινικής Αμερικής. Δεν υπήρχε ένα Διεθνές «Standart», παρ' όλο που γίνεται προσπάθεια, λείπει ένα διεθνές καθοδηγητικό κομμουνιστικό όργανο.

Δεν αναπτύχθηκε σοβαρά η θεωρία του Λένιν για τις «Ηνωμένες Πολιτείες Ευρώπης των λαών». Μετά τη συγκρότηση του ΣΟΑ, τα σοσιαλιστικά κράτη έκαναν προσπάθεια να αναπτύξουν συνεργασία και οικονομικές σχέσεις. Ομως υπήρχε μεγάλη ανισομετρική ανάπτυξη στις χώρες αυτές. Διαφορετικό το βιοτικό επίπεδο στην Τσεχοσλοβακία, Ουγγαρία, ΓΛΔ και διαφορετικό στη ΒΛΔ, ΡΛΔ! Παρ' όλη τη συνεργασία, το κάθε σοσιαλιστικό κράτος εμπορευόταν με τη Δύση ξεχωριστά! Εδινε στον αντίπαλο την ευκαιρία να διαλέγει ποιον θα στηρίζει περισσότερο. Υπήρχε όμως και διαφορετικός σοσιαλισμός. Διαφορετικός στην Πολωνία, Ουγγαρία που επιτρεπόταν η ιδιωτική πρωτοβουλία στον αγροτικό τομέα, ενώ στην Τσεχοσλοβακία, ΣΕ και ΓΛΔ, ΟΧΙ! Ηρθε και η πλήρης απομόνωση της Αλβανίας και Κίνας που βάδιζαν το δικό τους δρόμο, πολλές ήττες στο διεθνές απελευθερωτικό κίνημα, διαφορετικές στάσεις των «Ευρωκομμουνιστών» και έτσι συσσωρευόταν η απογοήτευση στις τάξεις των κομμουνιστών.

Μετά τις μεταρρυθμίσεις στις εμπορευματοοικονομικές σχέσεις και ειδικά τα λεγόμενα «πριμ» η κατάσταση χειροτέρευε. Για να πάρεις πριμ έπρεπε να καλύψει το εργοστάσιο το πλάνο! Πολλές φορές αυτό γινόταν στα χαρτιά. Συγχρόνως, δημιουργούσε μια απάθεια στα ηγετικά στελέχη, γιατί έπαιρναν υπερβολικά πολλά πριμ σε σχέση με τους εργάτες. Δημιουργούσαν μια «αστική τάξη» μέσα στο Κόμμα. Χανόταν ο έλεγχος της εργατικής τάξης ή επαναστατικότητά της. Αυτό το εκμεταλλεύτηκαν τα οπορτουνιστικά στελέχη που σιγά - σιγά αναρριχήθηκαν σε ηγετικές μορφές του ΚΚ καλλιεργόταν αυταπάτη ότι όλα πάνε καλά, ο κόσμος τα έβλεπε, αλλά δεν αντιδρούσε. Οι συνελεύσεις στα εργοστάσια είχαν διαδικαστικό χαρακτήρα.

Υπήρχαν πολλά επιστημονικά και τεχνολογικά επιτεύγματα π.χ. η Τσεχοσλοβακία ήταν κορυφή στα κλωστοϋφαντουργικά μηχανήματα, τρακτέρ, τρένα, μοτοσικλέτες, φορτηγά, Ι.Χ SKODA, αλλά έλειπε το «DESING» και έτσι ο κόσμος παρασυρόταν από του δυτικού τύπου προϊόντα, θεωρώντας τα καλύτερα. Ενώ φαινότανε ελλείψεις σε ορισμένα προϊόντα κατά τη διάρκεια της Σοσιαλιστικής Οικοδόμησης, την επόμενη μέρα μετά την αντεπανάσταση - παλινόρθωση, ξαφνικά όλα τα μαγαζιά γέμισαν όλων των ειδών τα προϊόντα! Αυτό είναι ένα δείγμα πώς λειτουργούσαν και τι επιδίωκαν πολλά από τα ηγετικά στελέχη.

