Κατά τη διαδικασία ανάπτυξης της προσωπικότητας μέσω της δραστηριότητας και μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία διαμορφώνονται τόσο οι ανάγκες, όσο και τα κίνητρα, οι στόχοι της προσωπικότητας που κινητοποιούν τον άνθρωπο προς τη μια ή την άλλη κατεύθυνση και δημιουργούν τον «προσανατολισμό της προσωπικότητας». Τι γίνεται, όμως, όταν κάτω από ορισμένες συνθήκες η όλη «σφαίρα των κινήτρων της προσωπικότητας» διαμορφώνεται έτσι ώστε να αποκτά έναν καθαρά εγωιστικό προσανατολισμό; Τότε είναι πολύ πιθανή η περίπτωση της εκδήλωσης μιας επιθετικής συμπεριφοράς από τον άνθρωπο, με στόχο την ικανοποίηση των «αναγκών» του, όπως αυτός τις συνειδητοποιεί.³¹

Ο Σοβιετικός ψυχολόγος Βιγκότσκι εισήγαγε ένα νέο όρο που μπορεί να μας βοηθήσει να αντιμετωπίσουμε πιο ολοκληρωμένα αυτή την κατάσταση. Μίλησε συγκεκριμένα για «κοινωνική κατάσταση ανάπτυξης του παιδιού». Με τον όρο αυτό εννοούνται τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις του παιδιού, ο τρόπος με τον οποίο βιώνει την επίδραση αυτής της κοινωνικής κατάστασης.

Επίσης, έγραφε: «Η λογική της ανάπτυξης του χαρακτήρα είναι η ίδια, όπως και η λογική οποιασδήποτε ανάπτυξης. Ο,τι αναπτύσσεται, αναπτύσσεται από αναγκαιότητα... Σε ποια όμως αναγκαιότητα είναι τοποθετημένες οι κινητήριες δυνάμεις της ανάπτυξης του χαρακτήρα; Σε αυτήν την ερώτηση, μπορεί να υπάρξει μόνο μια απάντηση: σ' εκείνη που είναι βασική και καθοριστική αναγκαιότητα για όλη την ανθρώπινη ζωή, στην αναγκαιότητα να ζει στο ιστορικό, κοινωνικό περιβάλλον και να αναπροσαρμόζει όλες τις οργανικές λειτουργίες με βάση τις απαιτήσεις που του αξιώνει αυτό το περιβάλλον».

Ετσι, αρκετοί Σοβιετικοί ερευνητές σημείωναν την ανάγκη του παιδιού για αναγνώριση και συνέδεαν την ανάπτυξη της επιθετικής συμπεριφοράς με την αποστέρηση της ανάγκης των παιδιών για αναγνώριση. Η αδυναμία υλοποίησης αυτής της ανάγκης οδηγεί τα παιδιά και στην επιθετικότητα. Ενώ η ματαίωση της ανάγκης για επικοινωνία με τους ενήλικες οδηγεί στην εμφάνιση της επιθετικότητας και του ψέματος ως προστατευτικών μηχανισμών.³²

Σε άλλες μελέτες εκτιμάται ότι η επιθετική συμπεριφορά του παιδιού μπορεί να σχετίζεται με απομόνωση του παιδιού από τους συνομήλικούς του. Υποστηρίζεται ότι εδώ ιδιαίτερο ρόλο παίζει ο παιδαγωγός, ιδιαίτερα για τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας. Μια αρνητική αντιμετώπιση του παιδιού από το νηπιαγωγό δημιουργεί και επιτείνει την απομόνωση του παιδιού από τους συνομηλίκους του.³³

Επίσης, άλλοι ερευνητές εκτιμούν ότι το πλέγμα των αρνητικών χαρακτηριστικών του παιδιού, μεταξύ άλλων και η επιθετικότητα, οφείλεται στην αντίθεση ανάμεσα στην υψηλή αυτοεκτίμηση του παιδιού και ταυτόχρονα την έλλειψη εμπιστοσύνης προς τον εαυτό του.³⁴

Ο μεγάλος παιδαγωγός Α. Μακαρένκο είχε διατυπώσει τη θέση ότι η προσωπικότητα αναπτύσσεται στην κολεκτίβα και μέσω της κολεκτίβας. Σε αυτήν την κατεύθυνση ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν έρευνες³⁵ που καταλήγουν στο συμπέρασμα πως αιτία διάφορων «δυσκολιών» στη συμπεριφορά του παιδιού (και της επιθετικής συμπεριφοράς) μπορεί να βρίσκεται στα προσωπικά χαρακτηριστικά του παιδιού (μεταξύ των άλλων στη χαμηλή αυτοεκτίμηση, στη δυσφορία του για τη χαμηλή θέση στο σύστημα σχέσεων της ομάδας) ή στο χαμηλό επίπεδο ανάπτυξης των δεξιοτήτων του, μεταξύ αυτών και των ικανοτήτων του στο παιχνίδι. Ενα τέτοιο χαμηλό επίπεδο δε δίνει σε αυτά τα παιδιά τη δυνατότητα δημιουργίας ικανοποιητικών σχέσεων με τους συνομηλίκους τους. Η δραστηριότητα διαχωρίζεται στην «επιχειρησιακή» πλευρά της (τα μέσα και τους τρόπους υλοποίησής της) και στην «αιτιολογική» πλευρά της (τους λόγους, τα κίνητρα που καθοδηγούν το παιδί στη συγκεκριμένη δραστηριότητα). Η σύγκρουση με τους συνομηλίκους και η εκδήλωση της επιθετικότητας μπορεί να σχετίζεται και με τις δύο πλευρές της δραστηριότητας. Αυτό συμβαίνει γιατί το παιδί, εξαιτίας της αδυναμίας του να παίξει με τους συνομηλίκους του, συγκρούεται και έχει περιέλθει σε μια δυσμενή κατάσταση. Ετσι εμφανίζεται μια ιδιόμορφη συναισθηματική αντίδραση του παιδιού, καταρχήν σε παρορμητική, ασυνείδητη βάση. Οπως σημειώνεται, η επιτυχία του παιδιού στην κυρίαρχη δραστηριότητά του, το παιχνίδι, είναι τόσο σημαντική για τη συγκεκριμένη ηλικία, που η αποτυχία του να παίξει το οδηγεί στη στρεβλή ανάπτυξη βασικών χαρακτηριστικών της προσωπικότητάς του, στη στρεβλή εκδήλωση της ανάγκης για αναγνώριση και της απόκτησης της αυτοεκτίμησής του.

