8 Μάρτη: Οι εργαζόμενες γυναίκες τιμούν τους αγώνες της τάξης τους, παλεύουν για την ισοτιμία, για το σοσιαλισμό - κομμουνισμό.

Η Β' Διεθνής Συνδιάσκεψη των Σοσιαλιστριών Γυναικών, που συνήλθε στην Κοπεγχάγη το 1910, αποφάσισε να καθιερώσει, μετά από πρόταση μιας από τις ηγετικές γυναικείες προσωπικότητες του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος, της Κλάρα Τσέτκιν, τη μέρα της 8ης Μάρτη ως Διεθνή Μέρα της Γυναίκας.

Η φετινή 8η του Μάρτη είναι μια ξεχωριστή ιστορική επέτειος, καθώς κλείνουν 100 χρόνια από αυτήν την καθιέρωση. Είναι μέρα απολογισμού της εκατόχρονης πάλης για την ισοτιμία των εργαζόμενων γυναικών, για την κοινωνική τους ισότητα. Μέρα που το εργατικό, και το γυναικείο κίνημα, κάνει το δικό του απολογισμό, προετοιμάζει τη συνέχεια της δράσης του σε μια περίοδο που εξαπολύεται μια καταιγιστική επίθεση σε βάρος των όποιων κατακτήσεων έχουν αποσπαστεί στις συνθήκες του καπιταλισμού.

Η σύγχρονη πολιτική του κεφαλαίου, που υπηρετούν τα αστικά κόμματα στην Ελλάδα, ΠΑΣΟΚ, ΝΔ, αλλά και ο ΛΑ.Ο.Σ. με τη συναίνεση του οπορτουνισμού, όπως εκφράζεται από τον ΣΥΝ/ΣΥΡΙΖΑ, στο όνομα της ισότητας και με πρόσχημα την οικονομική καπιταλιστική κρίση, εντείνει την επίθεση στα εργασιακά, ασφαλιστικά και κοινωνικά δικαιώματα της εργατικής τάξης και των λαϊκών στρωμάτων, με μεγαλύτερα θύματα τις γυναίκες και τη νεολαία.

Αυξάνεται η ανεργία, οι απολύσεις, η εναλλακτική απασχόληση, με μεγάλα διαστήματα ανεργίας και μερικής, ελαστικής απασχόλησης. Τη μαύρη εργασία τη νομιμοποιούν πέρα από το νόμο που πρόσφατα επεξεργάσθηκε το ΠΑΣΟΚ και με τη μορφή του λεγόμενου κοινωνικού εθελοντισμού.

Αυξάνουν τα ηλικιακά όρια συνταξιοδότησης των εργαζόμενων γυναικών στο Δημόσιο Τομέα στα 65 χρόνια. Αυξάνονται τα όρια ακόμα και για μητέρες με ανήλικα ή ανάπηρα παιδιά, αφού η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ ουσιαστικά διατηρεί τους αντιασφαλιστικούς νόμους της προηγούμενης κυβέρνησης της ΝΔ.

Με τη μείωση των μισθών και ταυτόχρονα την αύξηση της φορολογίας στα φυσικά πρόσωπα και στα είδη πλατιάς λαϊκής κατανάλωσης, με την ακρίβεια στα είδη αυτά, στα τιμολόγια των πρώην ΔΕΚΟ, αλλά και στους τομείς της Υγείας, Παιδείας, Πρόνοιας, Αθλητισμού, Πολιτισμού και Ψυχαγωγίας χειροτερεύει συνολικά το επίπεδο ζωής του εργαζόμενου λαού και ιδιαίτερα των γυναικών που, έτσι και αλλιώς, οι μισθοί τους και οι συντάξεις τους είναι μικρότερες, αλλά ταυτόχρονα οι ανάγκες τους που απορρέουν από τον αναπαραγωγικό τους ρόλο είναι μεγαλύτερες.

Επιδεινώνονται όχι μόνο οι συνθήκες δουλειάς, αλλά και διαβίωσης των γυναικών με την ανάληψη ενός μεγάλου μέρους της διαδικασίας αναπαραγωγής των μελών της οικογένειας, επειδή οι τομείς αυτοί συνεχώς εμπορευματοποιούνται και ιδιωτικοποιούνται. Τα αντιλαϊκά μέτρα και οι συνθήκες αυτές επιβαρύνουν περισσότερο τη σωματική και ψυχική υγεία των εργαζόμενων γυναικών και εντείνουν την ανισοτιμία τους.

Τέτοιες είναι η έλλειψη ουσιαστικής αναγνώρισης του κοινωνικού ρόλου της μητρότητας, προκαταλήψεις ακόμα και αντιδραστικές αντιλήψεις και πρακτικές στις σχέσεις των δύο φύλων που αναπαράγονται με νέες μορφές.

Στο σύγχρονο καπιταλισμό είναι πιο σαφής ο ταξικός χαρακτήρας του προβλήματος της ανισοτιμίας των γυναικών, παρά τους αστικούς εκσυγχρονισμούς, που οδήγησαν στην αναγνώριση των τυπικών αστικών, νομικών και πολιτιστικών δικαιωμάτων των γυναικών. «Ο καπιταλισμός δεν μπορεί να παραχωρήσει πραγματική ισοτιμία, γιατί ακριβώς αυτή έρχεται σε αντίθεση με τον εκμεταλλευτικό του χαρακτήρα» (Διακήρυξη).

Γίνεται πιο φανερό ότι η απελευθέρωση της γυναίκας από τη διπλή καταπίεση και εκμετάλλευση μπορεί να συντελεσθεί σε μια κοινωνία, όπου θα καταργηθεί η ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο ως αποτέλεσμα συνειδητής δράσης, τουλάχιστον της πρωτοπορίας της εργατικής τάξης και της μαζικής μαχητικής δράσης των λαϊκών στρωμάτων για την ανατροπή του τελευταίου εκμεταλλευτικού συστήματος, του καπιταλισμού.

Ανέδειξε το μεγάλο ζήτημα που έθεταν και οι κλασικοί του Μαρξισμού - Λενινισμού ότι καμιά πρόοδος δεν μπορεί να σημειωθεί στο εργατικό, στο λαϊκό κίνημα, πολύ περισσότερο δεν μπορεί να απαλλαγεί ο λαός από την ταξική εκμετάλλευση και τον κλοιό του ιμπεριαλισμού δίχως τη μαζική συμμετοχή των εργαζόμενων γυναικών, των γυναικών που ανήκουν στα λαϊκά στρώματα. Δίχως την οργάνωση των γυναικών στην πάλη και την ανάδειξή τους στα όργανα του αγωνιζόμενου κινήματος, δίχως την πολιτική συνειδητοποίησή τους, για την αναγκαιότητα να εντάξουν τον αγώνα τους στην πάλη για το σοσιαλισμό, δεν μπορεί να ανατραπεί το ταξικό εκμεταλλευτικό σύστημα, να μπει στο δρόμο επίλυσης το ζήτημα της γυναικείας ανισοτιμίας. Η πάλη για την ισοτιμία της γυναίκας είναι συστατικό στοιχείο της πάλης της εργατικής τάξης για κοινωνική απελευθέρωση, για την εξάλειψη κάθε μορφής κοινωνικής καταπίεσης.

Μεγάλη συμβολή των Μαρξ και Ενγκελς ήταν το γεγονός ότι απέδειξαν πως η κοινωνική ανισότητα του άνδρα και της γυναίκας είναι ένα ιστορικό κοινωνικό φαινόμενο, το οποίο εμφανίστηκε σε μιαν ορισμένη βαθμίδα ανάπτυξης του ανθρώπινου πολιτισμού. Είναι ένα σύμπλεγμα οικονομικών, πολιτικών, πολιτιστικών ανισοτιμιών και διακρίσεων που εκδηλώνονται σε όλες τις κοινωνικές σχέσεις, συμπεριλαμβανομένων και των σχέσεων των δυο φύλων και πηγάζει από τις ταξικές σχέσεις εκμετάλλευσης. Μπήκε στην πραγματική κοίτη του, από τους ιδρυτές του επιστημονικού σοσιαλισμού που ανέδειξαν την ταξική φύση του, την αντανάκλασή του στο εποικοδόμημα, νομικό, πολιτικό, ιδεολογικό, πολιτιστικό, κάθε εκμεταλλευτικού κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού και τις προϋποθέσεις για τη λύση του. Απέδειξαν, επίσης, οτι η ανισοτιμία των φύλων σε βάρος της γυναίκας ως κοινωνικό φαινόμενο έχει και τη λήξη του, όταν εκλείψουν οι όροι που το δημιούργησαν. Πάνω σ' αυτό ακριβώς το ζήτημα, δημοσιεύουμε αποσπάσματα από το έργο του Φρ. Ενγκελς «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους» και το κοινό έργο των Κ. Μαρξ - Φρ. Ενγκελς «Το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος».

«Η εξέλιξη της οικογένειας στην προϊστορική εποχή αποτελείται έτσι από ένα συνεχές στένεμα του κύκλου, που πρώτα περιλάβαινε ολόκληρη τη φυλή, του κύκλου που μέσα στα πλαίσιά του ζούνε σε γαμήλια κοινότητα τα δυο γένη. Με τον συνεχή αποκλεισμό πρώτα των κοντινότερων, ύστερα όλο και πιο μακρινών, στο τέλος ακόμα και των εξ αγχιστείας συγγενών, γίνεται αδύνατος τελικά οποιοσδήποτε ομαδικός γάμος και μένει ουσιαστικά το ένα, για ένα διάστημα ακόμα χαλαρά συνδεμένο ζευγάρι, το μόριο που με τη διάλυσή του παύει γενικά ο γάμος. Απ' αυτό κιόλας το γεγονός φαίνεται πόσο λίγη σχέση έχει ο ατομικός σεξουαλικός έρωτας, στη σημερινή έννοια της λέξης, με την ανάπτυξη του ατομικού γάμου.

(...)

Η ζευγαρωτή οικογένεια πολύ αδύνατη και πολύ άστατη η ίδια για να προκαλέσει την ανάγκη ενός δικού της νοικοκυριού ή και για να το κάνει μονάχα επιθυμητό, δε διαλύει καθόλου το κομμουνιστικό νοικοκυριό που κληρονομήθηκε από παλιά. Κομμουνιστικό νοικοκυριό όμως θα πει κυριαρχία των γυναικών στο σπίτι, καθώς και αποκλειστική αναγνώριση μιας πραγματικής μητέρας, επειδή ήταν αδύνατο να γνωρίζουν με βεβαιότητα τον πραγματικό πατέρα, θα πει μεγάλος σεβασμός των γυναικών, δηλαδή των μητέρων. Είναι μια από τις πιο παράλογες αντιλήψεις, που μας κληροδότησαν οι διαφωτιστές του XVIII αιώνα, η αντίληψη ότι η γυναίκα στις αρχές της κοινωνίας ήταν τάχα σκλάβα του άντρα. Η γυναίκα σ' όλους τους άγριους και σ' όλους τους βάρβαρους της κατώτερης και μέσης, εν μέρει ακόμα και της ανώτερης βαθμίδας, κατέχει μια θέση όχι μονάχα λεύτερη μα και πολύ σεβαστή...

(...)

Η ζευγαρωτή οικογένεια εμφανίστηκε στο πέρασμα από την άγρια κατάσταση στη βαρβαρότητα, τις περισσότερες φορές στην ανώτερη κιόλας βαθμίδα της άγριας κατάστασης, και μόνο πού και πού στην ανώτερη βαθμίδα της βαρβαρότητας. Είναι η χαρακτηριστική μορφή της οικογένειας για τη βαρβαρότητα, όπως ο ομαδικός γάμος για την άγρια κατάσταση και η μονογαμία για τον πολιτισμό. Για να εξελιχθεί παραπέρα σε σταθερή μονογαμία χρειάζονταν άλλα αίτια από τα αίτια που δρούσαν ως τώρα. Στο ζευγάρωμα, η ομάδα είχε περιοριστεί κιόλας στην τελευταία της ενότητα, στο διατομικό της μόριο: στον έναν άντρα και στη μια γυναίκα. Η φυσική επιλογή είχε εκπληρώσει το έργο της αποκλείοντας όλο και περισσότερους από την κοινότητα του γάμου. Προς την κατεύθυνση αυτή δεν της απόμεινε να κάνει τίποτα άλλο. Αν λοιπόν δεν μπαίνανε σε ενέργεια νέες κοινωνικές κινητήριες δυνάμεις, δε θα υπήρχε λόγος να ξεπηδήσει από το ζευγάρωμα μια νέα μορφή οικογένειας. Ομως, οι κινητήριες αυτές δυνάμεις μπήκαν σε ενέργεια.

Αφήνουμε τώρα την Αμερική, το κλασικό έδαφος της ζευγαρωτής οικογένειας. Καμιά ένδειξη δε μας επιτρέπει να συμπεράνουμε ότι εκεί είχε αναπτυχθεί μια ανώτερη μορφή οικογένειας, ότι εκεί πριν από την ανακάλυψη και την κατάχτησή της υπήρξε ποτέ σταθερή μονογαμία. Διαφορετικά ήταν τα πράγματα στον παλιό κόσμο.

Εδώ το ημέρωμα των οικιακών ζώων και η συντήρηση κοπαδιών αναπτύξανε μιαν άγνωστη ως τώρα πηγή πλούτου και δημιουργήσανε ολότελα νέες κοινωνικές σχέσεις. Ως την κατώτερη βαθμίδα της βαρβαρότητας, τον μόνιμο πλούτο τον αποτελούσαν σχεδόν μονάχα το σπίτι, τα ρούχα, τα ακατέργαστα κοσμήματα και τα εργαλεία για την απόχτηση και την ετοιμασία της τροφής: βάρκα, όπλα και πολύ απλά οικιακά σκεύη. Την τροφή έπρεπε να την κερδίζουν μέρα με τη μέρα. Τώρα με τις αγέλες τα άλογα, τις καμήλες, τα γαϊδούρια, τα βόδια, τα πρόβατα, τα γίδια και τα γουρούνια, οι ποιμενικοί λαοί που όλο και προχωρούσαν - οι άριοι στην Ινδική Πεντοποταμία και στην περιοχή του Γάγγη, καθώς και στις τότε ακόμα πολύ πιο πλούσιες σε νερό στέπες του Οξου και του Ιαξάρτη, οι σημίτες στον Ευφράτη και στον Τίγρη - απόχτησαν μια περιουσία που χρειαζόταν μονάχα επίβλεψη και στοιχειώδη περιποίηση για ν' αναπαράγεται σ' όλο και μεγαλύτερο αριθμό και ν' αποδίνει την πιο άφθονη τροφή σε γάλα και κρέας. Ολα τα προηγούμενα μέσα εξεύρεσης τροφής πέρασαν σε δεύτερη μοίρα. Το κυνήγι, που ήταν πρώτα απαραίτητο, έγινε τώρα πολυτέλεια.

Σε ποιον ανήκε όμως αυτός ο νέος πλούτος; Αρχικά ανήκε αναμφισβήτητα στο γένος. Ομως από νωρίς ακόμα θα πρέπει να 'χει αναπτυχθεί η ατομική ιδιοκτησία στα κοπάδια.(...) Και είναι ακόμα βέβαιο ότι στο κατώφλι της ντοκουμενταρισμένης ιστορίας βρίσκουμε κιόλας παντού τις αγέλες να είναι ξεχωριστή ιδιοκτησία του αρχηγού της οικογένειας, ακριβώς όπως γινόταν με τα δημιουργήματα της τέχνης της βαρβαρότητας, με τα μεταλλικά σκεύη, τα είδη πολυτελείας και τέλος με τα ανθρώπινα κτήνη - τους δούλους.

Γιατί τώρα είχαν εφεύρει και τη δουλεία. Για το βάρβαρο της κατώτερης βαθμίδας, ο δούλος δεν είχε αξία. Γι' αυτό και οι Ινδιάνοι της Αμερικής φέρνονταν εντελώς διαφορετικά στους νικημένους εχθρούς απ' ό,τι γινόταν στην ανώτερη βαθμίδα. Τους άντρες τους σκότωναν ή τους δέχονταν σαν αδέρφια στη φυλή των νικητών. Τις γυναίκες τις παντρεύονταν, ή ακόμα τις υιοθετούσαν μαζί με τα παιδιά τους που είχαν επιζήσει. Η ανθρώπινη εργατική δύναμη σε αυτή τη βαθμίδα δεν δίνει ακόμα κανένα αξιοπρόσεχτο περίσσευμα πέρα από τα έξοδα της συντήρησής της. Με την εισαγωγή της κτηνοτροφίας, της επεξεργασίας του μετάλλου, της υφαντουργίας και τέλος της γεωργίας, τα πράγματα άλλαξαν. Οπως οι γυναίκες, που προηγούμενα τις έπαιρναν τόσο εύκολα, είχαν αποκτήσει τώρα ανταλλακτική αξία και τις αγόραζαν, το ίδιο έγινε και με τις εργατικές δυνάμεις, ιδιαίτερα από τότε που τα κοπάδια πέρασαν οριστικά στην οικογενειακή ιδιοκτησία. Η οικογένεια δεν πληθαίνει τόσο γρήγορα όσο τα ζώα. Για να τα φυλάνε χρειάζονται τώρα περισσότεροι άνθρωποι. Γι' αυτή τη δουλειά ήταν κατάλληλος ο εχθρός αιχμάλωτος πολέμου, που άλλωστε μπορούσε να πολλαπλασιάζεται ακριβώς όπως τα ζώα.

Μόλις τα πλούτη αυτά πέρασαν στην ατομική ιδιοκτησία των ξεχωριστών οικογενειών και πλήθυναν γρήγορα, έδωσαν πολύ γερό χτύπημα στην κοινωνία που βασιζόταν στο ζευγαρωτό γάμο και στο μητριαρχικό γένος. Ο ζευγαρωτός γάμος είχε μπάσει ένα καινούριο στοιχείο στην οικογένεια. Δίπλα στην πραγματική μητέρα έβαλε τον βεβαιωμένο πραγματικό πατέρα, που πιθανόν να ήταν ακόμα γνησιότερος από πολλούς σημερινούς "πατεράδες". Σύμφωνα με τον τοτινό καταμερισμό της εργασίας στην οικογένεια, στο μερτικό του άντρα έπεφτε η εξεύρεση της τροφής και τα αναγκαία για την εξεύρεσή της μέσα εργασίας, επομένως και η ιδιοκτησία των τελευταίων. Τα έπαιρνε μαζί του σε περίπτωση χωρισμού, όπως η γυναίκα κρατούσε τα οικιακά της σκεύη. Σύμφωνα λοιπόν με το έθιμο της τοτινής κοινωνίας, ο άντρας ήταν επίσης ιδιοκτήτης της καινούριας πηγής τροφών, των ζώων, και αργότερα του νέου μέσου εργασίας, των δούλων...

Ο άντρας πήρε το πηδάλιο και στο σπίτι, η γυναίκα ταπεινώθηκε, υποδουλώθηκε, έγινε σκλάβα των ορέξεών του και απλό εργαλείο για την παραγωγή παιδιών. (...)

Για να εξασφαλιστεί η πίστη της γυναίκας, δηλαδή η πατρότητα των παιδιών, παραδίδεται η γυναίκα χωρίς όρους στην εξουσία του άνδρα: Αν τη σκοτώσει, εξασκεί μονάχα το δικαίωμά του...

Γεννιέται (η μονογαμική οικογένεια), όπως το δείξαμε, από ζευγαρωτή οικογένεια, στο πέρασμα από τη μεσαία στην ανώτερη βαθμίδα της βαρβαρότητας. Η οριστική της νίκη είναι ένα από τα γνωρίσματα του πολιτισμού που αρχίζει. Βασίζεται στην κυριαρχία του άντρα, με ρητό σκοπό τη γέννηση παιδιών που η πατρότητά τους να είναι αδιαφιλονίκητη, και η πατρότητα αυτή απαιτείται, γιατί αυτά τα παιδιά θα γίνουν μια μέρα οι άμεσοι κληρονόμοι της πατρικής περιουσίας. Διακρίνεται από το ζευγαρωτό γάμο με την πολύ μεγαλύτερη σταθερότητα του γαμήλιου δεσμού, που τώρα πια δε λύνεται με αμοιβαία συναίνεση. Τώρα, κατά κανόνα, μονάχα ο άντρας μπορεί να τον λύσει και να διώξει τη γυναίκα του. Και σήμερα ακόμα τουλάχιστο το έθιμο του εξασφαλίζει το δικαίωμα της συζυγικής απιστίας (ο ναπολεόντειος κώδικας του το αναγνωρίζει ρητά, εφόσον δε φέρνει την παλλακίδα στο συζυγικό σπίτι)¹και το εξασκεί όλο και περισσότερο, όσο προχωρεί η κοινωνική εξέλιξη. Αν θυμηθεί η γυναίκα την παλιά σεξουαλική πράξη και θελήσει να την ξαναζωντανέψει, τιμωρείται τόσο αυστηρά όσο ποτέ άλλοτε.

(...)

Αυτή ήταν η καταγωγή της μονογαμίας, όσο μπορούμε να την παρακολουθήσουμε στον πιο πολιτισμένο και τον περισσότερο αναπτυγμένο λαό της αρχαιότητας. Δεν ήταν καθόλου καρπός του ατομικού σεξουαλικού έρωτα, που δεν έχει καμιά σχέση μ' αυτόν, αφού οι γάμοι, όπως και πρώτα, έμειναν συμβατικοί γάμοι. Ηταν η πρώτη μορφή οικογένειας που δε στηριζόταν σε φυσικούς μα σε οικονομικούς όρους, δηλαδή στη νίκη της ατομικής ιδιοχτησίας πάνω στην αρχική φυσική κοινή ιδιοκτησία. Η κυριαρχία του άντρα στην οικογένεια και η παραγωγή παιδιών, που να μπορούν να είναι μονάχα δικά του, και που προορίζονταν να κληρονομούν τα πλούτη του, αυτοί μονάχα ήταν οι αποκλειστικοί σκοποί της μονογαμίας.. (...)