Πιστεύω ότι το ΚΚΕ δεν προσέγγισε τους πολιτικούς πρόσφυγες από τις Λαϊκές Δημοκρατίες όσο θα έπρεπε. Πολλούς απ' αυτούς τους «καταβρόχθισε» το ΠΑΣΟΚ, εκμεταλλευόμενο την ανάγκη για εργασία, επιβίωση. Τους μεγαλύτερους σε ηλικία μετά τη σύναψη της συμφωνίας με σοσιαλιστικές χώρες για συντάξεις! Λες και τα πλήρωσε από την τσέπη του. Πολλοί απ' αυτούς «ξεχνάνε» την προσφορά και τη στοργή που τους προσέφεραν οι σοσιαλιστικές χώρες!

Στην Ελλάδα επαναπατρίστηκα το 1980 σε ηλικία 25 ετών! Επρεπε να μάθω τι είναι ανεργία, χαμηλός μισθός, εργασία χωρίς ένσημα, να πληρώνεις την παιδεία, υγεία, δάνεια για κατοικία, και πολλά άλλα «επιτεύγματα» του «ελεύθερου κόσμου», του δημοκρατικού καπιταλισμού για να μπορέσω να κρίνω. Παρ' όλες τις αδυναμίες, τα λάθη, τις ελλείψεις, ο σοσιαλισμός ως προθάλαμος του Κομμουνισμού, είναι ανώτερος!

Είναι το μέλλον της ανθρωπότητας. Βρίσκεται στο χέρι (γλώσσα) όλων των κομμουνιστών το πώς θα το προβάλουμε, το πώς θα το παλέψουμε!!!

Καλή πορεία στο μέλλον

Ζήτω το ΚΚΕ

A. H ιδεολογική και πολιτική συμπόρευσή μας με το ΚΚΣΕ. Η απουσία επαρκούς επαναστατικής επαγρύπνησης και των αντίστοιχων αντανακλαστικών κατά την εμφάνιση των δεξιών αναθεωρητικών παρεκκλίσεων παρουσιάζεται ταυτόχρονα και στο ΚΚΕ. Το φαινόμενο επισήμανε και η αντίδραση και το αξιοποίησε, όπως αναμενόταν, εντάσσοντάς το στην καταγγελία περί «πρακτορείου της Μόσχας». Απαντήσεις και «πειστικές» εξηγήσεις δόθηκαν κατά καιρούς:

1. Η φυσική θεωρητική ανωριμότητα του νεαρού ΚΚΕ στα πρώτα χρόνια

2. Στη συνέχεια η θεωρητική καθυστέρηση που σ' ένα βαθμό προκάλεσαν οι συνθήκες παρανομίας κι ασταμάτητων διώξεων. Κάτω απ' αυτούς τους όρους οι πιεστικές ανάγκες για άμεση πρακτική δράση συντελούν στη διαμόρφωση πρακτικίστικης νοοτροπίας. Η τελευταία θεοποιεί την πρακτική δράση - αντιδιαλεκτικά αγνοώντας την αλληλεξάρτηση με τη θεωρία - και το πολύ πολύ κρύβεται στο καταφύγιο «οι σύντροφοι εκεί, μέσα στη φωτιά, ξέρουν καλύτερα».

3. Η εκτυφλωτική ακτινοβολία του πρώτου σοσιαλιστικού κράτους και του μπολσεβίκικου κόμματος.

