Μέσα σε ένα γαλαξία, τα άστρα είναι διάσπαρτα σαν αγροτόσπιτα σε μια μεγάλη ανοιχτή πεδιάδα. Διαχωρισμένα από τεράστιες αποστάσεις, λίγο αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Μερικές περιοχές του γαλαξία, όμως, μοιάζουν περισσότερο σαν πόλεις, παρά σαν ύπαιθρος. Πρόκειται για τα σφαιρωτά σμήνη, περιοχές όπου γύρω στο ένα εκατομμύριο αστέρια συνωστίζονται σε έναν όγκο που σε άλλες περιοχές του γαλαξία θα υπήρχε ένα και μόνο άστρο.

Τα σφαιρωτά σμήνη όχι μόνο παρουσιάζουν συμφόρηση, αλλά είναι και αρχαία. Οι περίπου 200 τέτοιοι σχηματισμοί στο Γαλαξία μας περιέχουν μερικά από τα αρχαιότερα γνωστά σώματα του ορατού σύμπαντος. Πουθενά σ' αυτά τα σφαιρωτά σμήνη δεν υπάρχουν νεαρά άστρα. Σαν αποτέλεσμα, οι αστρονόμοι είδαν τα σφαιρωτά σμήνη σαν σχεδόν αναλλοίωτες περιοχές της αρχικής φάσης του σύμπαντος, όπως το γνωρίζουμε σήμερα, που μπορούν να μας πουν πολλά γι' αυτή την αρχική φάση, αλλά πολύ λίγα για τον τρόπο που διαμορφώνονται τώρα οι γαλαξίες.

Το αναλλοίωτο, το στάσιμο αυτής της μορφής οργάνωσης της ύλης, ήρθε η ίδια η επιστήμη στην εξέλιξή της να το αντικαταστήσει με το διαλεκτικό. Οπως κάθε μορφή και κάθε σχηματισμός ύλης, έτσι και τα σφαιρωτά σμήνη βρίσκονται σε διαρκή κίνηση, σε διαρκή εξέλιξη. Γεννιούνται και πεθαίνουν κι η ύλη τους ξανασυμμετέχει σε νέες γεννήσεις και νέες μορφές ύπαρξης και κίνησης.

Εχοντας στη διάθεσή τους τη διαπεραστική ματιά του Διαστημικού Τηλεσκοπίου «Χαμπλ», οι αστρονόμοι διαπίστωσαν την ύπαρξη νέων «αστρικών πόλεων» γεμάτων δραστηριότητα και τώρα ξαναγράφουν τους γαλαξιακούς χάρτες και τα εγχειρίδια αστρονομίας. Τα σφαιρωτά σμήνη μπορούν και συνεχίζουν να σχηματίζονται, αν όχι και σε άλλες περιπτώσεις, τουλάχιστον όποτε οι γαλαξίες συγκρούονται. Αυτή η ανακάλυψη δίνει στους ερευνητές ένα σημαντικό εργαλείο, για να βρουν τις απαντήσεις σχετικά με το πώς γεννιούνται και εξελίσσονται οι ιδιαίτερα μεγάλοι γαλαξίες.

Κατά το μεγαλύτερο μέρος του περασμένου αιώνα, οι αστρονόμοι γνώριζαν ότι τα σφαιρωτά σμήνη υπάρχουν σχεδόν σε όλους τους γαλαξίες. Με ελάχιστες εξαιρέσεις, όλα τα αστέρια ενός σφαιρωτού σμήνους φαίνεται να έχουν περίπου την ίδια ηλικία και σύνθεση. Απ' αυτό συμπέραναν ότι σχηματίστηκαν σε εξάρσεις αστρικής γέννησης σε συγκεκριμένες περιοχές των γαλαξιών. Επειδή όλα τα σφαιρωτά σμήνη του Γαλαξία μας είχαν περίπου την ίδια ηλικία μ' αυτόν και χωρίς να διαθέτουν στοιχεία για τα σμήνη των άλλων γαλαξιών, οι αστρονόμοι υπέθεσαν ότι παντού στο σύμπαν τα σφαιρωτά σμήνη είναι από τους αρχαιότερους ουράνιους σχηματισμούς. Τα χρησιμοποίησαν μάλιστα, για να προσδιορίσουν την ηλικία του ορατού σύμπαντος.