Ετσι η μονογαμία καθόλου δε μπαίνει στην ιστορία σα συμφιλίωση του άντρα και της γυναίκας, και πολύ λιγότερο σαν η ανώτατη μορφή της. Αντίθετα. Εμφανίζεται σαν υποδούλωση του ενός φύλου από το άλλο, σαν κήρυξη πολέμου ανάμεσα στα δυο φύλα, πολέμου άγνωστου σ' όλη την προϊστορία. Σε ένα παλιό ανέκδοτο χειρόγραφο που γράψαμε ο Μαρξ και γω το 1846, βρίσκω τα παρακάτω: "Ο πρώτος καταμερισμός της εργασίας είναι ο καταμερισμός ανάμεσα στον άντρα και τη γυναίκα για την παραγωγή παιδιών".² Και σήμερα μπορώ να προσθέσω: Η πρώτη ταξική αντίθεση που εμφανίζεται στην ιστορία συμπέφτει με την ανάπτυξη του ανταγωνισμού του άντρα και της γυναίκας στη μονογαμία και η πρώτη ταξική καταπίεση με την καταπίεση του γυναικείου φύλου από το αντρικό. Η μονογαμία ήταν μια μεγάλη ιστορική πρόοδος, ταυτόχρονα όμως, πλάι στη δουλεία και τον ατομικό πλούτο, εγκαινίασε την εποχή που κρατά ως τα σήμερα και όπου κάθε πρόοδος είναι μαζί και μια σχετική πισωδρόμηση, όπου η προκοπή και η ανάπτυξη του ενός κατορθώνεται με τον πόνο και την καταπίεση του αλλουνού. Η μονογαμία είναι η κυτταρική μορφή της πολιτισμένης κοινωνίας όπου μπορούμε κιόλας να μελετήσουμε τη φύση των αντιθέσεων και αντιφάσεων που αναπτύσσονται πλέρια μέσα της.

(...)

Και δεν μπορεί κανείς να έχει τη μια πλευρά της αντίθεσης χωρίς την άλλη, ακριβώς όπως δεν έχει κανείς πια στο χέρι του ολόκληρο το μήλο άμα φάει το μισό. Φαίνεται, όμως, ότι δεν ήταν αυτή η γνώμη των ανδρών, ώσπου τους έβαλαν μυαλό οι γυναίκες τους. Με τη μονογαμία εμφανίζονται δυο μόνιμες κοινωνικές χαρακτηριστικές φυσιογνωμίες που ήταν άγνωστες πριν: Ο μόνιμος εραστής της γυναίκας και ο κερατάς. Οι άντρες είχαν νικήσει τις γυναίκες, μα οι νικημένες ανέλαβαν μεγαλόψυχα να στεφανώσουν τους νικητές. Πλάι στη μονογαμία και τον εταιρισμό, έγινε η μοιχεία αναπόφευκτος κοινωνικός θεσμός - που απαγορευόταν, που τιμωριόταν σκληρά, μα που δεν μπορούσε να ξεριζωθεί. Η βεβαιότητα για την πατρότητα των παιδιών στηριζόταν όπως και πριν το πολύ πολύ σε ηθική πεποίθηση και για να λύσει την άλυτη αντίφαση, ο Ναπολεόντειος κώδικας ορίζει με το άρθρο 312 ότι: "L' enfant concu pendant le marriage a pour pere le mari", δηλαδή "το παιδί που η σύλληψή του έγινε κατά τη διάρκεια του γάμου έχει πατέρα το σύζυγο". Αυτό είναι το τελικό αποτέλεσμα τριών χιλιάδων χρόνων μονογαμίας.

(...)

Αν όμως από όλες τις γνωστές μορφές της οικογένειας η μονογαμία είναι η μορφή που μ' αυτή μονάχα μπορούσε ν' αναπτυχθεί ο νεότερος σεξουαλικός έρωτας, αυτό δε σημαίνει ότι αποκλειστικά, ή έστω και κυρίως σ' αυτήν αναπτύχθηκε σαν έρωτας ανάμεσα στους συζύγους. Ολόκληρη η φύση της σταθερής μονογαμίας κάτω από την κυριαρχία του άντρα το αποκλείει αυτό. Σ' όλες τις τάξεις που έδρασαν ιστορικά, δηλαδή σ' όλες τις κυρίαρχες τάξεις, το συνοικέσιο έμεινε ό,τι ήταν από τον καιρό του ζευγαρωτού γάμου, υπόθεση συναλλαγής που την ταχτοποιούσαν οι γονείς.

(...)

Και για όλους τους γάμους συναλλαγής ισχύουν τα λόγια του Φουριέ: "Οπως στη γραμματική δυο αρνήσεις κάνουν μια κατάφαση, έτσι και στη γαμήλια ηθική δυο πορνείες περνάνε για μια αρετή".³Ο έρωτας για τη γυναίκα γίνεται και μπορεί να γίνει πραγματικός κανόνας μονάχα στις καταπιεζόμενες τάξεις, δηλαδή σήμερα στο προλεταριάτο - αδιάφορο αν η σχέση αυτή είναι επισημοποιημένη, είτε όχι. Εδώ όμως έχουν παραμεριστεί όλες οι βάσεις της κλασικής μονογαμίας. Εδώ λείπει κάθε ιδιοχτησία, που για τη διατήρηση και την κληροδότησή της δημιουργήθηκε ακριβώς η μονογαμία και η κυριαρχία του άντρα, εδώ συνεπώς λείπει επίσης κάθε παρότρυνση, για να επιβληθεί η κυριαρχία του άντρα. Κάτι ακόμα, λείπουν και τα μέσα. Το αστικό δίκαιο, που προστατεύει αυτή την κυριαρχία, υπάρχει μόνο για τους πλούσιους και για τις σχέσεις τους με τους προλετάριους. Στοιχίζει λεφτά και γι' αυτό, εξαιτίας της φτώχειας, δεν παίζει κανένα ρόλο στις σχέσεις του εργάτη με τη γυναίκα του. Εδώ αποφασίζουν εντελώς άλλες προσωπικές και κοινωνικές συνθήκες. Και χώρια απ' αυτό, από τότε που η μεγάλη βιομηχανία μετάθεσε τη γυναίκα από το σπίτι στην αγορά της εργασίας και στο εργοστάσιο, και που αρκετά συχνά την κάνει προστάτρια της οικογένειας, αφαιρέθηκε κάθε έδαφος για το τελευταίο υπόλειμμα της κυριαρχίας του άντρα στο προλεταριακό σπίτι, εκτός ίσως από ένα μέρος της βαναυσότητας απέναντι στις γυναίκες που έχει ριζώσει από τον καιρό της εισαγωγής της μονογαμίας. Ετσι, η οικογένεια του προλετάριου δεν είναι πια μονογαμική με την αυστηρή έννοια, ακόμα και στην περίπτωση της πιο θερμής αγάπης και της σταθερότερης πίστης και των δυο, και παρόλη την ενδεχόμενη εκκλησιαστική και κοσμική ευλογία. Γι' αυτό και οι αιώνιοι συνοδοί της μονογαμίας, ο εταιρισμός και η μοιχεία, παίζουν εδώ μηδαμινό σχεδόν ρόλο. Η γυναίκα έχει ουσιαστικά ξαναποχτήσει το δικαίωμα του διαζυγίου, και όταν δεν μπορούν να συνεννοηθούν ο άντρας και η γυναίκα προτιμούν να τραβήξει ο καθένας το δρόμο του. Κοντολογίς, ο προλεταριακός γάμος είναι μονογαμικός στην ετυμολογική έννοια της λέξης, καθόλου όμως στην ιστορική της έννοια.

(...)

Τα πράματα δεν είναι καλύτερα σχετικά με τη νομική ισοτιμία του άντρα και της γυναίκας στο γάμο. Η νομική ανισότητα των δυο, που την κληρονομήσαμε από προηγούμενες κοινωνικές καταστάσεις, δεν είναι η αιτία, μα το αποτέλεσμα της οικονομικής καταπίεσης της γυναίκας. Στο παλιό κομμουνιστικό νοικοκυριό, που περιλάβαινε πολλά αντρόγυνα με τα παιδιά τους, η διεύθυνση του νοικοκυριού, που είχε ανατεθεί στις γυναίκες, ήταν εξίσου δημόσιο, κοινωνικά αναγκαίο λειτούργημα, όπως και η εξεύρεση μέσων διατροφής από τους άντρες. Με την πατριαρχική οικογένεια, και ακόμα περισσότερο με τη μονογαμική ξεχωριστή οικογένεια, άλλαξαν τα πράγματα. Η διοίκηση του νοικοκυριού έχασε το δημόσιο χαρακτήρα της. Επαψε να ενδιαφέρει την κοινωνία. Εγινε ιδιωτική υπηρεσία. Η γυναίκα, παραμερισμένη από τη συμμετοχή στην κοινωνική παραγωγή, έγινε η πρώτη υπηρέτρια. Μονάχα η μεγάλη βιομηχανία της εποχής μας της άνοιξε ξανά το δρόμο προς την κοινωνική παραγωγή - και πάλι μόνο στην προλετάρισσα. Ωστόσο, όσο είναι υποχρεωμένη να εκπληρώνει τα καθήκοντά της στην ιδιωτική υπηρεσία της οικογένειας, μένει αποκλεισμένη από την κοινωνική παραγωγή και δεν μπορεί να κερδίζει τίποτα. Αν θέλει να πάρει μέρος στην κοινωνική εργασία και να βγάλει το ψωμί της ανεξάρτητα, δεν είναι σε θέση να εκπληρώνει τα οικογενειακά της καθήκοντα. Κι όπως στο εργοστάσιο, το ίδιο συμβαίνει στη γυναίκα σε όλους τους κλάδους δουλειάς ως την ιατρική και τη δικηγορική. Η νεότερη ξεχωριστή οικογένεια στηρίζεται πάνω στην ανοιχτή ή σκεπασμένη σπιτική σκλαβιά της γυναίκας, και η νεότερη κοινωνία είναι μια μάζα που τα μόριά της αποτελούνται μονάχα από ατομικές οικογένειες. Ο άντρας, στη μεγάλη πλειοψηφία των περιπτώσεων, πρέπει σήμερα να είναι ο βιοπαλαιστής, ο τροφοδότης της οικογένειας, τουλάχιστον στις ιδιοκτήτριες τάξεις, και αυτό του δίνει μια κυριαρχική θέση, που δεν έχει ανάγκη από κανένα έκτακτο νομικό προνόμιο. Μέσα στην οικογένεια ο άντρας είναι ο αστός, η γυναίκα εκπροσωπεί το προλεταριάτο. Στο βιομηχανικό κόσμο, ωστόσο, ο ειδικός χαρακτήρας της οικονομικής καταπίεσης που βαραίνει πάνω στο προλεταριάτο φαίνεται σε όλη του την οξύτητα, μόνον αφού παραμεριστούν όλα τα νομικά ειδικά προνόμια της κεφαλαιοκρατικής τάξης και αποκατασταθεί η πλέρια νομική ισοτιμία των δυο τάξεων. Η δημοκρατία δεν αναιρεί την αντίθεση των δυο τάξεων, αντίθετα προσφέρει ίσα - ίσα το έδαφος που λύνεται με την πάλη η αντίθεση αυτή. Το ίδιο επίσης θα φωτιστούν πλέρια ο ιδιόμορφος χαρακτήρας της κυριαρχίας του άντρα πάνω στη γυναίκα στη νεότερη οικογένεια και η ανάγκη, καθώς και ο τρόπος της δημιουργίας μιας πραγματικής κοινωνικής ισοτιμίας και των δυο, μόλις θα 'ναι και οι δυο νομικά πλέρια ισότιμοι. Θα φανεί τότε ότι η απελευθέρωση της γυναίκας έχει για πρώτη προϋπόθεση το ξαναμπάσιμο ολόκληρου του γυναικείου φύλου στην κοινωνική εργασία και ότι αυτό πάλι απαιτεί να πάψει η ξεχωριστή οικογένεια να είναι οικονομική μονάδα της κοινωνίας.

(...)

Η πλέρια ελευθερία στη σύναψη του γάμου μπορεί λοιπόν τότε μονάχα να πραγματοποιηθεί γενικά, όταν η κατάργηση της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής και των σχέσεων ιδιοκτησίας που δημιούργησε βγάλει από τη μέση όλους τους δευτερεύοντες οικονομικούς λόγους που και τώρα ακόμα επιδρούν τόσο πολύ στην εκλογή συζύγου. Τότε πια δε μένει κανένα άλλο κίνητρο από την αμοιβαία κλίση.

Και επειδή ο σεξουαλικός έρωτας από τη φύση του είναι αποκλειστικός - αν και αυτή η αποκλειστικότητα πραγματοποιείται σήμερα πέρα για πέρα μονάχα στη γυναίκα - ο γάμος που βασίζεται στον έρωτα είναι από τη φύση του μονογαμικός. Είδαμε πόσο δίκιο είχε ο Μπαχόφεν που θεωρούσε την πρόοδο από τον ομαδικό στον ατομικό γάμο κυρίως σαν έργο των γυναικών. Στο ενεργητικό των αντρών μπαίνει μόνον η πρόοδος από το ζευγαρωτό γάμο στη μονογαμία. Και η πρόοδος αυτή σήμαινε ιστορικά την ουσιαστική χειροτέρευση της θέσης της γυναίκας και διευκόλυνση της απιστίας των ανδρών. Οταν λοιπόν λείψουν και οι οικονομικοί λόγοι, που έκαναν τις γυναίκες να δέχονται αυτή την από συνήθεια απιστία των ανδρών - η έγνοια για την ύπαρξή τους, κι ακόμα περισσότερο η έγνοια για το μέλλον των παιδιών - τότε η ισοτιμία της γυναίκας που θα επιτευχθεί μ' αυτόν τον τρόπο, κρίνοντας απ' όλη την πείρα που έχουμε ως τώρα, μάλλον θα συντελέσει σε άπειρα πιο μεγάλο βαθμό, να γίνουν οι άντρες πραγματικά μονογαμικοί, παρά να γίνουν οι γυναίκες πολυανδρικές.

Αυτά όμως που θα χάσει οπωσδήποτε η μονογαμία είναι όλα τα χαρακτηριστικά που απόχτησε με την προέλευσή της από τις σχέσεις ιδιοκτησίας, και τα χαρακτηριστικά αυτά είναι πρώτα η κυριαρχία του άντρα, και δεύτερο το αδιάλυτο του γάμου. Η κυριαρχία του άντρα στο γάμο είναι απλή συνέπεια της οικονομικής του κυριαρχίας και πέφτει αυτόματα μαζί της. Το αδιάλυτο του γάμου είναι εν μέρει συνέπεια της οικονομικής κατάστασης, μέσα στην οποία αναπτύχθηκε η μονογαμία, εν μέρει παράδοση από την εποχή που δεν καταλάβαιναν καλά ακόμα τη σχέση αυτή της οικονομικής κατάστασης με τη μονογαμία και την υπερέβαλαν θρησκευτικά. Σήμερα έχει κιόλας σπάσει από χίλιες μεριές. Αν είναι ηθικός μονάχα ο γάμος που βασίζεται στην αγάπη, το ίδιο παραμένει ηθικός μονάχα ο γάμος που εξακολουθεί να υπάρχει η αγάπη. Η διάρκεια όμως του ατομικού έρωτα διαφέρει πολύ από άτομο σε άτομο, ιδίως στους άντρες, κι ένα ουσιαστικό σταμάτημα της κλίσης, ή το παραμέρισμά της από μια καινούρια φλογερή αγάπη, κάνει ευεργετικό το χωρισμό, τόσο για τα δύο μέρη, όσο και για την κοινωνία. Πρέπει μόνο ν' απαλλαγούν οι άνθρωποι από την ανάγκη να τσαλαβουτούν μέσα από την άχρηστη λάσπη μιας δίκης διαζυγίου.

Αυτό λοιπόν που μπορούμε σήμερα να υποθέσουμε για τη ρύθμιση των σεξουαλικών σχέσεων ύστερα από το επικείμενο σάρωμα της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής, έχει κυρίως αρνητικό χαρακτήρα, περιορίζεται συνήθως σε ό,τι πρόκειται να λείψει. Τι όμως θα προστεθεί; Αυτό θα κριθεί όταν αντρωθεί μια νέα γενιά, μια γενιά από άντρες, που ποτέ στη ζωή τους δε θα έχουν βρεθεί στην ανάγκη ν' αγοράσουν με λεφτά ή με άλλα κοινωνικά μέσα το δόσιμο μιας γυναίκας, και μια γενιά από γυναίκες, που ποτέ δε θα έχουν βρεθεί στην ανάγκη να δοθούν σ' έναν άντρα για κανένα άλλο λόγο εκτός από την αληθινή αγάπη, ούτε ν' αρνηθούν το δόσιμό τους στον αγαπημένο τους από το φόβο μπρος στις οικονομικές συνέπειες. Οταν θα υπάρχουν αυτοί οι άνθρωποι, θα γράφουν στα παλιά τους τα παπούτσια αυτά που πιστεύουμε σήμερα ότι θα πρέπει να κάνουν, θα φτιάξουν τη δική τους ζωή και τη δική τους αντίστοιχη κοινή γνώμη για τις πράξεις του καθενός και - τελεία και παύλα.

Ας γυρίσουμε ωστόσο στον Μόργκαν από τον οποίο απομακρυνθήκαμε αρκετά. Η ιστορική έρευνα των κοινωνικών θεσμών που αναπτύχθηκαν στη διάρκεια της εποχής του πολιτισμού, ξεπερνά τα πλαίσια του βιβλίου του. Γι' αυτό η μοίρα της μονογαμίας σ' αυτό το χρονικό διάστημα τον απασχολεί πολύ λίγο. Κι αυτός βλέπει στην πιο πέρα διαμόρφωση της μονογαμικής οικογένειας μια πρόοδο, ένα ζύγωμα προς την πλέρια ισοτιμία των φύλων, χωρίς όμως να θεωρεί φτασμένο το σκοπό αυτό. Ομως, λέει, "όταν παραδεχτούμε το γεγονός ότι η οικογένεια πέρασε τέσσερις διαδοχικές μορφές και βρίσκεται τώρα σε μια πέμπτη, τότε γεννιέται το ερώτημα, αν αυτή η μορφή μπορεί να 'ναι μόνιμη στο μέλλον. Η μόνη δυνατή απάντηση είναι ότι θα πρέπει να προχωρεί όπως προχωρεί η κοινωνία, ν' αλλάζει στο βαθμό που αλλάζει η κοινωνία, ακριβώς όπως γινόταν τώρα. Είναι δημιούργημα του κοινωνικού συστήματος και θα αντικαθρεφτίζει την κατάσταση της διαμόρφωσής του. Και μια που η μονογαμική οικογένεια καλυτέρεψε από την αρχή του πολιτισμού, και πολύ αισθητά στη νεότερη εποχή, μπορεί κανείς τουλάχιστο να υποθέσει ότι είναι ικανή για πιο πέρα τελειοποίηση ώσπου να φτάσουμε στην ισότητα των δύο φύλων. Αν στο μακρινό μέλλον η μονογαμική οικογένεια δε θα 'ναι σε θέση να εκπληρώσει τις απαιτήσεις της κοινωνίας, είναι αδύνατο να πει κανείς από τα πριν τι είδους θα 'ναι η διάδοχός της"».

1. Πρόκειται για το άρθρο 230 του Αστικού Κώδικα, που ψηφίστηκε την περίοδο του Ναπολέοντα, στα 1804.

2. Ο Ενγκελς παραθέτει μια ιδέα που έχει διατυπωθεί στην εργασία των Μαρξ και Ενγκελς «Η γερμανική ιδεολογία» (βλ. Κ. Μαρξ και Φρ. Ενγκελς. Απ., τόμ. 3, σελ. 30).

3. Ο Ενγκελς παραφράζει εδώ ένα μέρος από το έργο του Σ. Φουριέ «Η θεωρία της παγκόσμιας ενότητας», τόμ. ΙΙΙ, 2η έκδ. Απαντα, τόμ. Χ, Παρίσι, 1841, σελ. 120.

*Οι υπότιτλοι είναι του «Ριζοσπάστη»

«Κατάργηση της οικογένειας! Ακόμα και οι πιο ριζοσπάστες αγανακτούν γι' αυτή την επαίσχυντη πρόθεση των κομμουνιστών.

Πάνω σε ποια βάση στηρίζεται η σημερινή, η αστική οικογένεια; Πάνω στο κεφάλαιο, πάνω στο ατομικό κέρδος. Η οικογένεια αυτή στην ολωσδιόλου αναπτυγμένη μορφή της υπάρχει μονάχα για την αστική τάξη. Εχει όμως το συμπλήρωμά της στην αναγκαστική έλλειψη της οικογένειας για τον προλετάριο και στη δημόσια πορνεία.

Η αστική οικογένεια εξαλείφεται φυσικά μαζί με την εξάλειψη αυτού του συμπληρώματός της, και το ένα όσο και το άλλο εξαφανίζονται μαζί με την εξαφάνιση του κεφαλαίου.

Μας κατηγοράτε γιατί θέλουμε να καταργήσουμε την εκμετάλλευση των παιδιών από τους γονείς τους; Το ομολογούμε αυτό το έγκλημα.

Μας λέτε όμως ότι καταργούμε τις πιο προσφιλείς σχέσεις αντικατασταίνοντας τη σπιτική ανατροφή με την κοινωνική ανατροφή.

Και μήπως και η δική σας ανατροφή δεν καθορίζεται απ' την κοινωνία; Μήπως δεν καθορίζεται από τις κοινωνικές συνθήκες μέσα στις οποίες ανατρέφετε τα παιδιά σας, με την άμεση ή έμμεση ανάμειξη της κοινωνίας, με το σχολειό κλπ.; Την επίδραση της κοινωνίας στην ανατροφή δεν την εφευρίσκουν οι κομμουνιστές, μόνο που αλλάζουν το χαρακτήρα της, αποσπούν την ανατροφή από την επίδραση της κυρίαρχης τάξης.

Οι αστικές φλυαρίες για την οικογένεια και την ανατροφή, για τις προσφιλείς σχέσεις των γονιών με τα παιδιά, γίνονται τόσο πιο αηδιαστικές, όσο περισσότερο, εξαιτίας της μεγάλης βιομηχανίας, σπάνε όλοι οι οικογενειακοί δεσμοί για τους προλετάριους και τα παιδιά μεταβάλλονται σε απλά είδη του εμπορίου και σε όργανα εργασίας.

Μα εσείς οι κομμουνιστές θέλετε να φέρετε την κοινοκτημοσύνη των γυναικών, φωνάζει "εν χορώ" ολόκληρη η αστική τάξη.

Ο αστός βλέπει στη γυναίκα του ένα απλό εργαλείο παραγωγής. Ακούει να λένε πως τα εργαλεία παραγωγής πρόκειται να τα εκμεταλλεύονται από κοινού και φυσικά δεν μπορεί να σοφιστεί τίποτα άλλο, παρά ότι η μοίρα της κοινοκτημοσύνης θα βρει και τις γυναίκες.

Δεν υποπτεύεται καν πως πρόκειται ακριβώς να καταργηθεί η θέση της γυναίκας σαν απλό εργαλείο παραγωγής.

Κατά τα άλλα, δεν υπάρχει τίποτα που να είναι πιο γελοίο από την υπερηθική φρίκη που προκαλεί στους αστούς μας η δήθεν επίσημη κοινοκτημοσύνη των γυναικών από τους κομμουνιστές. Οι κομμουνιστές δεν έχουν ανάγκη να καθιερώσουν την κοινοκτημοσύνη των γυναικών: αυτή υπήρχε σχεδόν πάντα.