4. Η υπαρκτή, επείγουσα πάντα και αδιαπραγμάτευτη - γι' αυτό και άνευ όρων - υπεράσπιση του σοβιετικού κράτους και του κόμματός του που βάλλονταν από θεούς και δαίμονες. Εν προκειμένω όσοι μετά Χριστόν προφήτες εύκολα επικρίνουν την έμμονη αυτή υπεράσπιση ας σκεφτούν ότι πολλοί κομμουνιστές στην Ελλάδα θα γλίτωναν το απόσπασμα, αν απλώς «μασούσαν τα λόγια τους» σ' ό,τι αφορούσε τη Σοβιετική Ενωση. Πρόκειται για τον προλεταριακό διεθνισμό σ' όλο του το μεγαλείο και την ακόλουθη ακρότητά του. Αρνητικό σύμπτωμα αυτής της ακρότητας είναι το θόλωμα της κριτικής σκέψης και μια χιουμοριστική απόδειξη ότι είχαμε συνείδηση της ακρότητας ήταν η σχετική ανεκδοτολογία, έργο των ίδιων των κομμουνιστών.

5. Η διάλυση της Γ΄ Διεθνούς επέδρασε αρνητικά και σ' αυτό τον τομέα. Η Γ΄ Διεθνής ήταν ο φυσικός χώρος ανταλλαγής και κάποτε σύγκρουσης απόψεων πάνω στα διάφορα ζητήματα και η επιδιωκόμενη ενιαία θεωρητική αντιμετώπιση προέκυπτε από την ιδεολογική διαπάλη. Μετά τη διάλυση της Γ΄ Διεθνούς κέντρο θεωρητικής επεξεργασίας έγινε εξ αντικειμένου η Μόσχα, ενώ μέχρι τότε το μπολσεβίκικο κόμμα αναδείχνονταν με τη συμβολή του - κι όχι εκ των πραγμάτων - κεντρικός θεωρητικός φορέας. Η Κόμινφορμ, τα «Προβλήματα ειρήνης και σοσιαλισμού», οι κατά καιρούς διασκέψεις κ.ά. δεν κάλυψαν ποτέ το κενό της Γ΄ Διεθνούς.

6. Μετά τη διάλυση επικράτησε σιωπηρά η αντίληψη της μη ανάμειξης στα εσωτερικά αδελφού κόμματος (εδώ πρωτοποριακό ρόλο έπαιξαν Γάλλοι και Ιταλοί σύντροφοι), που είχε εύκολη - και άρα σαθρή - την ηθική θεμελίωση (κάθε κομμουνιστικό κόμμα έχει ευθύνη απέναντι στην εργατική τάξη και το λαό της χώρας του και σ' αυτούς δίνει λόγο. Καμιά φορά «ξεχνούσαν» και το «εργατική τάξη») και σαθρή, σαθρότατη, ιδεολογική (κάθε κομμουνιστικό κόμμα, ζώντας τις - διαβόητες - εθνικές ιδιομορφίες, μπορεί να βρίσκει τους καλύτερους και συντομότερους δρόμους προς το σοσιαλισμό. Εδώ «ξεχνούσαν» όλο και συχνότερα τον όρο Επανάσταση, ενώ οι δρόμοι με τον καιρό έγιναν δρόμος κι αυτός σιγά σιγά και ντροπαλά κοινοβουλευτικός αποκλειστικά). Η παραπάνω αντίληψη εκφυλίστηκε σε περιορισμό μέχρι θανάτου της συντροφικής κριτικής, η άσκηση της οποίας θεωρήθηκε στη συνέχεια επαρκής λόγος για «ρήξη» μεταξύ των κομμάτων. Την αποφυγή της συντροφικής κριτικής τροφοδότησε και ο υπαρκτός (αλλά πότε σωστά και πότε λαθεμένα αξιολογούμενος) κίνδυνος εκμετάλλευσής της από τον ταξικό εχθρό.