Οπως φαίνεται από τα παραπάνω, θα πρέπει να γίνεται προσπάθεια να βρίσκεται στο κέντρο της προσοχής μας η μελέτη του φαινομένου της επιθετικότητας μέσα από τη δραστηριότητα που αναπτύσσει το παιδί. Μέσα από το πλέγμα της επικοινωνίας του παιδιού, τόσο με τους ενήλικες όσο και με τους συνομηλίκους του. Αυτό οπωσδήποτε ισχύει για όλες τις ηλικιακές κατηγορίες, δηλαδή και για την περίοδο της εφηβείας και της νεότητας, με τις οποίες ταυτίζεται η έννοια της «νεολαίας» που χρησιμοποιούμε.

Καταρχήν, είναι φανερό πως όταν ένα παιδί έχει μάθει ν' αντιδρά από πολύ μικρή ηλικία επιθετικά, είτε στα πλαίσια της παρορμητικής συμπεριφοράς του είτε για να επιτύχει κάποιο στόχο είτε γιατί αυτή η επιθετική συμπεριφορά έχει γίνει αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της προσωπικότητάς του, έχει δηλαδή πάρει «αυτοτελές νόημα», τότε αυτό δεν είναι κάτι που εύκολα μπορεί να αλλάξει στην εφηβική περίοδο ή στην ηλικία της νεότητας.

Εδώ, όμως, πρέπει να πάρουμε υπόψη μας πως σε αυτή την περίοδο παίζουν σημαντικό ρόλο εκείνες οι δραστηριότητες που σε μεγάλο βαθμό «διαχώρισαν» αυτήν την περίοδο από την παιδική και ενήλικη περίοδο (κατά την περίοδο επικράτησης του καπιταλισμού 16ος - 18ος αιώνας), όπως είναι η διεύρυνση της γενικής μόρφωσης και η ανάγκη απόκτησης επαγγελματικής ειδίκευσης, αλλά και η προετοιμασία δημιουργίας οικογένειας. Ταυτόχρονα, σε αυτήν την περίοδο έχουμε τη βιολογική ωριμότητα και τη σεξουαλική ανάπτυξη, αλλά και τη διαμόρφωση των βασικών κοσμοθεωρητικών θέσεων, στις οποίες θα στηριχτεί στη συνέχεια στη ζωή της η κάθε προσωπικότητα.

Αυτή «η ανάπτυξη προς την ενηλικίωση πραγματοποιείται με διαφορετικούς τρόπους και επιπλέον διαμορφώνει αξίες ζωής με διαφορετικό περιεχόμενο».³⁶

Σύμφωνα με τις έρευνες που έχουν γίνει γι' αυτή την ηλικιακή περίοδο, μεγάλη σημασία έχει η συναναστροφή με τους συνομηλίκους του, ιδιαίτερα με τους φίλους του, όπως και η αυτο-αξιολόγηση, τα κριτήρια της αυτοεκτίμησης που κυριαρχούν στον περίγυρο, που οδηγούν στην αυτογνωσία του νέου ανθρώπου.

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ

Το άρθρο αναδημοσιεύεται από την «Κομμουνιστική Επιθεώρηση» τεύχος 2 2007

Σημειώσεις:

31. Λόμποφ Μπ. Φ.: «Μεθοδολογικά και θεωρητικά προβλήματα της ψυχολογίας», Μόσχα 1984, σελ. 318.

32. Μούχινα Β. Σ.: «Προβλήματα γέννησης της προσωπικότητας».

33. Ιβανόβα Β. Π.: «Για ορισμένες δυσκολίες των παιδιών προσχολικής ηλικίας».

34. Μποζόβιτς Λ. Ο.: «Προσωπικότητα και η διαμόρφωσή της στην παιδική ηλικία», Μόσχα 1968.

35. Ρογιάκ Α. Α.: «Η ψυχολογική σύγκρουση και οι ιδιαιτερότητες της ατομικής ανάπτυξης της προσωπικότητας του παιδιού».

36. Ντραγκουνόβατ. Β.: «Οι ψυχολογικές ιδιότητες των εφήβων». «Θέματα Παιδείας», τ. 17-18.