Οι αστοί μας, μη όντας ευχαριστημένοι απ' το γεγονός ότι έχουν στη διάθεσή τους τις γυναίκες και τις θυγατέρες των εργατών τους, χωρίς καν να γίνεται λόγος για την επίσημη πορνεία, βρίσκουν μιαν ιδιαίτερη ευχαρίστηση να ξελογιάζουν ο ένας τη γυναίκα του άλλου.

Ο αστικός γάμος είναι στην πραγματικότητα η κοινοκτημοσύνη των παντρεμένων γυναικών. Το πολύ - πολύ θα μπορούσαν να κατηγορήσουν τους κομμουνιστές ότι θέλουν στη θέση μιας υποκριτικά σκεπασμένης κοινοκτημοσύνης των γυναικών να βάλουν μια επίσημη, ανοιχτόκαρδη κοινοκτημοσύνη των γυναικών. Κατά τα άλλα, είναι αυτονόητο πως με την κατάργηση των σημερινών σχέσεων παραγωγής εξαφανίζεται και η κοινοκτημοσύνη των γυναικών που απορρέει από αυτές, δηλαδή η επίσημη και η ανεπίσημη πορνεία».

Ο καπιταλισμός, με την επικράτησή του, με την ευρεία χρησιμοποίηση των μηχανών στην παραγωγή, ρίχνει όλα τα μέλη της εργατικής οικογένειας στην αγορά εργασίας. Ο καπιταλιστής απαιτεί πλέον να εργάζονται και η γυναίκα και τα παιδιά του εργάτη. Η ανελέητη εκμετάλλευση της γυναικείας και παιδικής εργασίας πολλαπλασιάζει τα κέρδη των καπιταλιστών. Η συμμετοχή της γυναίκας στην παραγωγή συνοδεύτηκε από τις πιο απάνθρωπες συνθήκες εργασίας. Συνθήκες που είχαν ολέθρια επίδραση στο γυναικείο οργανισμό. Οι γυναίκες μαζί με τα παιδιά αποτέλεσαν το πιο άγρια εκμεταλλευόμενο κομμάτι του προλεταριάτου.

Ωστόσο, η προσέλκυση των γυναικών στην παραγωγή μαζί με τα νέα κοινωνικά προβλήματα, τις νέες αντιθέσεις που δημιουργεί, ταυτόχρονα κάνει πιο ξεκάθαρους τους όρους και τις προϋποθέσεις για τη λύση τους. Οπως επίσης και αυτό της ανισοτιμίας των γυναικών. Ετσι, οι βαριές, ανθυγιεινές και ακατάλληλες για το γυναικείο οργανισμό συνθήκες δουλειάς, η αντίθεση ανάμεσα στη μητρότητα και την εργασία, η άνιση αμοιβή είναι όλα προβλήματα που οφείλονται στις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής. Είναι φαινόμενα που θα εκλείψουν στην κομμουνιστική κοινωνία, όταν όλα τα μέσα παραγωγής γίνουν κοινωνική ιδιοκτησία, όταν η παραγωγή δε θα οργανώνεται πια με βάση το καπιταλιστικό κίνητρο του κέρδους, αλλά θα στοχεύει στην κάλυψη όλων των ολοένα αυξανόμενων κοινωνικών αναγκών όλων των ανθρώπων και θα μπορεί να τις καλύπτει η κοινωνική παραγωγή.

Και σήμερα, ο καπιταλισμός έχει κάθε συμφέρον να διατηρεί και να εκμεταλλεύεται τις διακρίσεις και τις ανισοτιμίες που υφίσταται η εργάτρια, η αυτοαπασχολούμενη, η φτωχή αγρότισσα, λόγω του φύλου. Να χρησιμοποιεί τη γυναικεία εργασία ως φθηνή εργατική δύναμη, αλλά και τη γυναίκα σαν όχημα, εφαρμόζοντας πρώτα σε αυτή τα αντεργατικά μέτρα, πριν τα γενικεύσει στο σύνολο της εργατικής τάξης. Να αντιμετωπίζει αντιδραστικά τη μητρότητα. Να προβάλει τη φροντίδα της οικογένειας ως ατομική ευθύνη της ίδιας της γυναίκας και όχι ως ευθύνη του κράτους να δημιουργεί τις απαιτούμενες υποδομές και να παρέχει αντίστοιχες υπηρεσίες.

Παράλληλα, η αστική τάξη επιχειρεί να διαστρεβλώσει την ίδια την έννοια της ισοτιμίας.

Μιλά για «ισότητα» που σημαίνει «εξίσωση» δύο διαφορετικών βιολογικά οργανισμών, δηλαδή ισοπέδωση, με όλες τις αρνητικές συνέπειες στις γυναίκες των λαϊκών στρωμάτων.

Προπαγανδίζει ταυτόχρονα αναχρονιστικές, σκοταδιστικές αντιλήψεις ότι η ισοτιμία της γυναίκας την καθιστά ανίκανη έως και επικίνδυνη στην οικογένεια, προκειμένου το καπιταλιστικό σύστημα και οι δυνάμεις που το υπηρετούν να δικαιολογήσουν μέτρα σε βάρος των εργατοϋπαλλήλων γυναικών, αλλά και των αυτοαπασχολούμενων.

Στη δεκαετία του '90, την εποχή της αντεπανάστασης, της ανατροπής της σοσιαλιστικής οικοδόμησης και της παλινόρθωσης του καπιταλισμού, της γενικευμένης επίθεσης του κεφαλαίου στα εργασιακά και κοινωνικά δικαιώματα της εργατικής τάξης και των λαϊκών στρωμάτων, νέες αστικές και οπορτουνιστικές θεωρίες έρχονται στο προσκήνιο, προσφέροντας θεωρητικό υπόβαθρο στις πολιτικές επιλογές της αστικής τάξης. Τέτοια ιδεολογήματα είναι: Η διάκριση μεταξύ «βιολογικού και κοινωνικού φύλου», ότι δήθεν το φύλο δεν ορίζεται από τα βιολογικά χαρακτηριστικά του, αλλά απ' αυτά που η δοσμένη κοινωνία με τις αντίστοιχες σχέσεις της του προσδίδει, ανάλογα με το αν γεννήθηκε ένας άνθρωπος άνδρας ή γυναίκα. Μέσω αυτής της θεωρίας καταργούνται οι ταξικές αντιθέσεις, η ταξική ρίζα του γυναικείου ζητήματος και ανάγεται η ανισοτιμία της γυναίκας στην αντίθεση του δίπολου άνδρας - γυναίκα. Οι θεωρητικές αυτές απόψεις διαδίδονται μέσω Γυναικείων Σπουδών στα μεγάλα πανεπιστήμια όλου του κόσμου, που έχουν μετονομασθεί σε Σπουδές Φύλου και διεξάγουν έρευνες που συνεχώς εξελίσσονται, δηλητηριάζοντας τα μυαλά της νεολαίας και κυρίως των κοριτσιών με όλη την αντιδραστική αστική σκέψη.

Την ίδια ώρα σχετικά με τις εργάτριες, τις γυναίκες των λαϊκών στρωμάτων, οι αστικές κυβερνήσεις, η ΕΕ προβάλλουν τα αντιδραστικά ιδεολογήματα των «ίσων ευκαιριών» αντί της σταθερής δουλειάς με πλήρη δικαιώματα, και την «ίση μεταχείριση» των δυο φύλων, που είναι ανύπαρκτη. Και στο όνομα αυτών των ιδεολογημάτων εξαπολύει επίθεση στα δικαιώματα των εργαζομένων: Εξισώνει τα ηλικιακά όρια συνταξιοδότησης ανδρών και γυναικών, αίρει την απαγόρευση της νυχτερινής εργασίας των γυναικών στη βιομηχανία, καταργεί τις όποιες ιδιαίτερες κατακτήσεις και θετικές ρυθμίσεις είχαν κατακτηθεί με ταξικούς αγώνες και των δύο φύλων από κοινού, για τις γυναίκες. Η πραγματική κοινωνική ισότητα και ισοτιμία πρέπει να λαμβάνει υπόψη τις διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα στα δυο φύλα. Τις ιδιαίτερες ανάγκες του γυναικείου οργανισμού που απορρέουν από τον αναπαραγωγικό του ρόλο και τις ανεπανόρθωτες βλάβες που δημιουργεί η δουλειά στον οργανισμό των γυναικών, τον κοινωνικό χαρακτήρα της μητρότητας. Αυτά τα ζητήματα επίσης δεν είναι καινούρια. Τα περιέγραψαν αναλυτικά οι Κ. Μαρξ και Φ. Ενγκελς. Γι' αυτά δημοσιεύουμε σήμερα αποσπάσματα του Κ. Μαρξ από το έργο του «Το Κεφάλαιο» και του Φ. Ενγκελς από το έργο του «Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία», από το γράμμα του Φ. Ενγκελς προς την Γκερτρούντε Γκιλιόμ - Σακ καθώς και από το έργο του Β. Ι. Λένιν «Ο καπιταλισμός και η εργασία της γυναίκας».

H αξία της εργατικής δύναμης καθοριζόταν όχι μόνο από τον εργάσιμο χρόνο που ήταν αναγκαίος για τη συντήρηση του ενήλικου εργάτη σαν ατόμου, μα και από τον εργάσιμο χρόνο που ήταν αναγκαίος για τη συντήρηση της εργατικής οικογένειας. Οι μηχανές, ρίχνοντας όλα τα μέλη της εργατικής οικογένειας στην αγορά εργασίας, κατανέμουν την αξία της εργατικής δύναμης του άνδρα σ' όλα τα μέλη της οικογένειάς του. Γι' αυτό κατεβάζουν την αξία της εργατικής του δύναμης. Η αγορά της κομματιασμένης λ.χ. σε 4 εργατικές δυνάμεις οικογένειας μπορεί να κοστίζει περισσότερο απ' ό,τι κόστιζε προηγούμενα η αγορά της εργατικής δύναμης του αρχηγού της οικογένειας, σαν αντιστάθμισμα όμως στη θέση της μιας μπαίνουν 4 εργάσιμες ημέρες, και η τιμή τους πέφτει στην ίδια αναλογία που αυξάνεται η υπεραξία των τεσσάρων πάνω από την υπεραξία του ενός. Για να ζει τώρα μια οικογένεια είναι υποχρεωμένα τέσσερα άτομα να προσφέρουν όχι μοναχά εργασία, μα και υπερεργασία στο κεφάλαιο. Ετσι οι μηχανές από την αρχή αρχή μαζί με το πλάτεμα του ανθρώπινου εκμεταλλεύσιμου υλικού, αυτού του πιο καθαυτού πεδίου εκμετάλλευσης του κεφαλαίου², αυξάνουν ταυτόχρονα και το βαθμό εκμετάλλευσης.

Οι μηχανές επαναστατικοποιούν επίσης ριζικά την τυπική έκφραση της κεφαλαιοκρατικής σχέσης, το συμβόλαιο ανάμεσα στον εργάτη και στον κεφαλαιοκράτη. Πρώτη προϋπόθεση πάνω στη βάση της ανταλλαγής εμπορευμάτων ήταν ν' αντικρίζονται ο κεφαλαιοκράτης και ο εργάτης σαν ελεύθερα πρόσωπα, σαν ανεξάρτητοι κάτοχοι εμπορευμάτων, ο ένας σαν κάτοχος χρήματος και μέσων παραγωγής, ο άλλος σαν κάτοχος εργατικής δύναμης. Τώρα όμως το κεφάλαιο αγοράζει ανήλικους ή μισοενήλικους. Προηγούμενα ο εργάτης πουλούσε τη δική του εργατική δύναμη που τη διέθετε σαν τυπικά ελεύθερο πρόσωπο. Τώρα πουλάει τη γυναίκα και το παιδί του. Γίνεται δουλέμπορος³. Η ζήτηση της παιδικής εργασίας μοιάζει συχνά και στη μορφή με τη ζήτηση μαύρων δούλων, όπως είχαμε συνηθίσει να διαβάζουμε σε αμερικάνικες αγγελίες εφημερίδων.

Η φράση "που να μπορούν να περνάνε για 13 χρονών" έχει σχέση με το γεγονός ότι, σύμφωνα με το νόμο για τα εργοστάσια, παιδιά κάτω από 13 χρονών επιτρέπεται να εργάζονται μόνο έξι ώρες. Ενας γιατρός του δημοσίου (certifying surgeon) πρέπει να πιστοποιήσει την ηλικία. Ο εργοστασιάρχης λοιπόν ζητάει νέους που να 'χουν όψη δεκατριών χρονών. H αγγλική στατιστική των τελευταίων 20 χρόνων παρουσιάζει συχνά μιαν αλματική ελάττωση του αριθμού των παιδιών κάτω από 13 χρονών που απασχολούν οι βιομήχανοι στα εργοστάσια. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες των ίδιων των επιθεωρητών εργασίας, η ελάττωση αυτή στο μεγαλύτερο μέρος της ήταν έργο αυτών των certifying surgeons, που προσάρμοζαν την ηλικία των παιδιών στις εκμεταλλευτικές ορέξεις των κεφαλαιοκρατών και στις ανάγκες συναλλαγής των γονιών. Κάθε Δευτέρα και Τρίτη πρωί γίνεται ανοιχτό παζάρι στο Μπέθνελ Γκριν, την πιο κακόφημη συνοικία του Λονδίνου, όπου παιδιά και των δύο φύλων από 9 χρονών και πάνω μισθώνονται μόνα τους στις μανουφακτούρες μεταξιού του Λονδίνου. "Οι συνηθισμένοι όροι είναι 1 σελίνι και 8 πένες την εβδομάδα (που τα παίρνουν οι γονείς) και 2 πένες για μένα μαζί με ένα τσάι", λέει ένα παιδί στην κατάθεσή του. Τα συμβόλαια ισχύουν μόνο για μια εβδομάδα. Προκαλούν πραγματικά την αγανάκτηση οι σκηνές που διαδραματίζονται και η γλώσσα που χρησιμοποιείται σ' αυτό το παζάρι. Εξακολουθούν ακόμα στην Αγγλία γυναίκες «να παίρνουν παιδιά από τα workhouse (σπίτια δουλειάς) και να τα νοικιάζουν στον πρώτο τυχόντα αγοραστή προς 2 σελίνια και 6 πένες την εβδομάδα"⁵. Παρά τη σχετική νομοθεσία, στη Μεγάλη Βρετανία εξακολουθούν ακόμα να πουλιούνται από τους γονείς τους τουλάχιστο 2.000 ανήλικα σαν ζωντανές καπνοδοχοκαθαριστικές μηχανές (μόλο που υπάρχουν μηχανές για να τα αντικαταστήσουν)⁶. Η Επανάσταση που προκάλεσαν οι μηχανές στη νομική σχέση των αγοραστών και των πωλητών της εργατικής δύναμης, έτσι που η όλη συναλλαγή να χάνει ακόμα και την επίφαση ενός συμβολαίου ανάμεσα σε ελεύθερα πρόσωπα, πρόσφερε αργότερα στο αγγλικό κοινοβούλιο τη νομική βάση για να δικαιολογήσει την ανάμειξη του κράτους στα εργοστάσια. Κάθε φορά που ο νόμος για τα εργοστάσια περιορίζει την εργασία των παιδιών σε 6 ώρες σε κλάδους που ως τώρα έμειναν άθιχτοι, ξεσπάει πάντα από την αρχή ο θρήνος των εργοστασιαρχών ότι ένα μέρος των γονέων αποσύρει τα παιδιά από τη βιομηχανία που υπάγεται στο νόμο για να τα πουλήσουν σε βιομηχανίες όπου επικρατεί ακόμα η "ελευθερία της εργασίας", δηλαδή όπου παιδιά κάτω από 13 χρονών υποχρεώνονται να εργάζονται σαν ενήλικοι και επομένως μπορούν να πουλιούνται πιο ακριβά. Επειδή όμως το κεφάλαιο από τη φύση του είναι leveller (ισοπεδωτής), ζητάει δηλαδή σε όλες τις σφαίρες της παραγωγής ισότητα στους όρους εκμετάλλευσης της εργασίας σαν ανθρώπινο δικαίωμα που του ανήκει από γεννησιμιού του, ο περιορισμός με νόμο της εργασίας των παιδιών στον έναν κλάδο της βιομηχανίας γίνεται αιτία για τον περιορισμό της σε έναν άλλο.

Οι 70 γιατροί που ασκούν το επάγγελμά τους σ' αυτή την περιοχή και που τους ανάκρινε ο δρ. Χάντερ "έδειξαν θαυμαστή ομοφωνία" σ' αυτό το σημείο. Οτι δηλαδή μαζί με την επανάσταση και την καλλιέργεια του εδάφους έχει εισαχθεί και το βιομηχανικό σύστημα.

"Ενας άντρας που λέγεται "gangmeister" ("αρχηγός του συνεργείου") βάζει έναντι ορισμένου ποσού στη διάθεση του παχτωτή παντρεμένες γυναίκες, που εργάζονται κατά ομάδες μαζί με κορίτσια και νέους. Τις ομάδες αυτές τις νοικιάζει σαν σύνολα. Οι ομάδες αυτές πάνε συχνά με τα πόδια πολλά μίλια μακριά από τα χωριά τους, τις συναντά κανείς το πρωί και το βράδυ στις δημοσιές. Οι γυναίκες ντυμένες με κοντές φούστες και ανάλογα σακάκια, με μπότες, και κάποτε με παντελόνια, με όψη πολύ γερή και υγιή, χαλασμένες όμως από την ηθική έκλυση που τους έγινε συνήθεια και τελείως αδιάφορες μπρος στις ολέθριες συνέπειες που έχει για τα βρέφη τους, που μαραζώνουν στο σπίτι, η προτίμησή τους για έναν τέτοιο δραστήριο και ανεξάρτητο τρόπο ζωής"¹².

"Οι γνώσεις μου για το κακό που προξενεί - λέει ο γιατρός δρ. Σάιμον, υπάλληλος και μέλος του αγγλικού Privy Council (Μυστικού Συμβουλίου) και αρχισυντάκτης των εκθέσεων για την "Public Health" (δημόσια υγεία) - πρέπει να δικαιολογήσουν τη βαθιά αποστροφή που νιώθω όταν βλέπω ν' απασχολούνται συνέχεια ενήλικες γυναίκες στη βιομηχανία"¹⁴. "Θα είναι - αναφωνεί σε μια επίσημη έκθεση ο επιθεωρητής εργασίας Ρ. Μπέκερ - θα είναι πραγματικά ευτύχημα για τις βιομηχανικές περιφέρειες της Αγγλίας, αν απαγορευτεί σε όλες τις παντρεμένες γυναίκες που έχουν οικογένεια να εργάζονται σε οποιοδήποτε εργοστάσιο"¹⁵.

Το ηθικό σακάτεμα που πηγάζει από την κεφαλαιοκρατική εκμετάλλευση της εργασίας των γυναικών και των παιδιών το έχουν περιγράψει τόσο εξαντλητικά ο Φ. Ενγκελς στο έργο του "Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία", καθώς και άλλοι συγγραφείς, που εγώ δεν έχω εδώ παρά να την υπενθυμίσω απλώς. Η διανοητική όμως ερήμωση, που δημιουργήθηκε τεχνητά με τη μετατροπή ανώριμων ανθρώπων σε απλές μηχανές για την παραγωγή υπεραξίας και που διαφέρει πολύ από κείνη την πρωτόγονη άγνοια, που αφήνει χέρσο το πνεύμα, χωρίς να διαφθείρει την ικανότητα ανάπτυξής του, αυτή την ίδια τη φυσική γονιμότητά του, ανάγκασε επιτέλους ακόμα και το αγγλικό κοινοβούλιο να θεσπίσει τη στοιχειώδη εκπαίδευση σαν νόμιμο όρο για την "παραγωγική" κατανάλωση παιδιών κάτω από 14 χρονών σε όλες τις βιομηχανίες που υπόκεινται στο νόμο για τα εργοστάσια...

Τραβώντας έναν πολύ μεγάλο αριθμό παιδιών και γυναικών στο συνδυασμένο εργατικό προσωπικό, η μηχανή σπάει επιτέλους την αντίσταση που μέσα στη μανουφακτούρα αντέτασσαν ακόμα οι άνδρες εργάτες στο δεσποτισμό του κεφαλαίου¹⁶».

1. Τον καιρό της κρίσης του μπαμπακιού, που συνόδεψε τον αμερικανικό εμφύλιο πόλεμο, η αγγλική κυβέρνηση είχε στείλει το γιατρό Εντουαρντ Σμιθ στο Λάνκασιρ, στο Τσέσιρ κλπ., για να μελετήσει την υγειονομική κατάσταση των εργατών μπαμπακουργίας και να υποβάλει σχετική έκθεση. Στην έκθεσή του έγραφε ανάμεσα στ' άλλα: Εκτός από την απομάκρυνση των εργατών από την ατμόσφαιρα του εργοστασίου, η κρίση είχε από άποψη υγείας και πολλά άλλα οφέλη. Οι εργάτριες είχαν τώρα τον απαραίτητο καιρό για να θηλάζουν τα παιδιά τους, αντί να τα δηλητηριάζουν με το Cordial του Godfrey (ένα ναρκωτικό). Είχαν τον καιρό να μάθουν να μαγειρεύουν. Δυστυχώς την τέχνη της μαγειρικής τη μάθανε σε στιγμές που δεν είχαν τι να φάνε. Βλέπουμε όμως ως ποιο βαθμό το κεφάλαιο έχει σφετεριστεί προς όφελος της δικής του αξιοποίησης την εργασία που είναι απαραίτητη για την κατανάλωση της οικογένειας. Επίσης η κρίση χρησιμοποιήθηκε για να μάθουν να ράβουν τα εργατοκόριτσα που κλώθουν για ολόκληρο τον κόσμο!