Ξεκινώντας από την αντίθετη υπόθεση ότι, δηλαδή, τα σφαιρωτά σμήνη μπορούν να σχηματίζονται και σήμερα και ακολουθώντας με προσήλωση την επιστημονική μέθοδο, μια ομάδα αστρονόμων προχώρησε στη διατύπωση μιας θεωρίας και ορισμένων σχετικών προβλέψεων, που άρχισαν να επιβεβαιώνονται η μια μετά την άλλη, όταν το διαστημικό τηλεσκόπιο στράφηκε προς τα σφαιρωτά σμήνη ελλειπτικών γαλαξιών. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, τα σφαιρωτά σμήνη σχηματίζονται όταν «συγκρούονται» δύο σπειροειδείς γαλαξίες που έχουν μεγάλες ποσότητες διαστρικού αερίου (η λέξη συγκρούονται είναι σε εισαγωγικά γιατί στην πραγματικότητα σχεδόν ποτέ δε συγκρούονται τα αστέρια των γαλαξιών, αφού απέχουν τεράστιες αποστάσεις μεταξύ τους). Στους ελλειπτικούς γαλαξίες που δημιουργούνται από τη σύγκρουση των σπειροειδών σχηματίζονται περιοχές συγκέντρωσης του διαστρικού αερίου και συνθήκες αύξησης της πίεσής του. Σαν αποτέλεσμα αρχίζει ο σχεδόν ταυτόχρονος σχηματισμός νέων άστρων στις περιοχές αυτές, που τελικά διαμορφώνονται σε σφαιρωτά σμήνη.

Πέρα από το μηχανισμό σύγκρουσης των γαλαξιών, που είχε ήδη μοντελοποιηθεί και από παλαιότερες μελέτες, οι ερευνητές ανακάλυψαν (μέσω του «Χαμπλ») σε ελλειπτικούς γαλαξίες, τόσο νεαρά σφαιρωτά σμήνη, όσο και σμήνη μέσης ηλικίας, όπως θα έπρεπε να συμβαίνει με βάση τη νέα θεωρία. Η ύλη, το σύμπαν, δε θέλει να «κάτσει στ' αυγά του», όπως πολύ θα ήθελαν κάποιοι, για να μας πείσουν ότι και η κοινωνία των ανθρώπων πρέπει να μένει αναλλοίωτη, κολλημένη αιώνια στον καπιταλιστικό κοινωνικοοικονομικό σχηματισμό.

Οταν δύο σπειροειδείς γαλαξίες τύχει να πλησιάσουν πολύ ο ένας τον άλλο, τότε «συγκρούονται» και συγχωνεύονται σε έναν, όπως αναπαριστά αυτή η σειρά των εικόνων. Ο δικός μας ο γαλαξίας πρόκειται να συγκρουστεί με τον «κοντινό» γαλαξία της Ανδρομέδας μετά από αρκετά δισεκατομμύρια χρόνια. Οι δύο γαλαξίες φέρνουν μαζί τους τα αρχέγονα σφαιρωτά σμήνη τους (κίτρινοι κύκλοι), που σχηματίστηκαν περίπου την ίδια εποχή που σχηματίστηκαν και οι ίδιοι. Οι γαλαξίες περιτριγυρίζουν ο ένας τον άλλο, όλο και από πιο κοντά, μέχρι να σχηματιστεί ένας ενιαίος γαλαξίας ελλειπτικού σχήματος, αντί του αρχικού σπειροειδούς. Η σύγκρουση ανεβάζει την πίεση του διαστρικού αερίου μέσα στο νέο γαλαξία, πυροδοτώντας το σχηματισμό νέων σφαιρωτών σμηνών (μπλε κύκλοι). Οι αστρονόμοι έχουν ήδη παρατηρήσει ελλειπτικούς γαλαξίες με δύο διαφορετικούς πληθυσμούς σφαιρωτών σμηνών.

Πριν δύο χρόνια, το Διαστημικό Τηλεσκόπιο Χαμπλ έβγαλε αυτή τη φωτογραφία του NGC 1850 (δεξιά), ενός νεαρού σφαιρωτού σμήνους, που βρέθηκε στο Μεγάλο Νέφος του Μαγγελάνου. Το Μεγάλο Νέφος του Μαγγελάνου είναι ένας από τους μικρούς γαλαξίες δορυφόρους του γαλαξία μας. Γενικά, τα σφαιρωτά σμήνη είναι διασκορπισμένα γύρω από ένα σπειροειδή γαλαξία σε μια τεράστια σφαίρα, που οι αστρονόμοι αποκαλούν γαλαξιακή άλω. Τα περισσότερα από τα υπόλοιπα άστρα του γαλαξία βρίσκονται στον πεπλατυσμένο δίσκο (κάτω), μέσα στους σπειροειδείς βραχίονες (δεν είναι ορατοί σ' αυτή την πλάγια όψη).