7. Σχετικά με τα κομμουνιστικά κόμματα της Δ. Ευρώπης - ιδιαίτερα τα λεγόμενα μεγάλα - αξίζει να παρατηρήσουμε ότι οι διαφωνίες τους μόνο διορθωτικές δε θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν, αφού ξεκίνησαν ως δεξιές αναθεωρητικές - με διάφανο πέπλο καλυπτόμενες - και έκλεισαν με το μακαρίτη ευρωκομμουνισμό. Δεν άφησαν οι αναθεωρητές της Δύσης δολιοφθορέα που να μη θεοποίησαν, όπως, λ.χ., τον Ντούμπτσεκ, ή να μην ανέχτηκαν ή βοήθησαν τη θεοποίησή του, όπως, λ.χ., του γελοίου Βαλέσα. Μελετώντας τα ντοκουμέντα του Κόμματος διαπιστώνει κανείς την ιδεολογική συμπόρευσή του με το ΚΚΣΕ. Είναι πέρα από κάθε αμφισβήτηση ότι συμπορευτήκαμε σε όλα τα μεγάλα ζητήματα θεωρίας και πολιτικής (στη «σταλινική» περίοδο, στην «αποσταλινοποίηση», στους χρουστσοφικούς πειραματισμούς στον τομέα της οικονομίας, στα ζητήματα ειρηνικής συνύπαρξης, στη διαμάχη με το κινέζικο κόμμα, στην περεστρόικα...). Οι προαναφερόμενοι - και άλλοι - λόγοι δε δικαιολογούν καμιά «ντροπή» για την παραδοχή της συμπόρευσης. Αντίθετα, θα 'ταν στρουθοκαμηλισμός να «κάνουμε πως δεν καταλαβαίνουμε» και ν' αποφεύγουμε τις αναφορές στο ζήτημα. Τραβώντας στα άκρα θα 'λεγε κανείς ότι με μιαν έννοια ο δισταγμός αυτός εκφράζει την ανάγκη ν' απολογηθούμε στους ξεφωνημένους πουλημένους υποταχτικούς των ξένων αφεντικών για τη γελοία - και στα μάτια των αστών σήμερα - συκοφαντία περί «πρακτορείου της Μόσχας».

Β. Αντιστάσεις στις δεξιές αναθεωρητικές παρεκκλίσεις. Τόσο μέσα από την προσεκτική μελέτη των ντοκουμέντων του Κόμματος, όσο κι από την πείρα της κομματικής ζωής των παλιότερων, βγαίνει και μια άλλη διαπίστωση. Σε μεγάλα ζητήματα θεωρίας και πολιτικής υπήρξαν σοβαρές αντιστάσεις στελεχών και απλών μελών στις δεξιές αναθεωρητικές παρεκκλίσεις. Ενδεικτικά αξίζει ν' αναφερθούν:

1. Η διαφοροποίηση των «Ζαχαριαδικών» στην «αποσταλινοποίηση» - διαφοροποίηση που έκοψε στα δύο το Κόμμα μέσα κι έξω από την Ελλάδα και που ίχνη της είναι ορατά και σήμερα.

2. Οι δυσκολίες στην κατανόηση κι αποδοχή από τη μεριά των κομματικών μελών της πολιτικής ειρηνικής συνύπαρξης ως επαναστατικής πολιτικής.

3. Οι αντιρρήσεις στους πειραματισμούς γύρω από τη «σοσιαλιστική αγορά».

4. Η διάχυτη πικρία από τη διαμάχη με το κινέζικο κόμμα, πικρία που τροφοδότησε για μεγάλο διάστημα τις μαοϊκές ομαδούλες.

5. Το γεγονός ότι ο ευρωκομμουνισμός, παρότι διαπέρασε τις γραμμές του Κόμματος, δεν κατάφερε ποτέ να πάρει το πάνω χέρι (ασφαλώς εδώ ρόλο έπαιξε και η - χλιαρή, έστω - απόρριψη του ευρωκομμουνισμού από το ΚΚΣΕ).

6. Οι αντιστάσεις στην προπαγάνδιση της περεστρόικα.