2. «Με τη διαρκώς αυξανόμενη αντικατάσταση της δουλειάς των ανδρών με τη δουλειά των γυναικών, και προπάντων με την αντικατάσταση της δουλειάς των ενηλίκων με τη δουλειά των παιδιών, έχει αυξηθεί πολύ ο αριθμός των εργατών. Τρία κορίτσια ηλικίας 13 χρονών με μισθό 6 ως 8 σελίνια την εβδομάδα έχουν εκτοπίσει έναν ενήλικο άνδρα με μισθό 18 ως 45 σελίνια» (Th. de Quinseyq: «The Logic of Political Economy», London 1844, υποσημείωση στη σελ. 147). Επειδή δεν μπορούν να καταργηθούν πέρα για πέρα ορισμένες λειτουργίες της οικογένειας, λ.χ. η περιποίηση και το θήλασμα των παιδιών κλπ., οι μητέρες που αποσπά το κεφάλαιο από την οικογένεια αναγκάζονται να μισθώνουν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο αντικαταστάτριες. Οι δουλειές του σπιτιού που απαιτεί η κατανάλωση της οικογένειας, όπως το ράψιμο, το μπάλωμα κλπ., πρέπει να αντικατασταθούν με την αγορά έτοιμων εμπορευμάτων. Επομένως στη μειωμένη δαπάνη της δουλειάς του σπιτιού αντιστοιχεί αυξημένη δαπάνη σε χρήμα. Γι' αυτό αυξάνουν τα έξοδα παραγωγής της εργατικής οικογένειας και ισοφαρίζουν την αύξηση του εισοδήματός της. Σ' όλα πρέπει να προστεθεί και το γεγονός ότι γίνεται αδύνατη η οικονομία και η σκοπιμότητα στην κατανάλωση και την παρασκευή των μέσων συντήρησης. Για όλα αυτά τα γεγονότα, που τα αποσιωπά η επίσημη πολιτική οικονομία, υπάρχει πλούσιο υλικό στις «Reports» (εκθέσεις) των επιθεωρητών εργασίας, στις εκθέσεις της «Children's Employment Commission» και ιδίως στις «Reports on Public Health».

3. Σε αντίθεση με το μεγάλο γεγονός ότι ο περιορισμός της εργασίας των γυναικών και των παιδιών στα αγγλικά εργοστάσια κατακτήθηκε με αγώνα των ενήλικων εργατών ενάντια στο κεφάλαιο, στις πιο πρόσφατες ακόμα εκθέσεις της «Children's Employmenl Commission» βρίσκουμε σχετικά με το παζάρεμα παιδιών στους εργάτες γονείς τους γνωρίσματα πέρα για πέρα δουλεμπορικά που προκαλούν στ' αλήθεια αγανάκτηση. Οπως όμως βλέπουμε από τις ίδιες «εκθέσεις», ο καπιταλιστής φαρισαίος καταγγέλλει αυτήν τη κτηνωδία που τη δημιούργησε, τη διαιωνίζει και την εκμεταλλεύεται ο ίδιος και που κατά τα άλλα τη βάφτισε «ελευθερία εργασίας». «Κατέφυγαν στη βοήθεια της εργασίας των παιδιών... ακόμα και για να βγάζουν το καθημερινό τους ψωμί. Τα παιδιά, χωρίς να 'χουν τη δύναμη ν' αντέχουν σε μια τόσο δυσανάλογα κοπιαστική εργασία, χωρίς καμιά προετοιμασία για τη μελλοντική τους ζωή, τα έριξαν σε ένα από φυσική και ηθική άποψη μολυσμένο περιβάλλον. Σχετικά με την καταστροφή των Ιεροσολύμων από τον Τίτο ο Εβραίος ιστορικός έχει γράψει ότι δεν είναι εκπληκτικό πως η πόλη καταστράφηκε τόσο ολοκληρωτικά, αφού μια απάνθρωπη μητέρα θυσίασε το βρέφος της για να κορέσει τη φριχτή πείνα της» («Public Economy Concentrated», Carlisle 1833, σελ. 66).

4. A. Redgrave in «Reports of Insp. of Fact, for 31 st October 1858», σελ. 41.

5. «Children's Employment Commission, 5th Report» London 1866, σελ. 81, αριθμ. 31. (Υποσημείωση στην 4η έκδοση. - Η μεταξουργία του Μπένθελ Γκριν έχει σήμερα σχεδόν καταστραφεί. - Φ.Ε.).

6. «Children's Employment Commission, 3rd Report», London 1864, σελ. 53, αριθ. 15.

7. «Sixth Report on Public Health», London 1864, σελ. 34.

8. «Αυτή (η έρευνα του 1861)... απόδειξε επιπλέον πως, από τη μια μεριά, κάτω από τις συνθήκες που περιγράψαμε τα παιδιά πεθαίνουν εξαιτίας της εγκατάλειψης και της κακομεταχείρισης που οφείλονται στην εργασία των μητέρων τους στα εργοστάσια, ενώ, από την άλλη, οι μητέρες συνήθισαν να φέρονται με έναν τρομαχτικά αφύσικο τρόπο απέναντι στα βρέφη τους - συνήθως δεν πολυσκοτίζονται για το θάνατό τους, και κάποτε... παίρνουν άμεσα μέτρα για να τον προκαλέσουν» (στο ίδιο).

9. «Sixth Report on Public Health», London 1864, σελ. 454.

10. «Sixth Report on Public Health», London 1864, σελ. 454, 463, «Reports by Dr. Henry Julian Hunter on the excessive mortality of infants in some rural discrits of England».

11. «Sixth Report on Public Health», London 1864, σελ. 35, 455, 456.

12. Στο ίδιο, σελ. 456.

13. Οπως στις αγγλικές βιομηχανικές περιφέρειες, έτσι και στις γεωργικές περιφέρειες διαδίδεται μέρα με την ημέρα η κατανάλωση οπίου από τους ενήλικους εργάτες και εργάτριες. «Ο μεγάλος σκοπός μερικών επιχειρηματικών μεγαλεμπόρων είναι να προωθήσουν την πούληση ναρκωτικών... Οι φαρμακέμποροι τα θεωρούν σαν το είδος που έχει τη μεγαλύτερη πέραση», (στο ίδιο, σελ. 459). Τα βρέφη που τα τάιζαν ναρκωτικά «ζαρώνουν και γίνονται σαν μικρά γεροντάκια ή μαράζωναν και γίνονταν σαν μικροί πίθηκοι» (στο ίδιο, σελ. 460). Ετσι εκδικούνται την Αγγλία οι Ινδίες και η Κίνα.

14. «Sixth Report on Public Health», London 1864, σελ. 37.

15. «Reports of Insp. of Facl. for 31st October 1862», σελ. 59. Αυτός ο επιθεωρητής εργασίας ήταν προηγούμενα γιατρός.

16. Ο κ. Ε., εργοστασιάρχης, μου είπε ότι στους μηχανοκίνητους αργαλειούς του απασχολεί αποκλειστικά γυναίκες. Προτιμάει, λέει, τις παντρεμένες γυναίκες, ιδιαίτερα όσες έχουν οικογένεια που η συντήρησή της εξαρτιέται απ' αυτές. Οι γυναίκες τούτες είναι πολύ προσεκτικές και πιο πειθήνιες από τις ανύπαντρες και είναι υποχρεωμένες να εντείνουν τις δυνάμεις τους στο έπακρο για να κατορθώσουν να κερδίζουν τα απαραίτητα χρήματα για την προμήθεια των μέσων συντήρησης. Ετσι οι αρετές, οι καθαυτό αρετές του γυναικείου χαρακτήρα, στρέφονται σε βάρος των γυναικών - έτσι καθετί το ηθικό και το αβρό που έχει η γυναίκα στο χαρακτήρα της μετατρέπεται σε μέσο υποδούλωσής της και σε πηγή των βασάνων της» (Ten Hour's Factory Bill. The Speech ofLord Ashley, 15th March», London 1844, σελ. 20).

(Κ. Μαρξ, «Το Κεφάλαιο», ελλην. εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», τόμ. 1, σελ. 409-415 και 417-418).

Το ότι οι εργάτριες που δουλεύουν σε εργοστάσια γεννούν δυσκολότερα από τις άλλες γυναίκες, όπως και το ότι έχουν συχνότερα αποβολές, βεβαιώνεται από πολλές μαμές και μαιευτήρες (βλ. σχετικά δρ. Χόκινς, ντοκουμέντα, σελ. 11, 13). Εξάλλου, οι εργάτριες υποφέρουν από τη χαρακτηριστική για όλους τους εργαζόμενους σε φάμπρικες γενική εξασθένιση του οργανισμού. Κι όμως, όταν είναι έγκυες εργάζονται στη φάμπρικα ως τη στιγμή που θα γεννήσουν, πράγμα απόλυτα κατανοητό, γιατί φοβούνται πως αν αφήσουν ενωρίτερα τη δουλειά υπάρχει κίνδυνος να πάρουν άλλες τη θέση τους και στις ίδιες να μη δοθούν μεροκάματα γι' αυτό το χρονικό διάστημα. Συμβαίνει πολύ συχνά να δουλεύει η γυναίκα ως το βράδυ και την άλλη μέρα το πρωί να γεννήσει, ή και να γεννήσει στην ίδια τη φάμπρικα, ανάμεσα στις μηχανές. Κι αν οι κύριοι αστοί δεν βλέπουν σ' αυτό τίποτε το παράξενο, οι γυναίκες τους ίσως να συμφωνήσουν μαζί μου πως το να αναγκάζεται μια έγκυος γυναίκα να εργάζεται καθημερινά, ως τη μέρα που θα γεννήσει, 12-13 ώρες (παλιότερα εργάζονταν περισσότερο), όρθια και συχνά σκύβοντας, είναι βαναυσότητα και αληθινή βαρβαρότητα. Αλλά δεν πρόκειται μόνο γι' αυτό. Οι γυναίκες είναι ευχαριστημένες αν τους επιτραπεί να μην εργάζονται για δυο βδομάδες μετά τον τοκετό, χρονικό διάστημα που το θεωρούν αρκετό. Πολλές, μέσα σε μια βδομάδα κιόλας, ή ακόμα σε 3-4 μέρες μετά τον τοκετό, επιστρέφουν στη φάμπρικα για να μοχθήσουν μια ολόκληρηεργάσιμη μέρα. Ακουσα κάποτε έναν εργοστασιάρχη να ρωτάει τον επιστάτη: Η τάδε δεν ήρθε ακόμα; - Οχι. - Πάει καιρός που γέννησε; - Μια βδομάδα. - Μα τότε μπορούσε να γυρίσει προ πολλού. Σε τέτοιες περιπτώσεις, δεν πρέπει να μένει σπίτι περισσότερο από τρεις μέρες. Ολα τούτα είναι απόλυτα κατανοητά. Ο φόβος της απόλυσης κι ο τρόμος της ανεργίας υποχρεώνουν την εργάτρια να πάει στη φάμπρικα, παρά την αδυναμία που νιώθει και τους πόνους που δοκιμάζει. Τα συμφέροντα του εργοστασιάρχη δεν επιτρέπουν να κάθονται οι εργάτες στο σπίτι λόγω αρρώστιας. Οι εργάτες δεν πρέπει να αρρωσταίνουν, οι εργάτριες δεν μπορούν να μένουν στο κρεβάτι ύστερα από τον τοκετό, γιατί αλλιώς ο εργοστασιάρχης θα πρέπει να σταματήσει τις μηχανές, ή να σπάσει το φωτεινό μυαλό του για να βρει κάποια προσωρινή διέξοδο από την κατάσταση. Και για να το αποφύγει αυτό διώχνει από τη δουλειά τους εργάτες που επιτρέπουν στον εαυτό τους να αρρωστήσουν¹.

(...)

«Ολοι οι κάτοικοι του Νότινγχαμ, αστυνομία, κλήρος, εργοστασιάρχες, εργάτες, καθώς και οι ίδιοι οι γονείς αυτών των παιδιών διαβεβαιώνουν ομόφωνα ότι το σύγχρονο σύστημα εργασίας δημιουργεί το πιο πρόσφορο έδαφος για την καλλιέργεια της ανηθικότητας. Τα παιδιά που περνάνε τις κλωστές, και που στην πλειοψηφία τους είναι αγόρια, και αυτά που μασουριάζουν το νήμα, που στο μεγαλύτερο μέρος είναι κορίτσια, πηγαίνουν ταυτόχρονα στη φάμπρικα για δουλειά, συχνά στη διάρκεια της νύχτας, κι έτσι, επειδή οι γονείς τους δεν μπορούν να ξέρουν πόσο χρόνο θα εργάζονται εκεί, έχουν όλη την άνεση να κάνουν διάφορες πονηρές γνωριμίες και να γυρίζουν μαζί, εδώ κι εκεί, ύστερα από τη λήξη της εργασίας. Αυτό συντέλεσε σημαντικά στην ανάπτυξη της ανηθικότητας, που στο Νότινγχαμ πήρε, όπως ομολογούν όλοι, τρομοκρατικές διαστάσεις. Και είναι περιττό να αναφέρουμε εδώ ότι αυτή η πέρα για πέρα αφύσικη κατάσταση πραγμάτων διαταράσσει οριστικά την οικιακή γαλήνη και τάξη των οικογενειών, στις οποίες ανήκουν αυτά τα παιδιά και αυτοί οι νέοι».

Η δουλειά σ' έναν άλλο κλάδο της δαντελοποιίας, το πλέξιμο της δαντέλας σε ειδικές μπομπίνες, γίνεται στις αγροτικές περιοχές Νορθχαμπτονσάιρ, Οξφορντσάιρ, Μπεντφορντσάιρ και Μπάκινχαμσάιρ. Οι απασχολούμενοι σ' αυτόν τον κλάδο της δαντελοπαραγωγής είναι κυρίως παιδιά και νέοι, που όλοι τους παραπονούνται για την κακή διατροφή τους και για το ότι σπάνια τρώνε κρέας. Η δουλειά που κάνουν είναι πάρα πολύ ανθυγιεινή. Τα παιδιά εργάζονται σε μικρά δωμάτια με ανεπαρκή αερισμό, που η ατμόσφαιρά τους είναι αποπνιχτική, πάντα καθισμένα και σκυμμένα πάνω από τις μπομπίνες. Τα κορίτσια, για να κρατούν το σώμα τους σ' αυτή την άβολη θέση, φορούν κορσέδες από ξύλινες πλάκες, κι επειδή τα περισσότερα αρχίζουν να εργάζονται από πολύ μικρά, όταν τα οστά τους είναι ακόμα πολύ μαλακά, οι κορσέδες αυτοί προκαλούν πλήρη μετατόπιση του θώρακα και των πλευρών και γενικά τα παιδιά γίνονται στενοθώρακα. Γι' αυτό τα περισσότερα απ' αυτά τα κορίτσια που βασανίστηκαν από τις σκληρές (severest) συνέπειες της κακής λειτουργίας του πεπτικού συστήματος, εξαιτίας της καθιστικής ζωής και της μολυσμένης ατμόσφαιρας μέσα στην οποία εργάζονται, πεθαίνουν από φυματίωση. Τα παιδιά αυτά, που δε μορφώνονται σχεδόν καθόλου και, το χειρότερο, δεν υποβάλλονται σε καμία ηθική διαπαιδαγώγηση, αγαπούν τα στολίδια, και γι' αυτό το ηθικό τους επίπεδο είναι χαμηλότερο, ενώ η πορνεία έχει πάρει ανάμεσά τους σχεδόν επιδημικό χαρακτήρα. («Απολογισμός της επιτροπής που είχε επιφορτιστεί με την εξέταση της εργασίας των παιδιών», έκθεση Μπιορνς).

Αυτό είναι το τίμημα που καταβάλλει η κοινωνία για να μπορούν οι κομψές αστές κυρίες να φορούν και να χαίρονται τις δαντέλες! Μήπως αυτό το τίμημα είναι πολύ μεγάλο; Κάμποσες χιλιάδες τυφλοί εργάτες, μερικά φυματικά κορίτσια του προλεταριάτου, μια καχεκτική γενιά της πληβειακής μάζας, που μεταδίνει την καχεκτικότητά της στα επίσης πληβειακά παιδιά και εγγόνια της, τι σημασία μπορεί να έχουν όλα αυτά; Καμιά, απολύτως καμιά! Η αγγλική αστική τάξη μας μένει ατάραχη, καταχωνιάζει στο χρονοντούλαπο την έκθεση της κρατικής επιτροπής για να εξακολουθήσει να στολίζει με την ησυχία της τις γυναίκες και τις κόρες της με δαντέλες. Η ψυχική γαλήνη του Αγγλου αστού είναι πράγματι εξαίσια!²(...)

Οσο κι αν φαίνεται παράξενο, η κατασκευή αυτών ακριβώς των ειδών που χρησιμεύουν για τον καλλωπισμό των αστών κυριών σχετίζεται με τις πιο ολέθριες επιπτώσεις στην υγεία των εργατών που καταγίνονται με τη δουλειά αυτή. Στο ζήτημα αυτό αναφερθήκαμε ήδη, όταν μιλήσαμε για τη δαντελοποιία, όμως εδώ θα το αποδείξουμε με το παράδειγμα των οίκων μόδας του Λονδίνου. Στα ιδρύματα αυτά εργάζονται μεγάλος αριθμός νέων κοριτσιών, συνολικά 15 περίπου χιλιάδες, που τα περισσότερα ήρθαν από την επαρχία, ενώ τώρα συντηρούνται και τρέφονται από τα αφεντικά κι έτσι έχουν μεταβληθεί σε σκλάβες τους. Κατά την περίοδο της μόδας, που διαρκεί τέσσερις περίπου μήνες το χρόνο, ο αριθμός των ωρών εργασίας φτάνει, ακόμα και στις καλύτερες επιχειρήσεις, τις 15 την ημέρα, ενώ όταν υπάρχουν βιαστικές παραγγελίες παρατείνεται ως τις 18. Αλλά τα περισσότερα εργαστήρια λειτουργούν αυτή την περίοδο χωρίς κανένα χρονικό περιορισμό, έτσι που τα κορίτσια δεν έχουν ποτέ περισσότερο από 6 ώρες διαθέσιμο χρόνο για ανάπαυση και ύπνο, συνολικά αναπαύονται συνήθως μόνο τρεις ή τέσσερις ώρες και σε μερικές περιπτώσεις μόνο δύο ώρες το εικοσιτετράωρο. Ετσι εργάζονται 19-22 ώρες το 24ωρο, αν, πράγμα που συμβαίνει αρκετά συχνά, δε δουλεύουν όλη τη νύχτα! Μοναδικό όριο διάρκειας της εργασίας τους είναι η ολοσχερής φυσική αδυναμία να κρατήσουν περισσότερο τη βελόνα στο χέρι. Υπάρχουν περιπτώσεις που τα αδύναμα αυτά πλάσματα δεν ξεντύνονται εννιά μέρες στη σειρά, και κοιμούνται πάνω στο στρώμα μόνο στη χάση και στη φέξη. Για τροφή τους δίνουν ένα νεροζούμι, ώστε να μπορούν να το καταπίνουν όσο το δυνατό γρηγορότερα. Με δυο λόγια, κάτω από το ηθικό κνούτο, που τις κρατά στη σκλαβιά, δηλαδή με την απειλή της απόλυσης από τη δουλειά, οι δύστυχες αυτές κοπέλες υποχρεώνονται να κάνουν μια τόσο παρατεταμένη και κοπιαστική δουλειά, στην οποία δε θα μπορούσε να αντέξει ούτε ένας γερός άντρας, πόσο μάλλον μια αδύναμη κοπέλα 14 ως 20 χρόνων. Εκτός απ' αυτό, η αποπνιχτική ατμόσφαιρα που επικρατεί μέσα στα εργαστήρια και τα υπνοδωμάτια, το σκύψιμο την ώρα της δουλειάς που υποχρεώνει συχνά σε άσεμνη στάση, η δυσκολοχώνευτη τροφή, αλλά προπαντός η παρατεταμένη εργασία και η έλλειψη καθαρού αέρα, όλα τούτα ασκούν την πιο ολέθρια επίδραση στην υγεία των κοριτσιών. Πολύ σύντομα προκύπτουν υπερκόπωση, εξάντληση, αδυναμία, ανορεξία, πόνοι στους ώμους, στην πλάτη και στα νεφρά, και πάνω απ' όλα πονοκέφαλοι. Αργότερα εμφανίζονται, στρέβλωση της σπονδυλικής στήλης, κύρτωση των ώμων, αδυναμία, πρήξιμο, δακρύρροια και γενικά πονόματοι, μυωπία, βήχας, στενότητα του θώρακα και δύσπνοια, καθώς και ένα σωρό γυναικείες παθήσεις. Σε πολλές περιπτώσεις, τα μάτια καταστρέφονται σε βαθμό που επέρχεται αθεράπευτη τύφλωση, πλήρης απώλεια της όρασης, κι όταν η όραση διατηρείται σε βαθμό, που να μπορεί η εργαζόμενη να συνεχίσει τη δουλειά της, η φυματίωση βάζει συνήθως τέρμα στη σύντομη και συφοριασμένη ζωή των κοριτσιών που ράβουν γυναικεία ρούχα. Ακόμα και στα κορίτσια που παρατούν έγκαιρα τη δουλειά αυτή η υγεία υποσκάπτεται σε τέτοιο βαθμό, που ποτέ πια δεν αναστηλώνεται πλήρως. Αρρωσταίνουν συχνά, ιδιαίτερα μετά το γάμο τους, και φέρνουν στη ζωή καχεκτικά παιδιά. Ολοι οι γιατροί, που ρωτήθηκαν σχετικά από την επιτροπή εξέτασης της παιδικής εργασίας, αποφάνθηκαν ομόφωνα ότι είναι δύσκολο και να φανταστεί κανείς έναν τρόπο ζωής που να καταστρέφει τόσο πολύ την υγεία και να οδηγεί τόσο γρήγορα στο θάνατο, όσο η ζωή που κάνουν οι μοδίστρες.

Με την ίδια σκληρότητα, αλλά πιο έμμεσα, εκμεταλλεύονται στο Λονδίνο τις ράφτρες γενικά. Η δουλειά των κοριτσιών που ράβουν κορσέδες είναι βαριά, εξαντλητική και βλαβερή για τα μάτια. Και τι μεροκάματο παίρνουν; Αυτό δεν το ξέρω, έμαθα όμως ότι ο επιχειρηματίας που εγγυάται την παραλαβή του υλικού και που δίνει δουλειά στις ράφτρες παίρνει 1,5 πένα (15 πρωσικά πφένιχ) για κάθε κομμάτι. Απ' αυτά κρατά για τον εαυτό του ένα ορισμένο ποσό, το λιγότερο μισή πένα, έτσι που η δύστυχη κοπέλα δεν παίρνει στο χέρι περισσότερο από μια πένα. Τα κορίτσια που φτιάχνουν γραβάτες είναι υποχρεωμένα να εργάζονται 16 ώρες για 4,5 σελίνια τη βδομάδα, δηλαδή, σε πρωσικά χρήματα, ενάμισι τάλιρο. Με το ποσό αυτό δεν μπορούν να αγοράσουν περισσότερα πράγματα απ' ό,τι με είκοσι ζιλμπγκρόσε στην πιο ακριβή πόλη της Γερμανίας. Χειρότερα απ' όλες ζουν όμως εκείνες που ράβουν πουκάμισα. Για ένα συνηθισμένο πουκάμισο παίρνουν μιάμιση πένα. Παλιότερα έπαιρναν 2-3 πένες, όμως από τότε που το άσυλο του εργάτη στο Σεντ-Πάνκρας, το οποίο λειτουργούσε με αστικοριζοσπαστική διεύθυνση, άρχισε να παίρνει παραγγελίες με μιάμιση πένα το κομμάτι, οι δύστυχες γυναίκες αναγκάστηκαν να δεχτούν μια τέτοια πληρωμή. Για τα λεπτά πουκάμισα με κέντημα, που το καθένα μπορεί να γίνει σε μια μέρα με 18ωρη εργασία, η αμοιβή είναι 6 πένες, δηλαδή 5 ζιλμπεργκρόσετ. Ετσι, σύμφωνα με τις μαρτυρίες πολλών εργατριών και επιχειρηματιών, η αμοιβή αυτών των ραφτρών φτάνει, όταν η εργασία είναι υπερεντατική και συνεχίζεται ως αργά τη νύχτα, τα 2,5 - 3 σελίνια τη βδομάδα. Το κορύφωμα όμως της επαίσχυντης αυτής βαρβαρότητας είναι ότι υποχρεώνουν τις ράφτρες να καταθέτουν σαν εγγύηση ένα μέρος της αξίας του υλικού που παραλαμβάνουν. Για την εξοικονόμηση του ποσού αυτού οι ράφτρες αναγκάζονται, όπως είναι και φυσικό κι όπως το γνωρίζουν πολύ καλά οι ιδιοκτήτες, να ενεχυριάζουν τμηματικά το υλικό αυτό κι ύστερα είτε να παίρνουν πίσω το ενέχυρο με μια ορισμένη ζημιά σε βάρος τους, είτε, σε περίπτωση που δεν είναι σε θέση να το κάνουν αυτό, να λογοδοτούν ενώπιον του ειρηνοδίκη, όπως συνέβη με μια ράφτρα το Νοέμβρη του 1843. Μια δυστυχισμένη κοπέλα, που βρέθηκε σε τέτοια κατάσταση και δεν ήξερε τι να κάνει, έπεσε τον Αύγουστο του 1844 στο κανάλι και πνίγηκε. Οι ράφτρες ζουν συνήθως φτωχικά σε μικρές σοφίτες. Στην κάθε μια παραχωρείται τόσος χώρος, όσος φτάνει για να τις χωρέσει και, το χειμώνα, μοναδικό μέσο θέρμανσης είναι συνήθως η φυσική θερμότητα των ανθρώπινων οργανισμών που ζουν μέσα σ' αυτό το χώρο. Μέσα σε τέτοιους χώρους ξεθεώνονται στη δουλειά, ράβοντας από τις 4-5 η ώρα το πρωί ως τα μεσάνυχτα κι έτσι σε λίγα χρόνια καταστρέφουν την υγεία τους ετοιμάζοντας μόνες τους τον πρόωρο τάφο τους, χωρίς να έχουν τη δυνατότητα να ικανοποιήσουν έστω και τις πιο ζωτικές τους ανάγκες*, τη στιγμή που κάτω στο δρόμο περνούν οι αστραφτερές άμαξες της μεγαλοαστικής τάξης, κι ίσως, κάπου εκεί κοντά, κάποιος τιποτένιος δανδής χάνει μέσα σ' ένα βράδυ στο χαρτοπαικτικό παιχνίδι φαραόν περισσότερα χρήματα απ' όσα μπορούν να κερδίσουν με τη δουλειά τους οι ράφτρες στο διάστημα ενός ολόκληρου χρόνου³.

1. Κ. Μαρξ και Φρ. Ενγκελς, Απαντα, ρωσ. έκδ., τόμ. 2, σελ. 389-390.

2. Κ. Μαρξ και Φρ. Ενγκελς, Απαντα, ρωσ. έκδ., τόμ. 2, σελ. 416-419

3. Κ. Μαρξ και Φρ. Ενγκελς, Απαντα, ρωσ. έκδ., τόμ. 2, σελ. 433-436

«Αν οι Γάλλοι επιμένουν λιγότερο από τους Γερμανούς στον περιορισμό της εργασίας των γυναικών, αυτό οφείλεται στο ότι συγκριτικά η εργοστασιακή δουλειά των γυναικών παίζει στη Γαλλία, ιδιαίτερα στο Παρίσι, δευτερεύοντα ρόλο. Ιση αμοιβή και για τα δύο φύλα, για ίση δουλειά, ωσότου καταργηθεί γενικά η μισθοδοσία, απαιτούν, απ' ό,τι ξέρω, όλοι οι σοσιαλιστές. Το ότι η εργαζόμενη γυναίκα έχει ανάγκη, λόγω των ειδικών φυσιολογικών λειτουργιών της, από ιδιαίτερη υποστήριξη στον αγώνα ενάντια στην καπιταλιστική εκμετάλλευση, είναι για μένα ολοκάθαρο. Οι περισσότεροι από τους Αγγλους, που υποστηρίζουν το τυπικό δικαίωμα των γυναικών να υποβάλλονται από τους καπιταλιστές στην ίδια εκμετάλλευση με τους άντρες, ενδιαφέρονται στην ουσία, άμεσα είτε έμμεσα, για την καπιταλιστική εκμετάλλευση των εργαζομένων και των δύο φύλων. Ομολογώ ωστόσο ότι εμένα μ' ενδιαφέρει πιο πολύ η υγεία της επερχόμενης γενιάς απ' ό,τι η απόλυτη τυπική ισότητα των δύο φύλων κατά τα τελευταία χρόνια ύπαρξης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Η πραγματική ισοτιμία της γυναίκας και του άντρα μπορεί, κατά τη γνώμη μου, να επιτευχθεί μόνο όταν καταργηθεί η κεφαλαιοκρατική εκμετάλλευση των γυναικών και των αντρών, ενώ η διαχείριση του νοικοκυριού, που σήμερα αποτελεί ατομική απασχόληση, θα μετατραπεί σε τομέα της κοινωνικής παραγωγής».

(Ενγκελς προς την Γκερτρούντε Γκιλιόμ - Σακ στις 5 περίπου του Ιούλη 1885).

(Κ. Μαρξ και Φ. Ενγκελς, Απαντα, τόμ. 36, σελ. 292 - 294).

«Η σημερινή καπιταλιστική κοινωνία κλείνει στα σπλάχνα της πολλές τέτοιες περιπτώσεις φτώχειας και καταπίεσης, που δε χτυπούν αμέσως στο μάτι. Οι κατακομματιασμένες οικογένειες των μικροαστών, των επαγγελματιών, των εργατών, των υπαλλήλων, των μικρο-υπαλλήλων υποφέρουν αφάνταστα, δύσκολα τα βγάζουν πέρα και στην καλύτερη εποχή. Εκατομμύρια και εκατομμύρια γυναίκες τέτοιων οικογενειών ζουν (ή μάλλον βασανίζονται) μια ζωή "σκλάβων του σπιτιού", που προσπαθούν να ταΐσουν και να ντύσουν την οικογένεια με πενταροδεκάρες, με απεγνωσμένες καθημερινές προσπάθειες και "οικονομίες" σε όλα, εκτός από την ατομική τους εργασία.

Από τις γυναίκες αυτές το κεφάλαιο παίρνει προθυμότατα τις εργάτριες που δουλεύουν στο σπίτι, που είναι έτοιμες να δουλέψουν με μια φοβερά μικρή αμοιβή, για να "βγάλουν συμπληρωματικά" για τον εαυτό τους και την οικογένειά τους ένα κομμάτι ψωμί. Από αυτές ακριβώς τις γυναίκες οι καπιταλιστές όλων των χωρών παίρνουν (όπως οι δουλοκτήτες της αρχαιότητας και οι φεουδάρχες του μεσαίωνα) όσες μετρέσες θέλουν με την πιο "προσιτή" τιμή. Και καμιά "ηθική αγανάκτηση" (υποκριτική στις 99 από τις εκατό περιπτώσεις) για την πορνεία δε θα μπορέσει να κάνει τίποτε ενάντια σ' αυτό το εμπόριο της γυναικείας σάρκας: Εφόσον υπάρχει η μισθωτή σκλαβιά, θα υπάρχει αναπόφευκτα και η πορνεία. Ολες οι καταπιεζόμενες κι εκμεταλλευόμενες τάξεις στην ιστορία των ανθρώπινων κοινωνιών ήταν πάντα αναγκασμένες (σ' αυτό βρίσκεται και η εκμετάλλευσή τους) να δίνουν στους καταπιεστές, πρώτα, την απλήρωτη εργασία τους και, δεύτερο, τις γυναίκες τους για μετρέσες των "κυρίων".

Η δουλεία, η δουλοπαροικία και ο καπιταλισμός δε διαφέρουν από την άποψη αυτή. Αλλάζει μόνο η μορφή της εκμετάλλευσης, η εκμετάλλευση παραμένει.

Στο Παρίσι, στην "πρωτεύουσα του κόσμου", στο κέντρο του πολιτισμού, άνοιξε τις μέρες αυτές έκθεση έργων "των εκμεταλλευομένων εργατριών που δουλεύουν στο σπίτι".

Στο κάθε αντικείμενο της έκθεσης βλέπουμε μια μικρή ετικέτα που δείχνει πόσο παίρνει για την κατασκευή του η εργάτρια που δουλεύει στο σπίτι και πόσα μπορεί να κερδίσει με τη δουλειά αυτή τη μέρα και την ώρα.

Και τι βγαίνει: Πάνω από 1 1/4 του φράγκου, δηλαδή 50 καπίκια, σε κανένα εμπόρευμα δεν μπορείνα βγάλει η εργάτρια που δουλεύει στο σπίτι. Ενώ η τεράστια μάζα των εργασιών αποδίδει ένα μεροκάματο αφάνταστα πιο χαμηλό. Να, λόγου χάρη, τα αμπαζούρ. Πληρωμή 4 καπίκια η ντουζίνα. Είτε οι χαρτοσακούλες, 15 καπίκια η χιλιάδα, οι αποδοχές είναι έξι καπίκια την ώρα. Να, τα μικρά παιχνίδια με κορδέλες κλπ., 2 1/2 καπίκια την ώρα. Να, οι δουλειές για την κατασκευή λουλουδιών, δυο-τρία καπίκια την ώρα. Να, τα αντρικά και γυναικεία εσώρουχα από δυο με έξι καπίκια την ώρα. Και αυτό συνεχίζεται δίχως τέλος.

Θα έπρεπε και τα δικά μας εργατικά σωματεία και συνδικάτα να οργανώσουν μια τέτοια "έκθεση". Δεν πρόκειται μια τέτοια έκθεση να δώσει κολοσσιαία κέρδη, που δίνουν οι εκθέσεις της αστικής τάξης. Η έκθεση της προλεταριακής γυναικείας φτώχειας κι εξαθλίωσης θα έχει ένα άλλο όφελος: Θα βοηθήσει τους μισθωτούς εργάτες και τις σκλάβες να νιώσουν τη θέση τους, να ρίξουν μια ματιά στη "ζωή" τους, να σκεφτούν τις συνθήκες της απαλλαγής από τούτο τον αιώνιο ζυγό της φτώχειας, της εξαθλίωσης, της πορνείας και όλων των ταπεινώσεων των φτωχών».

(Β. Ι. Λένιν, Απαντα, τόμ. 23, σελ. 138 - 139)

Το δρόμο για την κατάκτηση της ισοτιμίας των γυναικών, άνοιξε η Οχτωβριανή Σοσιαλιστική Επανάσταση, το 1917. Η θέση και οι κατακτήσεις της γυναίκας στο σοσιαλισμό είναι ασύγκριτα ανώτερες από αυτές που κατέχει ακόμα και στην πιο ανεπτυγμένη καπιταλιστική κοινωνία. Η κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής και η εργατική εξουσία μπόρεσαν να εξασφαλίσουν πρωτόγνωρα δικαιώματα στις γυναίκες: στην εργασία, στην υγεία και στην πρόνοια, στη μητρότητα, στη μόρφωση και στον πολιτισμό. Με λίγα λόγια, ο σοσιαλισμός έθεσε τις βάσεις για την ισοτιμία των δύο φύλων.

Γι' αυτά τα ζητήματα δημοσιεύουμε σήμερα αποσπάσματα από έργα του Β.Ι. Λένιν, η συμβολή του οποίου ήταν καθοριστική για να ανοίξει ο δρόμος της κατάκτησης της ισοτιμίας της γυναίκας στην πορεία οικοδόμησης του σοσιαλισμού - κομμουνισμού, καθώς και από τη συνομιλία της Κ. Τσέτκιν με τον Λένιν.

«Συντρόφισσες, από μια ορισμένη άποψη το συνέδριο του γυναικείου τμήματος της προλεταριακής στρατιάς έχει ιδιαίτερα σοβαρή σημασία, επειδή σε όλες τις χώρες οι γυναίκες είναι εκείνες που έμπαιναν πιο δύσκολα στο κίνημα. Δεν μπορεί να γίνει η σοσιαλιστική επανάσταση, αν δεν πάρει μέρος σ' αυτή σε σημαντικό βαθμό το μεγάλο τμήμα των εργαζόμενων γυναικών.

Σε όλες τις πολιτισμένες χώρες, ακόμη και στις πιο προηγμένες, η θέση των γυναικών είναι τέτοια, που δεν τις ονομάζουν άδικα σκλάβες του σπιτιού. Σε κανένα καπιταλιστικό κράτος, ακόμη και στην πιο ελεύθερη Δημοκρατία, δεν υπάρχει πλήρης ισοτιμία των γυναικών.

Το καθήκον της Σοβιετικής Δημοκρατίας είναι πρώτα πρώτα να καταργήσει όλους τους περιορισμούς των δικαιωμάτων των γυναικών. Η Σοβιετική εξουσία εξάλειψε ολότελα την πηγή της αστικής βρωμιάς, εξουθένωσης, ταπείνωσης - τη διαδικασία του διαζυγίου.

Σε λίγο κλείνει ένας χρόνος από τότε που ισχύει μια απόλυτα ελεύθερη νομοθεσία σχετικά με το διαζύγιο. Εκδώσαμε διάταγμα που κατάργησε τη διάκριση ανάμεσα στο νόμιμο και μη νόμιμο παιδί και μια σειρά πολιτικούς περιορισμούς. Πουθενά δεν πραγματοποιήθηκαν τόσο ολοκληρωμένα η ισότητα και η ελευθερία των εργαζομένων γυναικών.

Ξέρουμε πως όλο το βάρος των απαρχαιωμένων κανόνων πέφτει στους ώμους της γυναίκας της εργατικής τάξης.

Για πρώτη φορά στην ιστορία ο νόμος μας ακύρωσε καθετί που στερούσε από τις γυναίκες τα δικαιώματα. Μα η ουσία του ζητήματος δεν είναι ο νόμος. Στις πόλεις και στα βιομηχανικά κέντρα της χώρας μας ο νόμος αυτός για την πλήρη ελευθερία του γάμου πιάνει γερές ρίζες, ενώ στο χωριό μένει συνήθως στα χαρτιά. Εκεί και σήμερα επικρατεί ο εκκλησιαστικός γάμος. Αυτό οφείλεται στην επιρροή των παπάδων. Η καταπολέμηση του κακού αυτού είναι πιο δύσκολη από την καταπολέμηση της παλιάς νομοθεσίας.

Τις θρησκευτικές προλήψεις πρέπει να τις καταπολεμάμε με πολύ μεγάλη σύνεση· μεγάλη ζημιά προξενούν εκείνοι που προσδίνουν στην πάλη αυτή ένα τόνο προσβολής του θρησκευτικού αισθήματος. Η πάλη αυτή πρέπει να γίνεται με την προπαγάνδα, με τη διαφώτιση. Προσδίνοντας οξύ τόνο στην πάλη αυτή, μπορούμε να ερεθίσουμε τις μάζες· μια τέτοια πάλη επιτείνει τη διαίρεση των μαζών με βάση τη θρησκεία, ενώ η δύναμη μας βρίσκεται στην ένωση. Η πιο βαθιά πηγή των θρησκευτικών προλήψεων είναι η εξαθλίωση και η αμάθεια· αυτό ακριβώς το κακό πρέπει να καταπολεμήσουμε.

Η θέση της γυναίκας ήταν ως τώρα τέτοια που να χαρακτηρίζεται κατάσταση σκλαβιάς· η γυναίκα είναι πνιγμένη στις δουλειές του σπιτιού και μόνο ο σοσιαλισμός μπορεί να την απαλλάξει από την κατάσταση αυτή. Μόνο όταν περάσουμε από τα μικρά νοικοκυριά στο συλλογικό νοικοκυριό και στην κοινή καλλιέργεια της γης, μόνο τότε θα ολοκληρωθεί η απελευθέρωση και το ξεσκλάβωμα των γυναικών. Είναι δύσκολο καθήκον, τώρα όμως που σχηματίζονται οι Επιτροπές φτωχολογιάς, πλησιάζει ο καιρός που θα αρχίσει να δυναμώνει η σοσιαλιστική επανάσταση.

Μόλις τώρα οργανώνεται το φτωχό κομμάτι του πληθυσμού της υπαίθρου, και μέσα σ' αυτές, μέσα στις οργανώσεις της φτωχολογιάς ο σοσιαλισμός αποκτά στερεή βάση.

Παλιότερα συνέβαινε συνήθως το εξής: πρώτα γινόταν επαναστατική η πόλη κι ύστερα εκδηλωνόταν το χωριό.

Η σημερινή επανάσταση στηρίζεται στο χωριό, και εδώ βρίσκεται η σημασία και η δύναμή της. Η πείρα όλων των απελευθερωτικών κινημάτων έχει δείξει πως η επιτυχία της επανάστασης εξαρτάται από το βαθμό συμμετοχής των γυναικών σ' αυτή. Η Σοβιετική εξουσία κάνει το παν για να μπορέσει η γυναίκα να κάνει ανεξάρτητα την προλεταριακή σοσιαλιστική δουλειά της...».

Β.Ι. Λένιν, Απαντα, τόμ. 37, σελ. 185, 186

«Πάρτε τη θέση της γυναίκας. Κανένα δημοκρατικό κόμμα στον κόσμο, σε καμιά από τις προχωρημένες αστικές δημοκρατίες δεν έκανε από αυτή την άποψη μέσα σε ολόκληρες δεκαετίες ούτε το ένα εκατοστό από όσα κάναμε εμείς στον πρώτο κιόλας χρόνο της εξουσίας μας. Δεν αφήσαμε, με την πραγματική σημασία της λέξης, πέτρα πάνω στην πέτρα από τους αισχρούς εκείνους νόμους για την ανισοτιμία της γυναίκας, για τους περιορισμούς στα διαζύγια, για τις απαίσιες διατυπώσεις που περιβάλλανε το διαζύγιο, για τη μη αναγνώριση των εξώγαμων παιδιών, για την αναζήτηση των πατεράδων τους κτλ., νόμους που τα υπολείμματά τους είναι πάρα πολλά σε όλες τις πολιτισμένες χώρες, προς αίσχος της αστικής τάξης του καπιταλισμού. Εχουμε χιλιάδες φορές το δικαίωμα να είμαστε περήφανοι για όσα κάναμε σ' αυτό τον τομέα. Οσο πιο παστρικά όμως καθαρίζουμε το έδαφος από τη σαβούρα των παλιών αστικών νόμων και θεσμών, τόσο πιο ξεκάθαρο γίνεται για μας ότι πρόκειται μονάχα για το καθάρισμα του εδάφους πριν από την ανοικοδόμηση, όχι όμως ακόμη και για την ίδια την ανοικοδόμηση.

Η γυναίκα εξακολουθεί να είναι σκλάβα του σπιτιού, παρ' όλους τους απελευθερωτικούς νόμους, γιατί την πιέζει, την πνίγει, την αποβλακώνει, την ταπεινώνει το μικρό σπιτικό νοικοκυριό, που την καρφώνει στην κουζίνα και στα παιδιά και σπαταλά την εργατική της δύναμη σε μια δουλειά μέχρι εξωφρενισμού, μη παραγωγική, τιποτένια, εκνευριστική, αποβλακωτική, βασανιστική. Η πραγματική απελευθέρωση της γυναίκας, ο πραγματικός κομμουνισμός θα αρχίσει μόνο εκεί και τότε, όπου κι όταν αρχίσει η μαζική πάλη (καθοδηγούμενη από το προλεταριάτο που κατέχει την κρατική εξουσία) ενάντια σ' αυτό το μικρό σπιτικό νοικοκυριό, ή πιο σωστά η μαζική ανασυγκρότησή του σε μεγάλο σοσιαλιστικό νοικοκυριό.

Δίνουμε άραγε στην πράξη αρκετή προσοχή σ' αυτό το θεωρητικά αδιαφιλονίκητο ζήτημα για κάθε κομμουνιστή; Φυσικά όχι. Δείχνουμε άραγε αρκετή φροντίδα για τα φιντάνια του κομμουνισμού, που υπάρχουν τώρα κιόλας σ' αυτό τον τομέα; Ακόμη μια φορά όχι και όχι. Οι κοινές εστίες φαγητού, οι βρεφικοί σταθμοί, οι παιδικοί κήποι - να τα δείγματα αυτών των φιντανιών, να τα απλά, τα καθημερινά μέσα που δεν έχουν τίποτε το πομπώδες, το μεγαλόστομο, το πανηγυρικό και που στην πράξη είναι ικανά να απελευθερώσουν τη γυναίκα, στην πράξη είναι ικανά να ελαττώσουν και να εξαλείψουν την ανισοτιμία της με τον άντρα, σ' ό,τι αφορά το ρόλο της στην κοινωνική παραγωγή και στην κοινωνική ζωή. Τα μέσα αυτά δεν είναι καινούρια, έχουν δημιουργηθεί (όπως και όλες γενικά οι υλικές προϋποθέσεις του σοσιαλισμού) από το μεγάλο καπιταλισμό, όμως μέσα στο καπιταλιστικό καθεστώς κατάντησαν, πρώτο, κάτι το σπάνιο, δεύτερο - πράγμα ιδιαίτερα σπουδαίο - έγιναν μικροεμπορικές επιχειρήσεις με όλες τις χειρότερες πλευρές της κερδοσκοπίας, του κέρδους, της απάτης, της νοθείας, είτε κατάντησαν "ακροβατισμοί της αστικής φιλανθρωπίας", που οι καλύτεροι εργάτες με το δίκιο τους τη μισούσαν και την περιφρονούσαν.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αρχίσαμε να έχουμε περισσότερα απ' αυτά τα ιδρύματα και ότι αρχίζουν να αλλάζουν το χαρακτήρα τους. Δεν υπάρχει επίσης αμφιβολία ότι ανάμεσα στις εργάτριες και τις αγρότισσες υπάρχουν πολύ περισσότερα οργανωτικά ταλέντα από όσα ξέρουμε, άνθρωποι δηλαδή που έχουν την ικανότητα να οργανώνουν την πρακτική δουλειά με τη συμμετοχή μεγάλου αριθμού εργαζόμενων και ακόμη μεγαλύτερου αριθμού καταναλωτών, χωρίς εκείνες τις άφθονες φράσεις, τις φασαρίες, τα τσακώματα, τις φλυαρίες για σχέδια, συστήματα κτλ., που από αυτά "πάσχει" μόνιμα η "διανόηση", η οποία έχει υπερβολικά μεγάλη ιδέα για τον εαυτό της, ή οι πρώιμοι "κομμουνιστές". Εμείς όμως δεν περιποιούμαστε όπως πρέπει αυτά τα φιντάνια του καινούριου.