Γ. Συμπεράσματα - διδάγματα

Με την πρώτη κιόλας εντύπωση που προσφέρουν οι απαριθμημένες αντιστάσεις οδηγούμαστε στα παρακάτω, ηθικά κατ' αρχήν, συμπεράσματα - διδάγματα:

1. Το ανοσοποιητικό σύστημα του κομματικού οργανισμού λειτούργησε και μέσα στις πιο δυσμενείς γι' αυτόν συνθήκες.

2. Η αλήθεια, όπως κι η ελευθερία, «θέλει αρετήν και τόλμην».

3. Το Κόμμα πρέπει να βρει τρόπο ν' αξιοποιεί έγκαιρα και σωτήρια τις φωνές που «φαντάζουν» εκτός γραμμής. Δε χωράει συζήτηση ότι η καταστατική κατοχύρωση μιας σχετικής ασφαλιστικής δικλίδας θ' αποτελούσε ιστορική ειρωνεία. Γιατί, ενώ πάει να μας προστατέψει από τη - γεροντική και γι' αυτό παραλυτική και θανατηφόρα - ασθένεια των δεξιών παρεκκλίσεων, τα μέτρα που έρχονται άμεσα στο νου συνιστούν τα ίδια δεξιά παρέκκλιση (λ.χ., η οριζόντια ενημέρωση, η δημοσιοποίηση των μειοψηφουσών απόψεων κ.ά. που μας καταταλαιπώρησαν στην τελευταία διάσπαση). Βάζουν σε κίνδυνο μ' άλλα λόγια τον πυρήνα του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού, την πεμπτουσία δηλαδή του επαναστατικού κόμματος νέου τύπου. Υπάρχει πρόβλημα λοιπόν και μάλιστα δυσεπίλυτο. Αλλά πότε η διαλεκτική ήταν απλή αριθμητική; Δικαιολογημένος επομένως ο φόβος ότι θα ξαναβρεθούμε, όπως κατά το παρελθόν, μπροστά στα ίδια - και κάθε φορά «καινούρια» - ερωτήματα του τύπου «από ποια θέση και προς ποια κατεύθυνση θα δώσουμε τη μάχη;». Το αδιαμφισβήτητο πλεονέκτημά μας είναι βέβαια οι πρόσφατες, ασύγκριτα πικρότερες και διδακτικότερες, εμπειρίες μας. Τουλάχιστον ας ξεκινήσουμε με τη συμφωνία ότι κάθε άποψη πρέπει να παίρνεται υπόψη, να φτάνει μέχρι την κεντρική καθοδήγηση, να την ξαναφέρνουμε έγκαιρα για μελέτη, όταν η δοκιμασία της ζωής το επιβάλλει, να ξεπερνάμε την «ντροπή» που την απορρίψαμε, όταν η ζωή αποδείχνει τη μερική ή ολική ορθότητά της, και πάντως να ξεπεράσουμε - στην πράξη - την αντίληψη ότι το «ναι» στην καθοδήγηση είναι παντού και πάντα ό,τι καλύτερο. Καταλήγουμε. Ολα οδηγούν στο ανέφικτο έτοιμης λύσης-νίκης. Τέτοια, όπως φαίνεται, δεν υπάρχει. Υπάρχουν όμως όπλα για τη νίκη. Ανάμεσά τους τα ιδεολογικά, που απαιτούν ορθή χρήση, η επαγρύπνηση, που δεν πρέπει να εκφυλίζεται σε καχυποψία, και το ταξικό ένστικτο της εργατικής τάξης, που δε γίνεται ατιμωρητί να υποτιμιέται. Η κατάληξη αυτή φιλοδοξεί να θεωρηθεί διαλεκτική και πάντως θυμίζει τη σοφή - για τη σοφιστική υπεκφυγή της - απάντηση του Στάλιν στο ερώτημα «πού βλέπει τον κίνδυνο; Δεξιά ή αριστερά;». Η απάντηση ήταν «εκεί που υπάρχει».