Κοιτάξτε την αστική τάξη. Πόσο θαυμάσια ξέρει να διαφημίζει εκείνο που της χρειάζεται! Πώς εξυμνούνται σε εκατομμύρια αντίτυπα των εφημερίδων τους οι «υποδειγματικές» στα μάτια των καπιταλιστών επιχειρήσεις. Πώς γίνονται αντικείμενο εθνικής περηφάνιας τα "υποδειγματικά" αστικά ιδρύματα! Ο Τύπος μας δε φροντίζει καθόλου ή σχεδόν καθόλου να περιγράφει τις καλύτερες εστίες φαγητού ή τους καλύτερους βρεφικούς σταθμούς, να επιμένει καθημερινά για να μετατραπούν ορισμένοι από αυτούς σε υποδειγματικά ιδρύματα, να τους διαφημίζει, να περιγράφει λεπτομερειακά τι οικονομία ανθρώπινης δουλειάς και τι άνεση για τον καταναλωτή εξασφαλίζεται, τι εξοικονόμηση σε προϊόντα, τι απελευθέρωση της γυναίκας από τη σπιτική σκλαβιά και τι καλυτέρευση των υγιεινών όρων πετυχαίνεται με την υποδειγματική κομμουνιστική δουλειά και πώς ακόμη μπορεί αυτό να επιτευχθεί και να επεκταθεί σε όλη την κοινωνία, σε όλους τους εργαζόμενους...».

(Β.Ι. Λένιν, Απαντα, τόμ. 39, σελ. 23-25).

Θα ήθελα να πω λίγα λόγια για τα γενικά καθήκοντα του γυναικείου εργατικού κινήματος στη Σοβιετική Δημοκρατία, τόσο για τα καθήκοντα που συνδέονται με το πέρασμα στο σοσιαλισμό γενικά, όσο και για τα καθήκοντα που προβάλλουν τώρα πολύ επιτακτικά στην πρώτη σειρά. Συντρόφισσες, το ζήτημα της θέσης της γυναίκας το έβαλε από μιας αρχής η Σοβιετική εξουσία. Μου φαίνεται πως το καθήκον κάθε εργατικού κράτους που περνάει στο σοσιαλισμό θα είναι διττό. Και η μια πλευρά αυτού του καθήκοντος είναι σχετικά απλή και εύκολη. Αφορά τους παλιούς νόμους που έβαζαν τη γυναίκα σε μειονεκτική θέση απέναντι στον άνδρα.

Από πολύ παλιά οι εκπρόσωποι όλων των απελευθερωτικών κινημάτων στη Δυτική Ευρώπη στη διάρκεια όχι μόνο δεκαετιών, αλλά και αιώνων, πρόβαλλαν το αίτημα της κατάργησης των απαρχαιωμένων αυτών νόμων και της νομικής εξίσωσης της γυναίκας με τον άνδρα, κανένα όμως ευρωπαϊκό δημοκρατικό κράτος, καμιά από τις πρωτοπόρες Δημοκρατίες δεν κατόρθωσε να το πραγματοποιήσει, γιατί εκεί όπου υπάρχει καπιταλισμός, εκεί όπου διατηρείται η ατομική ιδιοκτησία της γης, η ατομική ιδιοκτησία στις φάμπρικες και στα εργοστάσια, εκεί όπου διατηρείται η εξουσία του κεφαλαίου, εκεί θα διατηρούνται και τα προνόμια των ανδρών. Στη Ρωσία αυτό μπόρεσε να εφαρμοστεί μόνο επειδή από τις 25 του Οχτώβρη 1917 εγκαθιδρύθηκε η εξουσία των εργατών. Η Σοβιετική εξουσία έβαλε από μιας αρχής καθήκον της να υπάρχει σαν εξουσία των εργαζόμενων, εχθρική προς οποιαδήποτε εκμετάλλευση. Εβαλε καθήκον της την εξάλειψη της δυνατότητας για τους τσιφλικάδες και τους καπιταλιστές να εκμεταλλεύονται τους εργαζόμενους, την εξάλειψη της κυριαρχίας του κεφαλαίου. Επιδίωξη της Σοβιετικής εξουσίας ήταν να πετύχει να οργανώνουν οι εργαζόμενοι τη ζωή τους χωρίς την ατομική ιδιοκτησία της γης, χωρίς την ατομική ιδιοκτησία στις φάμπρικες και στα εργοστάσια, χωρίς την ατομική εκείνη ιδιοκτησία που παντού, σε όλο τον κόσμο, ακόμη και σε συνθήκες πλήρους πολιτικής ελευθερίας, ακόμη και στις πιο ρεπουμπλικανικές δημοκρατίες, στην πραγματικότητα οδήγησε τους εργαζόμενους σε κατάσταση αθλιότητας και μισθωτής δουλείας, και έκανε τη γυναίκα διπλή σκλάβα.

Σ' αυτόν ακριβώς τον τομέα πρέπει να πούμε πως η αστική νομοθεσία, ακόμη και στις πιο προηγμένες χώρες, εκμεταλλεύεται την ασθενέστερη θέση της γυναίκας, την έκανε ανισότιμη και την ταπείνωσε. Και σ' αυτόν ακριβώς τον τομέα η Σοβιετική εξουσία δεν άφησε πέτρα πάνω στην πέτρα από τους παλιούς, άδικους νόμους, που ήταν ανυπόφοροι για τους εκπροσώπους της εργαζόμενης μάζας. Και τώρα, μπορούμε να πούμε περήφανα και χωρίς καμιά υπερβολή ότι, εκτός από τη Σοβιετική Ρωσία, δεν υπάρχει άλλη χώρα στον κόσμο, όπου να υπάρχει πλήρης ισοτιμία των γυναικών και όπου η γυναίκα να μη βρίσκεται σε ταπεινωτική θέση, πράγμα που είναι εξαιρετικά αισθητό στην καθημερινή, την οικογενειακή ζωή. Αυτό ήταν ένα από τα πρώτα και τα πιο σπουδαία καθήκοντά μας.

...Βλέπουμε ότι σε όλες τις ρεπουμπλικανικές δημοκρατίες διακηρύσσεται η ισότητα, αλλά στους νόμους που αφορούν τα δικαιώματα του πολίτη και τα δικαιώματα της γυναίκας σχετικά με τη θέση της στην οικογένεια, σχετικά με το διαζύγιο, σε κάθε βήμα βλέπουμε την ανισότητα και την ταπείνωση της γυναίκας και λέμε ότι αυτό αποτελεί παράβαση της δημοκρατίας και μάλιστα σε βάρος των καταπιεζομένων. Η Σοβιετική εξουσία πραγματοποίησε τη δημοκρατία περισσότερο απ' όλες τις άλλες χώρες, ακόμη και τις πιο προηγμένες, μην αφήνοντας στους νόμους της ούτε τον παραμικρότερο υπαινιγμό για την ανισοτιμία της γυναίκας. Επαναλαβαίνω, κανένα κράτος και καμιά δημοκρατική νομοθεσία δεν έκανε για τη γυναίκα ούτε τα μισά από όσα έκανε η Σοβιετική εξουσία στους πρώτους κιόλας μήνες της ύπαρξής της.

Η γυναίκα, εφόσον ασχολείται με το νοικοκυριό του σπιτιού, εξακολουθεί να παραμένει σε μειονεκτική θέση. Για να απελευθερωθεί ολοκληρωτικά η γυναίκα και για να εξισωθεί πραγματικά με τον άνδρα πρέπει να υπάρχει κοινωνική οικονομία και η γυναίκα να συμμετέχει στην κοινωνική παραγωγική εργασία. Τότε η γυναίκα θα κατέχει την ίδια θέση με τον άνδρα.

Φυσικά, εδώ δεν πρόκειται για εξίσωση της γυναίκας σε ό,τι αφορά την παραγωγικότητα της εργασίας, τον όγκο της εργασίας, τη διάρκειά της, τους όρους δουλειάς κτλ. αλλά πρόκειται για το εξής: η γυναίκα να μην είναι καταπιεζόμενη λόγω της οικονομικής της θέσης σε διάκριση από τον άνδρα. Ξέρετε όλοι σας πως ακόμη και σε συνθήκες πλήρους ισοτιμίας εξακολουθεί στην πραγματικότητα αυτή η καταθλιπτική κατάσταση της γυναίκας, γιατί τη φορτώνουν με όλο το νοικοκυριό του σπιτιού. Αυτό το νοικοκυριό του σπιτιού στις περισσότερες περιπτώσεις είναι η πιο αντιπαραγωγική, η πιο βάρβαρη και η πιο επίμοχθη δουλειά που κάνει η γυναίκα. Είναι δουλειά εντελώς τιποτένια, χωρίς κανένα περιεχόμενο που να συμβάλλει κάπως στην ανάπτυξη της γυναίκας.

Η δουλειά αυτή δεν μπορεί να δώσει γρήγορα αποτελέσματα και δεν προκαλεί μεγάλη εντύπωση.

Δημιουργούμε υποδειγματικά ιδρύματα, εστίες, βρεφικούς σταθμούς που θα απαλλάξουν τη γυναίκα από το νοικοκυριό του σπιτιού. Και εδώ ακριβώς στις γυναίκες πέφτει προπαντός αυτή η δουλειά της οργάνωσης όλων αυτών των ιδρυμάτων. Πρέπει να παραδεχτούμε πως τώρα στη Ρωσία είναι πολύ λίγα τα ιδρύματα αυτά που θα βοηθούσαν τη γυναίκα να βγει από τη θέση σκλάβας του σπιτιού. Ο αριθμός τους είναι ασήμαντος και οι συνθήκες στις οποίες βρίσκεται τώρα η Σοβιετική Δημοκρατία - συνθήκες και πολεμικές και επισιτιστικές, για τις οποίες σας μίλησαν εδώ διεξοδικά οι σύντροφοι - μας εμποδίζουν σ' αυτή τη δουλειά. Πρέπει, ωστόσο, να πούμε ότι τα ιδρύματα αυτά, που απαλλάσσουν τις γυναίκες από τη θέση σκλάβας του σπιτιού εμφανίζονται παντού, όπου υπάρχει και η παραμικρότερη δυνατότητα γι' αυτό.

Λέμε πως η απελευθέρωση των εργατών πρέπει να είναι έργο των ίδιων των εργατών και ακριβώς το ίδιο και η απελευθέρωση των εργατριών πρέπει να είναι έργο των ίδιων των εργατριών. Οι ίδιες οι εργάτριες πρέπει να φροντίζουν για την ανάπτυξη αυτών των ιδρυμάτων, και η δράση αυτή της γυναίκας θα φέρει την πλήρη αλλαγή της παλιάς θέσης της στην καπιταλιστική κοινωνία.

Και στον τομέα αυτό η συμμετοχή της εργάτριας όχι μόνο της κομματικής και της συνειδητής, αλλά και της εξωκομματικής και της πιο καθυστερημένης είναι απαραίτητη. Στον τομέα αυτό η Σοβιετική εξουσία ανοίγει για την εργάτρια ευρύ πεδίο δράσης.

Συναντήσαμε μεγάλες δυσκολίες στην πάλη κατά των εχθρικών προς τη Σοβιετική Ρωσία δυνάμεων, που ανέλαβαν εκστρατεία εναντίον της. Μας ήταν δύσκολο να παλεύουμε και στον πολεμικό τομέα ενάντια στις δυνάμεις που κήρυξαν τον πόλεμο κατά της εξουσίας των εργαζομένων, και στον επισιτιστικό τομέα κατά των κερδοσκόπων, γιατί δεν είναι αρκετά μεγάλος ο αριθμός των ανθρώπων, ο αριθμός των εργαζόμενων που θα προσφέρονταν να μας βοηθήσουν ολόπλευρα με την ίδια τους τη δουλειά. Και εδώ η Σοβιετική εξουσία εκτιμά όσο τίποτε άλλο τη βοήθεια της πλατιάς μάζας των εξωκομματικών εργατριών. Ας ξέρουν οι γυναίκες ότι στην παλιά αστική κοινωνία, για την πολιτική δράση απαιτούνταν ίσως πολύπλοκη προπαίδευση, και αυτό ήταν ανέφικτο για τη γυναίκα. Ενώ η Σοβιετική Δημοκρατία βάζει σαν κύριο καθήκον της πολιτικής της δράσης την πάλη ενάντια στους τσιφλικάδες, στους καπιταλιστές, στην πάλη για την εξάλειψη της εκμετάλλευσης και γι' αυτό στη Σοβιετική Δημοκρατία για τις εργάτριες ανοίγεται πεδίο πολιτικής δράσης, που θα συνίσταται στο να βοηθάει η γυναίκα με τις οργανωτικές της ικανότητες τον άνδρα.

Μας χρειάζεται οργανωτική δουλειά όχι μόνο σε κλίμακα που να αγκαλιάζει εκατομμύρια ανθρώπους. Μας χρειάζεται οργανωτική δουλειά και στην πιο μικρή κλίμακα που δίνει τη δυνατότητα να εργάζονται και οι γυναίκες. Η γυναίκα μπορεί να δουλεύει και σε πολεμικές συνθήκες σε ζητήματα που αφορούν τη βοήθεια προς το στρατό, τη ζύμωση στις γραμμές του. Η γυναίκα πρέπει να συμμετέχει ενεργά σε όλα αυτά, για να βλέπει ο Κόκκινος Στρατός ότι φροντίζουν γι' αυτόν, νοιάζονται γι' αυτόν. Η γυναίκα μπορεί να δουλεύει επίσης και στον επισιτιστικό τομέα - στην κατανομή των προϊόντων, για τη βελτίωση της διατροφής των μαζών, για την ανάπτυξη των εστιών που τόσο πλατιά διάδοση πήραν τώρα στην Πετρούπολη.

Καταργώντας την ατομική ιδιοκτησία στη γη και καταργώντας τη σχεδόν ολοκληρωτικά και στις φάμπρικες και στα εργοστάσια, η Σοβιετική εξουσία επιδιώκει τη συμμετοχή στην οικονομική αυτή οικοδόμηση όλων των εργαζομένων όχι μόνο των κομματικών, αλλά και των εξωκομματικών και όχι μόνο των ανδρών, αλλά και των γυναικών. Το έργο αυτό που άρχισε η Σοβιετική εξουσία μπορεί να πάει μπροστά μόνο όταν τη θέση μερικών εκατοντάδων γυναικών σε ολόκληρη τη Ρωσία, που συμμετέχουν σ' αυτό, την πάρουν εκατομμύρια και εκατομμύρια γυναίκες. Τότε είμαστε βέβαιοι πως το έργο της σοσιαλιστικής οικοδόμησης θα εδραιωθεί. Τότε οι εργαζόμενοι θα αποδείξουν πως μπορούν να ζουν και μπορούν να κυβερνούν και δίχως τους τσιφλικάδες και τους καπιταλιστές. Τότε η σοσιαλιστική οικοδόμηση θα καταστεί στη Ρωσία τόσο σταθερή, που η Σοβιετική Δημοκρατία δε θα φοβάται κανέναν εξωτερικό και εσωτερικό εχθρό».

(Β.Ι. Λένιν, Απαντα, τόμ. 39, σελ. 198-200 και 201 - 205).

«Η θέση της γυναίκας δείχνει πολύ παραστατικά τη διαφορά ανάμεσα στην αστική και στη σοσιαλιστική δημοκρατία, απαντά πολύ πειστικά στο παραπάνω ερώτημα.

Στην αστική δημοκρατία (δηλ. εκεί που υπάρχει ατομική ιδιοκτησία στη γη, στις φάμπρικες, στα εργοστάσια, στις μετοχές κτλ.), ας είναι και η πιο ρεπουμπλικανική δημοκρατία, η θέση της γυναίκας πουθενά στον κόσμο, σε καμιά χώρα, ακόμη και στην πιο προηγμένη δεν έγινε απόλυτα ισότιμη. Και αυτό παρά το γεγονός ότι από τον καιρό της μεγάλης γαλλικής (αστικοδημοκρατικής) επανάστασης πέρασαν πάνω από 125 χρόνια.

Η αστική δημοκρατία υπόσχεται στα λόγια την ισότητα και την ελευθερία. Στην πραγματικότητα καμιά αστική δημοκρατία, ακόμη και η πιο προηγμένη δεν έδωσε στις γυναίκες, που αποτελούν το μισό ανθρώπινο γένος, ούτε την πλήρη νομική ισότητα με τον άνδρα, ούτε την ελευθερία από την κηδεμονία και την καταπίεση του άνδρα.

Η αστική δημοκρατία είναι δημοκρατία πομπωδών φράσεων, πανηγυρικών λόγων, μεγαλόστομων υποσχέσεων, ηχηρών συνθημάτων για ελευθερία και ισότητα, ενώ στην πραγματικότητα αυτά συγκαλύπτουν τη σκλαβιά και την ανισοτιμία της γυναίκας, τη σκλαβιά και την ανισότητα των εργαζομένων και εκμεταλλευομένων.

... Δεν μπορεί να υπάρχει, δεν υπάρχει, και ούτε θα υπάρξει πραγματική "ελευθερία", ωσότου δε λυτρωθεί η γυναίκα από τα προνόμια που ο νόμος παραχωρεί στον άνδρα, δε λυτρωθεί ο εργάτης από το ζυγό του κεφαλαίου, δε λυτρωθεί ο εργαζόμενος αγρότης από το ζυγό του καπιταλιστή, του τσιφλικά, του εμπόρου.

Μέσα σε δυο χρόνια, σε μια από τις πιο καθυστερημένες χώρες της Ευρώπης, η Σοβιετική εξουσία έκανε για την απελευθέρωση της γυναίκας, για την ισοτιμία της με το "ισχυρό" φύλο τόσα όσα δεν έκαναν μέσα σε 130 χρόνια όλες μαζί οι προηγμένες, φωτισμένες ρεπουμπλικανικές "δημοκρατίες" όλου του κόσμου.

Παιδεία, κουλτούρα, πολιτισμός, ελευθερία - όλα αυτά τα παχιά λόγια σε όλες τις καπιταλιστικές, αστικές δημοκρατίες του κόσμου συνδυάζονται με πρωτάκουστα - ποταπούς, αποκρουστικά - βρωμερούς, κτηνωδώς - βάναυσους νόμους για την ανισοτιμία της γυναίκας, όπως είναι οι νόμοι για το γάμο και το διαζύγιο, για την ανισότητα ανάμεσα στο εξώγαμο και στο "νόμιμο" παιδί, οι νόμοι που θεσπίζουν τα προνόμια του άνδρα, την ταπείνωση και τον εξευτελισμό της γυναίκας.

Ο ζυγός του κεφαλαίου, η καταπίεση της "ιερής ατομικής ιδιοκτησίας", ο δεσποτισμός της μικροαστικής μωρίας, της απληστίας του μικρονοικοκύρη - να τι εμπόδισε τις πιο ρεπουμπλικανικές δημοκρατίες της αστικής τάξης να θίξουν αυτούς τους βρωμερούς και επαίσχυντους νόμους.

Η Σοβιετική Δημοκρατία, Δημοκρατία των εργατών και αγροτών, σάρωσε αμέσως αυτούς τους νόμους, δεν άφησε πέτρα πάνω στην πέτρα από τα οικοδομήματα της αστικής ψευτιάς και της αστικής υποκρισίας...».

(Β.I. Λένιν, Απαντα, τόμ. 39, σελ. 285, 286, 287).

«Συντρόφισσες! Οι εκλογές στο Σοβιέτ της Μόσχας δείχνουν ότι δυναμώνουν οι θέσεις του Κόμματος των κομμουνιστών μέσα στην εργατική τάξη.

Πρέπει οι γυναίκες - εργάτριες να μετέχουν πιο δραστήρια στις εκλογές. Η Σοβιετική εξουσία είναι η πρώτη και η μοναδική στον κόσμο που εξαφάνισε ολοκληρωτικά όλους τους παλιούς, αστικούς, επαίσχυντους νόμους που βάζουν τη γυναίκα σε ανισότιμη θέση απέναντι στον άντρα, που δίνουν προνόμια στον άντρα, λ.χ. στον τομέα του δικαίου που αφορά το γάμο, ή στον τομέα των σχέσεων απέναντι στα παιδιά. Η Σοβιετική εξουσία, σαν εξουσία των εργαζομένων, είναι η πρώτη και μοναδική στον κόσμο που κατάργησε όλα τα προνόμια που πηγάζουν από την ιδιοκτησία, που είχαν διατηρηθεί στο οικογενειακό δίκαιο υπέρ του άντρα σε όλες, ακόμη και στις πιο δημοκρατικές, αστικές δημοκρατίες.

Οπου υπάρχουν τσιφλικάδες, καπιταλιστές, έμποροι εκεί δεν μπορεί να υπάρχει, ακόμη και νομική ισοτιμία της γυναίκας με τον άντρα.

Οπου δεν υπάρχουν τσιφλικάδες, καπιταλιστές, έμποροι, όπου η εξουσία των εργαζομένων χωρίς αυτούς τους εκμεταλλευτές χτίζει τη νέα ζωή, εκεί υπάρχει νομική ισοτιμία της γυναίκας με τον άντρα.

Αυτό όμως δεν είναι αρκετό.

H νομική ισοτιμία δεν είναι ακόμη ισοτιμία στη ζωή.

Στη χώρα μας πρέπει η γυναίκα - εργάτρια να πετύχει όχι μόνο τη νομική ισότητα με τον άνδρα - εργάτη, αλλά και την ισότητα στη ζωή. Για να γίνει αυτό πρέπει οι γυναίκες - εργάτριες να συμμετέχουν ολοένα και περισσότερο στη διεύθυνση των κοινωνικών επιχειρήσεων και στη διακυβέρνηση του κράτους.

Οι γυναίκες, όντας σε διευθυντικές θέσεις, θα μάθουν και θα φτάσουν γρήγορα τους άντρες.

Εκλέγετε, λοιπόν, περισσότερες γυναίκες - εργάτριες στο Σοβιέτ, τόσο κομμουνίστριες, όσο και ακομματικές. Φτάνει να είναι τίμια εργάτρια που να έχει την ικανότητα να δουλεύει θετικά και ευσυνείδητα και ας είναι ακομματική - εκλέξτε την στο Σοβιέτ της Μόσχας!

Περισσότερες γυναίκες - εργάτριες στο Σοβιέτ της Μόσχας!

Ας αποδείξει το προλεταριάτο της Μόσχας ότι είναι έτοιμο να κάνει και κάνει το παν για την πάλη ως τη νίκη, για την πάλη ενάντια στην παλιά ανισοτιμία, ενάντια στην παλιά, στην αστική ταπείνωση της γυναίκας!

Το προλεταριάτο δεν μπορεί να αποκτήσει πλήρη ελευθερία αν δεν κατακτήσει πλήρη ελευθερία για τις γυναίκες».

Β.Ι. Λένιν, Απαντα, τόμ. 40, σελ. 157-158

«...Αλλά ακόμη και με την ισότητα (την ισότητα σύμφωνα με το νόμο, την "ισότητα" του χορτάτου με τον πεινασμένο, του ιδιοκτήτη με τον άπορο) ο καπιταλισμός δεν μπορεί να είναι συνεπής. Και μια από τις χτυπητές εκδηλώσεις αυτής της ασυνέπειας είναι η ανισοτιμία της γυναίκας απέναντι στον άντρα. Πλήρη ισοτιμία δεν έχει δώσει κανένα αστικό κράτος, ακόμη και με το πιο προοδευτικό δημοκρατικό πολίτευμα.

Ενώ η Σοβιετική Δημοκρατία της Ρωσίας σάρωσε μεμιάς όλα χωρίς εξαίρεση τα νομοθετικά ίχνη της ανισοτιμίας της γυναίκας, της εξασφάλισε μεμιάς πλήρη νομική ισότητα.

Λένε ότι το επίπεδο του πολιτισμού χαρακτηρίζεται πρώτα απ' όλα από τη νομική θέση της γυναίκας. Στο απόφθεγμα αυτό υπάρχει κόκκος μεγάλης αλήθειας. Και από την άποψη αυτή μόνο η δικτατορία του προλεταριάτου, μόνο το σοσιαλιστικό κράτος μπορούσε να πραγματοποιήσει και πραγματοποίησε ένα ανώτερο πολιτιστικό επίπεδο.

Γι' αυτό η νέα, πρωτόφαντα ισχυρή ώθηση του γυναικείου εργατικού κινήματος συνδέεται αναπόφευκτα με την ίδρυση (και εδραίωση) της πρώτης Σοβιετικής Δημοκρατίας - και πλάι μ' αυτό και σε σύνδεση μ' αυτό με την Κομμουνιστική Διεθνή.

Μια και γίνεται λόγος για εκείνους που ο καπιταλισμός καταπίεζε άμεσα ή έμμεσα, ολοκληρωτικά ή μερικά, το σοβιετικό καθεστώς και μόνο το σοβιετικό καθεστώς είναι ακριβώς εκείνο που εξασφαλίζει σ' αυτούς τη δημοκρατία. Αυτό φαίνεται ξεκάθαρα από τη θέση της εργατικής τάξης και των φτωχών αγροτών. Αυτό φαίνεται ξεκάθαρα από τη θέση της γυναίκας.

Το σοβιετικό καθεστώς όμως είναι η τελευταία αποφασιστική μάχη για την εξάλειψη των τάξεων, για την οικονομική και κοινωνική ισότητα. Η δημοκρατία, ακόμη και η δημοκρατία για τους καταπιεζόμενους από τον καπιταλισμό, περιλαβαίνοντας σ' αυτούς και το καταπιεζόμενο φύλο - δεν είναι αρκετή για μας.

Το γυναικείο εργατικό κίνημα βάζει σαν κύριο καθήκον του την πάλη για την οικονομική και κοινωνική ισοτιμία της γυναίκας, και όχι μόνο την τυπική ισοτιμία. Να τραβήξουμε τη γυναίκα στην κοινωνική-παραγωγική εργασία, να την αποσπάσουμε από τη "σκλαβιά του σπιτιού", να τη λευτερώσουμε από την υποταγή - που την αποβλακώνει και την ταπεινώνει - στο αιώνιο και αποκλειστικό περιβάλλον της κουζίνας, των παιδιών, αυτό είναι το κύριο καθήκον.

Αυτό θα είναι μια πάλη μακρόχρονη, που απαιτεί να γίνουν ριζικές αλλαγές και στην κοινωνική τεχνική και στα ήθη. Η πάλη όμως αυτή θα τελειώσει με την πλήρη νίκη του κομμουνισμού».

Β.Ι. Λένιν, Απαντα, τόμ. 40, σελ. 192-193

Η μπολσεβίκικη σοβιετική επανάσταση κόβει τις ρίζες της καταπίεσης και της ανισότητας των γυναικών τόσο βαθιά, όσο δεν τόλμησε να τις κόψει κανένα κόμμα και καμιά επανάσταση στον κόσμο. Σύμφωνα με το νόμο σε μας, στη Σοβιετική Ρωσία, δεν έμεινε ίχνος από την ανισότητα της γυναίκας απέναντι στον άντρα. Η Σοβιετική εξουσία κατάργησε πέρα για πέρα την εξαιρετικά ποταπή, αισχρή, υποκριτική ανισότητα στο οικογενειακό δίκαιο, την ανισότητα απέναντι στο παιδί.

Αυτό δεν είναι παρά το πρώτο βήμα προς τη χειραφέτηση της γυναίκας. Καμιά από τις αστικές, ακόμα και τις πιο ελεύθερες δημοκρατίες, δεν τόλμησε να κάνει έστω και το πρώτο αυτό βήμα. Δεν το αποτόλμησε από το φόβο μπροστά στην "ιερή ατομική ιδιοκτησία".

Το δεύτερο και κυριότερο βήμα είναι η κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας στη γη και τα εργοστάσια. Ετσι και μόνο έτσι ανοίγεται ο δρόμος προς την πλήρη και πραγματική χειραφέτηση της γυναίκας, τη λύτρωση της από την "οικιακή εργασία", με το πέρασμα από το μικρό μεμονωμένο οικιακό νοικοκυριό στο μεγάλο, το κοινωνικοποιημένο.

Το πέρασμα αυτό είναι δύσκολο, γιατί εδώ πρόκειται για μετατροπή της πιο ριζωμένης, συνηθισμένης, πισωδρομικής, αποστεωμένης "τάξης πραγμάτων" (το σωστότερο θα 'τανε να πούμε της ασχήμιας και βαρβαρότητας και όχι της "τάξης πραγμάτων"). Το πέρασμα, όμως, αυτό άρχισε, η υπόθεση προχωρεί, μπήκαμε στον καινούριο δρόμο.

Και κατά τη διεθνή μέρα της εργάτριας θ' ακουστούν σ' όλες τις χώρες του κόσμου, στις αναρίθμητες συγκεντρώσεις των εργατριών χαιρετιστήρια προς τη Σοβιετική Ρωσία που άρχισε το πρωτόφαντα σκληρό και δύσκολο, όμως μεγάλο, το παγκόσμια μεγάλο και πραγματικά απελευθερωτικά έργο...».

Β.Ι. Λένιν, Απαντα, τόμ. 42, σελ. 368-369

Η πρώτη μας πολύωρη συνομιλία πάνω σ' αυτό το θέμα έγινε το φθινόπωρο του 1920 στο μεγάλο γραφείο του Λένιν στο Κρεμλίνο. Ο Λένιν καθόταν στο γραφείο του, που σκεπασμένο με χαρτιά και βιβλία μαρτυρούσε για τις ασχολίες και τις δουλειές του, αλλά δίχως την «ακαταστασία της μεγαλοφυίας».

-- Πρέπει αναμφίβολα να δημιουργήσουμε ένα ισχυρό παγκόσμιο γυναικείο κίνημα πάνω σε σαφή, καθορισμένη θεωρητική βάση, άνοιξε ο Λένιν τη συζήτηση, αφού χαιρετιστήκαμε. Είναι φανερό πως χωρίς μαρξιστική θεωρία δεν μπορεί να υπάρχει καλή πράξη. Για μας τους κομμουνιστές είναι απαραίτητο και σ' αυτό το ζήτημα ένα απόλυτο ξεκαθάρισμα αρχών. Πρέπει να ξεχωρίζουμε εντελώς από τα υπόλοιπα κόμματα. Είναι αλήθεια πως το ΙΙ Συνέδριό μας της Διεθνούς δεν κατόρθωσε, δυστυχώς, να συζητήσει το γυναικείο ζήτημα, αλλά δεν μπόρεσε να πάρει μια οποιαδήποτε οριστική θέση. Το ζήτημα σκάλωσε στην επιτροπή. Αυτή πρέπει να επεξεργαστεί απόφαση, θέσεις, μια σταθερή γραμμή. Μα ως τώρα λίγο προωθήθηκε η δουλειά της. Σ' αυτό απάνω πρέπει εσείς να τη βοηθήσετε.

Είχα κιόλας ακούσει από άλλους, αυτά που μου έλεγε τώρα ο Λένιν, και εξέφρασα το θαυμασμό μου γι' αυτό. Ημουνα κατενθουσιασμένη από τα όσα είχαν κάνει οι Ρωσίδες γυναίκες στη διάρκεια της Επανάστασης, από όλα όσα κάνουν τώρα για την περιφρούρηση της Επανάστασης και την παραπέρα ανάπτυξή της. Οσον αφορά τη θέση και τη δράση των συντροφισσών μέσα στο κόμμα των μποσλεβίκων, μου φαινόταν πως σ' αυτό το σημείο το κόμμα είναι κυριολεκτικά υποδειγματικό. Μόνο αυτό δίνει στο διεθνές κομμουνιστικό γυναικείο κίνημα πολύτιμες, εκπαιδευμένες και δοκιμασμένες δυνάμεις, όντας ταυτόχρονα και ένα μεγάλο ιστορικό παράδειγμα.

-- Αυτό είναι σωστό, αυτό είναι πολύ καλό, παρατήρησε ο Λένιν με ελαφρό χαμόγελο. Στην Πετρούπολη, εδώ στη Μόσχα, σε πόλεις και σε βιομηχανικά κέντρα, που βρίσκονται μακριά, οι προλετάρισσες μεγαλούργησαν στη διάρκεια της Επανάστασης. Χωρίς αυτές δε θα μπορούσαμε να νικήσουμε. `Η ίσως να μην νικούσαμε και καθόλου. Αυτή είναι η γνώμη μου. Πόσο θάρρος δείξανε, πόσο θαρραλέες είναι και τώρα! Δεν μπορείτε να φανταστείτε πόσα βάσανα και στερήσεις έχουν υποστεί. Και βαστάν, βαστάν γιατί θέλουν να υπερασπίσουν τα Σοβιέτ, γιατί θέλουν τη λευτεριά και τον κομμουνισμό. Ναι, είναι υπέροχες οι εργάτριές μας, είναι μαχήτριες της τάξης τους. Είναι άξιες θαυμασμού και αγάπης. Πρέπει γενικά να ομολογήσουμε πως στην Πετρούπολη, στη διάρκεια του αγώνα εναντίον μας οι «καντέτικες» κυρές έδειξαν μεγαλύτερο θάρρος απ' ό,τι οι γιούνκερς.

Αυτή είναι η αλήθεια: Στο κόμμα μας έχουμε σταθερές, έξυπνες και ακούραστα δραστήριες κομμουνίστριες. Θα μπορούσαν να καταλάβουν υπεύθυνες θέσεις στα Σοβιέτ, στις Εκτελεστικές Επιτροπές, στα Επιτροπάτα του Λαού, στα ιδρύματα. Απ' αυτές πολλές δούλευαν μέρα και νύχτα, είτε στο κόμμα, είτε μέσα στο λαό των προλετάριων και των αγροτών, είτε στον Κόκκινο Στρατό. Είναι για μας εξαιρετικά πολύτιμο πράγμα αυτό.

Και είναι σπουδαίο για τις γυναίκες όλου του κόσμου, γιατί μαρτυρεί τις ικανότητες των γυναικών, τη μεγάλη αξία που έχει η δουλειά τους για την κοινωνία. Η πρώτη προλεταριακή δικτατορία ανοίγει πραγματικά το δρόμο προς την απόλυτη κοινωνική ισοτιμία της γυναίκας. Αυτή ξεριζώνει περισσότερες προκαταλήψεις, απ' ό,τι οι όγκοι των όσων έχουν γραφεί για την ισοτιμία της γυναίκας. Και όμως, παρ' όλα αυτά, δεν έχομε ακόμα ένα παγκόσμιο κομμουνιστικό γυναικείο κίνημα, και πρέπει να το πετύχουμε πάση θυσία. Πρέπει να καταπιαστούμε αμέσως να το φτιάξουμε. Χωρίς αυτό το κίνημα δεν είναι και δε θα είναι ποτέ πλέρια η δουλειά της Διεθνούς μας και των κομμάτων της. Και η επαναστατική μας δουλειά πρέπει να προχωρεί κατά τρόπο ολοκληρωμένο. Πέστε μου πώς έχουν τα πράγματα, πώς δουλεύουν οι κομμουνιστές στο εξωτερικό.

Εννοείται μιλούσε ιδιαίτερα λεπτομερειακά για την κατάσταση στη Γερμανία. Του είπα πως η Ρόζα¹έδινε μεγάλη σημασία στο τράβηγμα όσο γίνεται πλατύτερων γυναικείων μαζών στην επαναστατική δουλειά.

Οταν ιδρύθηκε το Κομμουνιστικό Κόμμα, η Ρόζα επέμενε για την έκδοση εφημερίδας, αφιερωμένης στο γυναικείο κίνημα. Οταν ο Λέο Ιογκιχές συζητούσε μαζί μου το σχέδιο δουλειάς του κόμματος, στην τελευταία του συνάντηση μαζί μου, ενάμισι εικοσιτετράωρο πριν τον δολοφονήσουν, και μου ανέθεσε διάφορα καθήκοντα, ανάμεσα σε αυτά ήταν και το σχέδιο οργανωτικής δουλειάς μέσα στις γυναίκες εργάτριες. Το κόμμα καταπιάστηκε μ' αυτό το ζήτημα στην πρώτη κιόλας παράνομη συνδιάσκεψή του. Οι εκπαιδευμένες και έμπειρες διαφωτίστριες και καθοδηγήτριες, που αναδείχτηκαν στην προπολεμική και την πολεμική περίοδο, έμειναν όλες σχεδόν χωρίς εξαίρεση στα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα και των δυο αποχρώσεων και συγκρατούσαν με την επιρροή τους τις αναταραγμένες μάζες των εργατριών. Ωστόσο και μέσα στις γυναίκες είχε ήδη δημιουργηθεί ένας μικρός πυρήνας συντροφισσών με ενεργητικότητα και αυταπάρνηση, που συμμετείχαν σ' όλη τη δουλειά και τον αγώνα του κόμματός μας. Το Κόμμα έχει πια οργανώσει πάνω σε πρόγραμμα τη δράση μέσα στις γυναίκες. Εννοείται πως όλα αυτά είναι μόνο η αρχή, αλλ' όμως μια καλή αρχή.

-- Δεν είναι άσχημα, δεν είναι καθόλου άσχημα, είπε ο Λένιν. Η ενεργητικότητα, η αυταπάρνηση και ο ενθουσιασμός των κομμουνιστριών, το θάρρος και η σύνεσή τους σε περίοδο παρανομίας ή μισοπαρανομίας ξανοίγουν καλή προοπτική για την ανάπτυξη της δουλειάς. Η κατάχτηση των μαζών και η οργάνωση εκδηλώσεων είναι πολύτιμα. Πώς πάει όμως η δουλειά για μια σαφή κατανόηση των βάσεων αυτού του ζητήματος για μια σχετική εκπαίδευση των συντροφισσών; Γιατί αυτό έχει αποφασιστική σημασία για τη δουλειά μέσα στις μάζες. Δεν μπορώ να θυμηθώ τώρα, ποιος είπε το: «για την πραγματοποίηση μεγάλων έργων, χρειάζεται ενθουσιασμός». Εμείς και οι εργαζόμενοι όλου του κόσμου έχουμε να πραγματοποιήσουμε ακόμα πραγματικά μεγάλα έργα. Ετσι λοιπόν, τι ενθουσιάζει τις συντρόφισσές σας, το γυναικείο προλεταριάτο στη Γερμανία; Πώς πάει η υπόθεση της προλεταριακής ταξικής συνειδητοποίησής τους; Είναι συγκεντρωμένα τα ενδιαφέροντά τους, η δραστηριότητά τους στα πολιτικά αιτήματα της στιγμής; Γύρω από τι συγκεντρώνεται η σκέψη τους;

Σχετικά μ' αυτό έχω ακούσει περίεργα πράγματα από Ρώσους και Γερμανούς συντρόφους. Αυτό πρέπει να σας το πω. Μου είπαν πως μια κομμουνίστρια προικισμένη εκδίδει στο Αμβούργο μια εφημερίδα για τις πόρνες, και προσπαθεί να τις οργανώσει για επαναστατική πάλη. Η Ρόζα, σαν κομμουνίστρια, ενεργούσε, εμπνεόταν από ανθρωπιστικά αισθήματα, όταν σ' ένα άρθρο της είχε πάρει θέση υπέρ μιας πόρνης, που λόγω παραβίασης αστυνομικών κανονισμών, σχετικά με το ελεεινό επάγγελμά της, οδηγήθηκε στη φυλακή. Είναι αξιολύπητες αυτές, γιατί είναι διπλά θύματα της αστικής κοινωνίας. Πρώτον, είναι θύματα του καταραμένου συστήματος ιδιοκτησίας, και επιπλέον της καταραμένης ηθικής υποκρισίας. Είναι ολοφάνερο αυτό. Μονάχα ένας βάναυσος, κοντόφθαλμος άνθρωπος, μπορεί να το ξεχνά. Ομως άλλο είναι να το καταλαβαίνεις, και άλλο είναι πώς να σας το πω - να πας να οργανώσεις τις πόρνες, σαν ειδικό επαναστατικό μαχητικό τμήμα, και να εκδίδεις γι' αυτές επαγγελματικό όργανο. Μα δεν υπάρχουν στη Γερμανία, εργάτριες της βιομηχανίας, που πρέπει να οργανώσουμε, για τις οποίες πρέπει να υπάρχει εφημερίδα, που είναι απαραίτητο να τις τραβήξουμε στον αγώνα μας; Εδώ πρόκειται για μια αρρωστιάρικη παρέκκλιση. Αυτό μου θυμίζει πολύ τη μόδα των λογοτεχνών, που παρουσίαζε την κάθε πόρνη να έχει μορφή γλυκιάς Παναγίας. Είναι αλήθεια πως και εδώ η βάση ήταν υγιής: η κοινωνική συμπόνια, η αγανάκτηση ενάντια στην ηθική υποκρισία της αξιοσέβαστης αστικής τάξης. Αλλά η υγιής αυτή αρχή κάτω απ' την αστική διάβρωση εκφυλίστηκε. Η πορνεία γενικά και εδώ σε μας θα μας προβάλει πολλά ακόμα δύσκολα προβλήματα. Να επαναφέρουμε την πόρνη στην παραγωγική δουλιά, να βρούμε γι' αυτήν μια θέση στην κοινωνική οικονομία, να, σε τι έγκειται το ζήτημα. Είναι όμως δύσκολο και περίπλοκο να το επιτύχουμε στις σημερινές συνθήκες της οικονομίας μας και γενικά των υφισταμένων όρων. Ορίστε, ένα μέρος του γυναικείου κινήματος, που ορθώνεται μπροστά μας σ' όλο το πλάτος του και απαιτεί τη λύση του ύστερα από την κατάχτηση της κρατικής εξουσίας απ' το προλεταριάτο. Αυτό το ζήτημα σε μας, στη Σοβιετική Ρωσία, θα μας δημιουργήσει πολλές ακόμα σκοτούρες. Ας γυρίσουμε όμως στη δική σας ειδική περίπτωση που έχουμε στη Γερμανία. Το κόμμα δεν πρέπει σε καμιά περίπτωση να βλέπει με απάθεια αυτές τις αντικανονικές ενέργειες των μελών του. Αυτό δημιουργεί συγχύσεις και σκορπάει τις δυνάμεις. Εσείς όμως προσωπικά τι κάνατε για να τις εμποδίσετε;

-- Δεν τέλειωσε ακόμα, Κλάρα, ο κατάλογος των αμαρτιών σας. Μου είπαν ότι στις βραδιές ανάγνωσης και συζήτησης με τις εργάτριες εξετάζονται, ως επί το πλείστον, ζητήματα του φύλου και του γάμου, ως εάν αυτό αποτελούσε αντικείμενο υψίστης σημασίας για την πολιτική διαπαιδαγώγηση και τη διαφωτιστική δουλειά. Δεν πίστευα στ' αυτιά μου, όταν μου το είπαν. Το πρώτο κράτος της προλεταριακής δικτατορίας παλεύει με τους αντεπαναστάτες όλου του κόσμου. Η κατάσταση μέσα στην ίδια τη Γερμανία απαιτεί μεγίστη συσπείρωση όλων των προλεταριακών επαναστατικών δυνάμεων για την απόκρουση της αντεπανάστασης, που προβάλλει ολοένα και μεγαλύτερη πίεση. Και τον ίδιο καιρό οι δραστήριες κομμουνίστριες εξετάζουν τα ζητήματα του φύλου και το ζήτημα των μορφών του γάμου στο παρόν, στο παρελθόν και το μέλλον! Θεωρούν σαν πρώτιστο καθήκον τους να διαφωτίσουν την εργάτρια σ' αυτόν τον τομέα. Λένε πως τη μεγαλύτερη απήχηση βρήκε η μπροσούρα μιας Βιεννέζας κομμουνίστριας για τα ζητήματα του φύλου. Τι σαχλαμάρα είναι αυτή η φυλλάδα! Ο,τι σωστό βρίσκεται μέσα, οι εργάτες από πολύ πριν το έχουν διαβάσει στον Μπέμπελ, όπου όμως δεν είναι σε μορφή ανιαρή και ακατέργαστη όπως στην μπροσούρα, μα σε μορφή γοητευτική, που σε συναρπάζει, όλο επίθεση κατά της αστικής κοινωνίας. Η μπροσούρα αναφερόμενη στις φροϋδικές απόψεις παίρνει μια κάποια «επιστημονική» χροιά, αλλά αυτά όλα είναι ερασιτεχνικά φληναφήματα. Η θεωρία του Φρόυδ είναι τώρα, ως εκ του είδους της, μια μοντέρνα παραδοξολογία. Αντικρίζω με δυσπιστία τις θεωρίες του φύλου, που εκθέτονται σε άρθρα, σε αναλύσεις, σε μπροσούρες κλπ. με λίγα λόγια, σε κείνη την ειδική αρθρογραφία, που άνθισε πλούσια στο λιπασμένο έδαφος της αστικής κοινωνίας. Δεν τρέφω εμπιστοσύνη σε κείνους, που συνεχώς και επίμονα μένουν απορροφημένοι στα ζητήματα του φύλου, όπως ένας Ινδός φακίρης προσηλώνεται στον αφαλό του. Μου φαίνεται πως αυτή η αφθονία των θεωριών του φύλου, που στο μεγαλύτερο μέρος τους είναι υποθέσεις, και μάλιστα συχνά αυθαίρετες, πηγάζει από προσωπικές ανάγκες. Ακριβώς από την τάση να δικαιολογήσουν στην αστική ηθική τη δική τους αντικανονική ή υπερβολική σεξουαλική ζωή και να εκλιπαρήσουν ανοχή για τον εαυτό τους. Για μένα αυτός ο καμουφλαρισμένος σεβασμός προς την αστική ηθική με διαθέτει τόσο εναντίον στα ζητήματα του φύλου, όπως και το ερωτικό πασπάτεμα. Οσο κι αν θέλει να εμφανιστεί η κίνηση αυτή σαν διαμαρτυρία και επαναστατική, ωστόσο σε τελευταία ανάλυση είναι απόλυτα αστική. Είναι μια εξαιρετικά αγαπημένη απασχόληση των διανοουμένων και των συγγενικών προς αυτούς στρωμάτων. Μέσα στο κόμμα, μέσα στο ταξικά - συνειδητό, το αγωνιζόμενο προλεταριάτο, γι' αυτήν δεν υπάρχει θέση.

Ο Λένιν κουνούσε το κεφάλι χαμογελώντας.

-- Ωστε έτσι! Εσείς, ακριβώς σαν δικηγόρος υπερασπίζεστε τις συντρόφισσές σας και το κόμμα σας! Εννοείται, αυτό που λέτε, είναι δίκαιο. Για το λάθος όμως που έγινε στη Γερμανία, αυτό μπορεί στην καλύτερη περίπτωση, να χρησιμεύσει για συγχώρηση, μα όχι για δικαιολογία. Το λάθος παραμένει λάθος. Μπορείτε εσείς να με βεβαιώσετε πως στη διάρκεια της ανάγνωσης και των συζητήσεων τα ζητήματα του φύλου και του γάμου εξετάζονται από την άποψη ενός συνεπούς, συνδεμένου με τη ζωή, ιστορικού υλισμού; Αυτό το πράγμα προϋποθέτει πολύπλευρες βαθιές γνώσεις, την πλέον ξεκάθαρη μαρξιστική αφομοίωση τεράστιου υλικού. Πού έχετε εσείς τώρα δυνάμεις για τέτοιο πράγμα; Αν είχατε τέτοιες δυνάμεις, ποτέ δε θα συνέβαινε ώστε μια μπροσούρα, σαν αυτή που λέμε, να χρησίμευε για διδαχτικό υλικό στις βραδιές ανάγνωσης και συζητήσεως. Αντί να την κριτικάρουν, τη συνιστούν και τη διαδίδουν. Πού λοιπόν οδηγεί σε τελευταία ανάλυση αυτή η μη ικανοποιητική, η μη μαρξιστική συζήτηση; Στο να μην εκλαμβάνονται σαν μέρη του κύριου κοινωνικού ζητήματος τα ζητήματα του φύλου και του γάμου. Απεναντίας το μεγάλο κοινωνικό ζήτημα αρχίζει να φαίνεται σαν εξάρτημα του ζητήματος του φύλου. Το πρωταρχικό περνάει σε δευτερεύουσα μοίρα. Αυτό όχι μόνο παρεμποδίζει το ξεκαθάρισμα αυτού του ζητήματος, μα συσκοτίζει γενικά τη σκέψη, συσκοτίζει την ταξική συνείδηση των εργατριών.

Εκτός απ' αυτό, θα κάνω ακόμα μια όχι περιττή παρατήρηση. Ηδη ο σοφός Σολομών έλεγε: «καιρός παντί πράγματι». Πέστε μου, σας παρακαλώ, είναι τώρα ώρα να απασχολείτε τις εργάτριες επί μήνες ολόκληρους για το πώς αγαπούν και αγαπιούνται, για το πώς να κορτάρουν και να κορτάρονται; Και, εννοείται, πώς γίνονταν αυτά στο παρελθόν, πώς γίνονται τώρα και πώς θα γίνονται στο μέλλον και μάλιστα στους διάφορους λαούς. Και αυτό, παρακαλώ, το ονομάζουν με καμάρι ιστορικό υλισμό. Τώρα ο νους και ο λογισμός των εργατριών πρέπει να κατευθύνεται στην προλεταριακή επανάσταση. Αυτή θα δημιουργήσει τις βάσεις και για μια πραγματική ανανέωση των θεσμών του γάμου και των σχέσεων ανάμεσα στα δύο φύλα. Τώρα όμως στην πρώτη σειρά προβάλλουν εντελώς άλλα προβλήματα κι όχι οι μορφές του γάμου στους νέγρους της Αυστραλίας, ούτε οι εσωοικογενειακοί γάμοι του αρχαίου κόσμου. Η ιστορία βάζει στην ημερήσια διάταξη για το Γερμανό προλετάριο, όπως και πριν, το ζήτημα των Σοβιέτ, το ζήτημα της Συνθήκης των Βερσαλλιών και της επίδρασής της πάνω στη ζωή των γυναικών, το ζήτημα της ανεργίας, του μεροκάματου που πέφτει, των φόρων και πολλά άλλα. Κοντολογίς, επιμένω, στην άποψή μου πως δεν είναι σωστή, δεν είναι καθόλου σωστή, αυτή η μέθοδος για την πολιτική και κοινωνική διαφώτιση των εργατριών. Πώς και δε μιλήσατε; Σεις έπρεπε ν' αντιτάξετε το κύρος σας ενάντια σ' αυτά.

Ο Λένιν συνέχισε να ξετυλίγει το νήμα των σκέψεών του.

-- Ξέρω, ξέρω, είπε, σχετικά μ' αυτό και μένα με υποπτεύονταν κάποτε για φιλισταϊσμό. Το αντιμετωπίζω όμως ήρεμα. Πάντα είναι τρομερά έξυπνα τα κιτρινόραμφα κλωσόπουλα, που μόλις βγήκαν από τ' αυγό των αστικών αντιλήψεων. Μας συμβαίνει να το υφιστάμεθα αυτό, αλλά δε σκοπεύουμε και «να διορθωθούμε». Και το νεολαιίστικο κίνημα υποφέρει από τις τωρινές απόψεις των ζητημάτων του φύλου και από το υπερβολικό ενδιαφέρον προς αυτά τα ζητήματα.

Ο Λένιν τόνισε ειρωνικά τη λέξη «τωρινές» και ταυτόχρονα σαν να έδειχνε αποστροφή.

-- Οπως με πληροφόρησαν, τα ζητήματα του φύλου αποτελούν επίσης το αγαπημένο αντικείμενο μελέτης των νεολαιίστικών σας οργανώσεων. Λένε πως δε φτάνουν οι ομιλητές πάνω σ' αυτό το ζήτημα. Αυτή η αηδία είναι εξαιρετικά επιζήμια για το νεολαιίστικο κίνημα, είναι εξαιρετικά επικίνδυνη. Μπορεί μάλλον να συντελέσει σ' ένα υπέρμετρο ερεθισμό, σε υπόθαλψη της σεξουαλικής ζωής σε ορισμένα πρόσωπα και να επιφέρει υπόσκαψη της υγείας και των δυνάμεων των νέων. Οφείλομε να παλέψουμε και ενάντια σ' αυτό το φαινόμενο. Εξάλλου, δεν είναι λίγα τα σημεία προσέγγισης του γυναικείου και του νεολαιίστικου κινήματος. Οι κομμουνίστριες συντρόφισσές μας πρέπει παντού να κάνουν μια σχεδιασμένη δουλειά από κοινού με τη νεολαία. Αυτό τις ανεβάζει, τις μεταφέρει από τον κόσμο της ατομικής μητρότητας στον κόσμο της κοινωνικής μητρότητας. Είναι απαραίτητο να βοηθάμε στην οποιαδήποτε αφύπνιση της κοινωνικής ζωής και δράσης των γυναικών, για να μπορέσουν να υπερνικήσουν τη στενότητα της μικροαστικής, ατομιστικής, οικιακής και οικογενειακής ψυχολογίας τους. Αλλά αυτό να γίνεται μαζί με τ' άλλα.

Και σε μας επίσης ένα σημαντικό τμήμα της νεολαίας ασχολείται επισταμένα «με την αναθεώρηση της αστικής αντίληψης και της αστικής ηθικής» στα ζητήματα του φύλου. Και, πρέπει να προσθέσω, ένα σημαντικό τμήμα της καλύτερης νεολαίας μας, που πραγματικά πολλά υπόσχεται. Το ζήτημα έχει όπως προ ολίγου υποδείξατε. Μέσα στην ατμόσφαιρα των συνεπειών του πολέμου και της επανάστασης, που άρχισε, γκρεμίζονται, χάνοντας την ανασταλτική τους δύναμη, οι παλιές ιδεολογικές αξίες. Οι νέες αξίες αποκρυσταλλώνονται βαθμιαία, με την πάλη. Επαναστατικοποιούνται οι αντιλήψεις σχετικά με τις σχέσεις του ανθρώπου προς τον άνθρωπο, σχετικά με τις σχέσεις του άντρα προς τη γυναίκα, επαναστατικοποιούνται και τα αισθήματα και οι σκέψεις. Ανάμεσα στο δικαίωμα του ατόμου και στο δικαίωμα της κολεχτίβας και, συνεπώς, και στις υποχρεώσεις του ατόμου μπαίνουν νέα σύνορα. Αυτό είναι μια αργή και συχνά πολύ οδυνηρή πορεία εξαφάνισης και γέννησης. Ολα αυτά αφορούν και τον τομέα των σεξουαλικών σχέσεων, γάμου, οικογένειας. Η αποσύνθεση, το σάπισμα, η βρωμιά του αστικού γάμου, με το δύσκολό του διαζύγιο, με την ελευθερία για το σύζυγο και τη σκλαβιά για τη σύζυγο, το επαίσχυντο ψεύδος της σεξουαλικής ηθικής και των σχέσεων προκαλούν στους καλύτερους ανθρώπους βαθύ αίσθημα αποτροπιασμού.

-- Εννοείται πως «βασίζεται σε αρχές», και στηρίζεται τάχα στη θεωρία, η αλλαγή στάσης της νεολαίας στα ζητήματα της σεξουαλικής ζωής. Πολλοί ονομάζουν τη θέση τους «επαναστατική» και «κομμουνιστική». Αυτοί σκέφτονται ειλικρινά πως έτσι είναι. Αυτό, σε μένα το γέρο, δεν κάνει εντύπωση. Αν και εγώ λιγότερο παντός άλλου είμαι μελαγχολικός ασκητής, όμως σε μένα η λεγόμενη «νέα σεξουαλική ζωή» της νεολαίας, και συχνά και των μεγάλων, μου φαίνεται πολύ συχνά εντελώς αστική, μου φαίνεται μια παραλλαγή του αγαθού αστικού οίκου ανοχής. Ολα αυτά δεν έχουν τίποτα το κοινό με τον ελεύθερο έρωτα, όπως τον καταλαβαίνουμε εμείς, οι κομμουνιστές. Εσείς φυσικά ξέρετε, περίφημη θεωρία, ότι, τάχα στην κομμουνιστική κοινωνία για να ικανοποιήσεις τους σεξουαλικούς σου πόθους και την ερωτική σου ανάγκη, θα είναι τόσο απλό και ασήμαντο, σαν να πίνεις ένα ποτήρι νερό. Η νεολαία μας απ' αυτή τη θεωρία του «ποτηριού με νερό» λύσσαξε, κυριολεχτικά λύσσαξε. Η θεωρία αυτή έγινε η κακή μοίρα πολλών αγοριών και κοριτσιών. Οι οπαδοί της ισχυρίζονται, πως η θεωρία αυτή είναι μαρξιστική. Ευχαριστώ πολύ, για έναν τέτοιο «μαρξισμό» που συνδέει άμεσα, απ' ευθείας και εξ ολοκλήρου, αποκλειστικά και μόνο εκ της οικονομικής βάσης, όλα τα φαινόμενα και τις αλλαγές που συντελούνται στο ιδεολογικό εποικοδόμημα της κοινωνίας. Το ζήτημα όμως δεν είναι καθόλου τόσο απλό. Υπάρχει κάποιος Φρίντριχ Ενγκελς, που προ πολλού ήδη καθόρισε αυτή την αλήθεια, που αφορά τον ιστορικό υλισμό.

Θεωρώ τη θεωρία του «ποτηριού με νερό» απολύτως μη μαρξιστική και επιπλέον αντικοινωνική. Στη σεξουαλική ζωή εκδηλώνεται όχι μόνο εκείνο που δίνεται απ' τη φύση αλλά και εκείνο που επιπλέον εισάγεται απ' τον πολιτισμό, ανεξάρτητα αν είναι ανώτερο ή κατώτερο. Ο Ενγκελς στην «Καταγωγή της οικογένειας», υποδείχνει πόσο σοβαρό είναι, να εξελιχθεί και να ραφιναριστεί ο σεξουαλικός έρωτας. Οι σχέσεις ανάμεσα στα φύλα δεν είναι απλώς έκφραση παιχνιδιού ανάμεσα στην κοινωνική οικονομία και στη φυσική ανάγκη. Δε θα ήταν μαρξισμός, μα ορθολογιστική στενοκεφαλιά, αν επιδιώκαμε να αναγάγουμε άμεσα στην οικονομική βάση της κοινωνίας την αλλαγή αυτών των σχέσεων, καθ' εαυτών, αποσπασμένων απ' τη γενική σύνδεσή τους με την όλη ιδεολογία. Εννοείται, η δίψα απαιτεί ικανοποίηση. Μπορεί όμως ένας ομαλός κοινωνικός άνθρωπος κάτω από ομαλές συνθήκες να ξαπλώσει στο δρόμο μέσα στη λάσπη και να πιει νερό απ' το βάλτο; `Η ακόμα και από ένα ποτήρι που στις άκρες του ακούμπησαν δεκάδες χίλια; Μα το σπουδαιότερο απ' όλα είναι η κοινωνική πλευρά. Το να πίνεις νερό είναι πραγματικά ατομική σου υπόθεση. Στον έρωτα όμως συμμετέχουν δύο, και γεννιέται τρίτος, η νέα ζωή. Εδώ περικλείεται το κοινωνικό συμφέρον, δημιουργείται η υποχρέωση απέναντι στην κολεχτίβα.

-- Σαν κομμουνιστής δεν τρέφω ούτε την παραμικρότερη συμπάθεια προς τη θεωρία του «ποτηριού με νερό», έστω κι αν είναι στολισμένη με την ταμπέλα του «απελευθερωμένου έρωτα». Κι ακόμα δεν είναι ούτε νέα, ούτε και κομμουνιστική. Πιθανόν να θυμάστε που τη θεωρία αυτή τη διακήρυσσαν στη λογοτεχνία των σαλονιών, στα μέσα περίπου, του περασμένου αιώνα σαν «χειραφέτηση της καρδιάς». Η μπουρζουαζία τη μετέτρεψε στην πράξη σε χειραφέτηση του σώματος. Το κήρυγμα εκείνου του καιρού ήταν πιο έξυπνο απ' ό,τι τώρα, τι γίνεται στην πράξη δεν μπορώ να κρίνω.

Δεν είναι που θέλω με την κριτική μου να κηρύξω τον ασκητισμό. Ούτε μου πέρασε απ' το νου. Ο κομμουνισμός πρέπει να φέρνει μαζί του όχι τον ασκητισμό, αλλά τη χαρά της ζωής και τη ζωτικότητα, που δημιουργεί και η πληρότητα της ερωτικής ζωής. Εχω τη γνώμη όμως πως η συχνά παρατηρούμενη τώρα πέραν των ορίων σεξουαλική ζωή, δε συνεπιφέρει τη χαρά και τη ζωτικότητα, μα, απεναντίας, τις λιγοστεύει. Σε καιρό επανάστασης, αυτό είναι άσχημο, πολύ άσχημο.

Για τη νεολαία ιδιαίτερα είναι απαραίτητη η χαρά και η ζωτικότητα. Υγιεινό σπορ - γυμναστική, κολύμπι, εκδρομές, κάθε λογής φυσική αγωγή, ποικιλία πνευματικών ενδιαφερόντων, μελέτη, ανάλυση, έρευνα και όλα αυτά κατά το δυνατόν μαζί! Ολα αυτά δίνουν στη νεολαία περισσότερα απ' ό,τι συνεχείς λόγοι και συζητήσεις για τα ζητήματα του φύλου και των λεγομένων «απολαύσεων της ζωής». Νους υγιής εν σώματι υγιεί. Ούτε καλόγηρος, ούτε Δον Ζουάν, αλλά ούτε και Γερμανός φιλισταίος, σαν μέση οδός. Εσείς εξάλλου γνωρίζετε το νεαρό σύντροφο Χιζ. Είναι ένας θαυμάσιος νέος με μεγάλα χαρίσματα! Φοβούμαι πως απ' αυτόν δε θα βγει παρ' όλα αυτά τίποτα της προκοπής. Μαινόμενος ρίχνεται από τη μια ερωτική ιστορία στην άλλη. Αυτό δε βοηθάει ούτε για την πολιτική πάλη, ούτε για την επανάσταση. Δεν μπορώ επίσης να εγγυηθώ πως είναι σίγουρες και σταθερές στην πάλη κείνες οι γυναίκες που οι ατομικές τους υποθέσεις περιπλέκονται με την πολιτική, ή οι άντρες που τρέχουν πίσω από κάθε ποδόγυρο και αφήνουν να τους τυλίξει το κάθε θηλυκό. Οχι, όχι αυτά δεν ταιριάζουν με την επανάσταση.

-- Η επανάσταση απαιτεί από τις μάζες, απ' το άτομο συγκέντρωση, ένταση των δυνάμεων. Δεν ανέχεται τις οργιακές καταστάσεις, σαν εκείνες, που είναι συνήθειες στους ήρωες και τις ηρωίδες της λογοτεχνίας της παρακμής του Ντ. Ανούντσιο. Η έλλειψη αυτοκυριαρχίας στη σεξουαλική ζωή είναι αστική: είναι σημάδι αποσύνθεσης. Το προλεταριάτο είναι τάξη που ανεβαίνει. Δεν έχει ανάγκη από μεθύσι που θα το αποβλάκωνε ή θα το ερέθιζε. Δεν του χρειάζεται ούτε το μεθύσι του σεξουαλικού εκτραχηλισμού, ούτε το μεθύσι με αλκοόλ. Δεν του επιτρέπεται και δε θέλει να ξεχάσει την ποταπότητα, τη βρωμιά και τη βαρβαρότητα του καπιταλισμού. Αντλεί τα ισχυρότερα κίνητρα για πάλη από την κατάσταση της τάξης του, απ' το κομμουνιστικό ιδανικό. Του χρειάζονται ξεκάθαρα πράγματα, ξεκάθαρα και πάλι ξεκάθαρα. Γι' αυτό, επαναλαμβάνω, δε θα πρέπει να υπάρχει κανένα αδυνάτισμα, καμιά εξάντληση και καταστροφή δυνάμεων. Αυτοκυριαρχία, αυτοπειθαρχία - όχι υποδούλωση. Αυτά χρειάζονται και στον έρωτα. Να με συγχωρέσετε όμως, Κλάρα. Ξέκλινα πολύ από το αρχικό σημείο της συνομιλίας μας. Γιατί δε με ανακαλέσατε στην τάξη; Η ανησυχία με ανάγκασε να μιλήσω πολύ. Πολύ με απασχολεί το μέλλον της νεολαίας μας. Αυτή αποτελεί ένα μέρος της επανάστασης. Και αν οι επιζήμιες εκδηλώσεις της αστικής κοινωνίας αρχίσουν να μεταδίδονται και στον κόσμο της επανάστασης, τόσο πλατιά, όσο πλατιά απλώνονται οι ρίζες μερικών αγριόχορτων, τότε καλύτερα να τις αντιπολεμήσουμε έγκαιρα. Εξάλλου και τα ζητήματα που θίξαμε, αποτελούν επίσης μέρος του γυναικείου προβλήματος.(...)

...Πάντως, οι κυρίες δεν μπορούν να έχουν παράπονο από τη Διεθνή, αφού μέλος του Γενικού Συμβουλίου εκλέχτηκε μια κυρία, η κ. Λω. Αλλά ας αφήσουμε κατά μέρος τ' αστεία. Το μεγάλο βήμα προς τα μπρος που έκανε το τελευταίο συνέδριο της αμερικανικής «Εργατικής Ενωσης» συνίσταται, μεταξύ άλλων, στο ότι παρέχει στις εργάτριες πλήρη ισοτιμία, ενώ οι Αγγλοι και, σε μεγαλύτερο βαθμό, οι αβρόφρονες Γάλλοι ευθύνονται γιατί στο ζήτημα αυτό δείχνουν τη γνωστή στενότητα αντιλήψεων. Οποιος σκαμπάζει λίγο από Ιστορία, ξέρει καλά πως οι μεγάλες κοινωνικές μεταβολές είναι αδύνατες χωρίς το γυναικείο προζύμι. Η κοινωνική πρόοδος μπορεί να προσδιοριστεί με ακρίβεια, σύμφωνα με την κοινωνική θέση του ωραίου φύλου (μαζί και των άσχημων γυναικών)...

Από το γράμμα του Κ. Μαρξ προς τον Λουδοβίκο Κούγκελμαν, 12 του Δεκέμβρη 1868

Κ. Μαρξ και Φ. Ενγκελς, «Απαντα», τόμ. 32, σελ. 486.

...Οταν έρθουμε στην εξουσία, οι γυναίκες θα πρέπει όχι μόνο να εκλέγουν, αλλά και να εκλέγονται και να εκφωνούν λόγους. Εδώ αυτό εφαρμόζεται κιόλας στο σχολικό τομέα. Τον περασμένο Νοέμβρη έδωσα και τις 7 ψήφους μου σε μια κυρία, η οποία πλειοψήφησε ανάμεσα στους άλλους εφτά υποψήφιους που εκλέχτηκαν. Εξάλλου, οι κυρίες που εργάζονται στις εδώ σχολικές διευθύνσεις διακρίνονται για το ότι λένε πολύ λίγα λόγια και κάνουν πάρα πολλά έργα. Κατά μέσο όρο, η καθεμιά απ' αυτές εργάζεται για τρεις άντρες...

Από το γράμμα του Φρ. Ενγκελς προς την Ιντα Πάουλι, 14 του Φλεβάρη 1877

Κ. Μαρξ και Φ. Ενγκελς, «Απαντα», τόμ. 34, σελ. 196-197.