Ο καπιταλισμός ως εκμεταλλευτικό σύστημα στηρίζεται στη σχέση ανάμεσα στην εκμεταλλεύτρια αστική τάξη - ιδιοκτήτρια των μέσων παραγωγής - και την εκμεταλλευόμενη εργατική τάξη, που είναι ο άμεσος παραγωγός και - ως μη κάτοχος μέσων παραγωγής - αναγκάζεται να πουλάει την ικανότητά της για εργασία με στόχο την επιβίωση.

Η σχέση του κεφαλαίου προϋποθέτει να αντικριστούν και να έρθουν σε επαφή δύο λογιών κάτοχοι εμπορευμάτων. Από τη μία κάτοχοι χρήματος, μέσων παραγωγής και μέσων συντήρησης, που σκοπός τους είναι να αξιοποιήσουν το ποσό της αξίας που κατέχουν αγοράζοντας ξένη εργατική δύναμη, και από την άλλη οι «ελεύθεροι» εργάτες, πουλητές της δικής τους εργατικής δύναμης. Ελεύθεροι με τη διπλή έννοια: α) Με την έννοια ότι ούτε αυτοί οι ίδιοι δεν ανήκουν άμεσα στα μέσα παραγωγής ούτε έχουν καμία νομική δέσμευση από αυτά. β) Με την έννοια ότι ενώ είναι άμεσοι παραγωγοί, δεν τους ανήκουν τα μέσα παραγωγής, τα στερούνται, τους είναι ξένα.

Αυτός είναι ο βασικός όρος της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής. Η σχέση του κεφαλαίου προϋποθέτει το χωρισμό των εργατών από την ιδιοκτησία των όρων πραγματοποίησης της εργασίας, δηλαδή προϋποθέτει την αποξένωση του εργάτη από τα αντικείμενα και τα μέσα της εργασίας του, δηλαδή από τα μέσα παραγωγής.

Οπως λέει ο Μαρξ, «η πραγματικά δοσμένη βάση, η αφετηρία του κεφαλαιοκρατικού προτσές παραγωγής ήταν ο χωρισμός - ανάμεσα στους αντικειμενικούς όρους της εργασίας και στον υποκειμενικό παράγοντα - την εργατική δύναμη»¹⁵. Η κεφαλαιοκρατική παραγωγή δε διατηρεί απλά αυτό το χωρισμό, μα τον αναπαράγει σε ολοένα και αυξανόμενη κλίμακα.

Η εργασία είναι πρώτα απ' όλα ένα προτσές ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση, μέσω του οποίου ο άνθρωπος ρυθμίζει την ανταλλαγή της ύλης ανάμεσα στον ίδιο και τη φύση.

Στον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής η ιδιοποίηση της φυσικής ύλης, η παραγωγή προϊόντων, δεν είναι απλά παραγωγή προϊόντων, αξιών χρήσης, ούτε απλά εμπορευμάτων για την ανταλλαγή μεταξύ ισότιμων εμπορευματοπαραγωγών. Το προϊόν το ιδιοποιείται ο κεφαλαιοκράτης. Πιο σωστά, ο παραγωγός αποξενώνεται από το προϊόν της εργασίας του.

Το προϊόν του εργάτη μετατρέπεται διαρκώς όχι μόνο σε εμπόρευμα αλλά και σε κεφάλαιο, σε αξία που απομυζεί την αξιοδημιουργό δύναμη: «Ετσι ο ίδιος ο εργάτης παράγει ακατάπαυστα τον αντικειμενικό πλούτο σαν κεφάλαιο, σαν μια δύναμη ξένη προς αυτόν που τον εξουσιάζει και τον εκμεταλλεύεται και ο κεφαλαιοκράτης παράγει εξίσου ακατάπαυτα την εργατική δύναμη σαν υποκειμενική πηγή πλούτου, χωρισμένη από τα δικά της μέσα αντικειμενοποίησης και πραγματοποίησης, σαν αφηρημένη πηγή που υπάρχει μόνο στο σώμα του εργάτη, με δύο λόγια παράγει τον εργάτη σαν μισθωτό εργάτη»¹⁶.

Ετσι στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής το προϊόν της εργασίας του εργάτη αντιστρατεύεται τον εργάτη σαν κάτι αλλότριο, σαν μια δύναμη ανεξάρτητη από τον παραγωγό.

Αλλά η αποξένωση φανερώνεται και στην ίδια την πράξη της παραγωγής, μέσα στη δραστηριότητα της παραγωγής. Ο εργάτης αποξενώνεται μέσα στην πράξη της παραγωγής από τον εαυτό του, η εργασία γίνεται έτσι η ενεργός αλλοτρίωση και η αλλοτρίωση της δραστηριότητας.

Για τον εργάτη η εργασία του είναι κάτι που του επιβάλλεται. Ο εργάτης «βρίσκει τον εαυτό του» μόνο έξω από την εργασία του και την ώρα της εργασίας του αισθάνεται έξω από τον εαυτό του. Νιώθει άνετα όταν δεν είναι στη δουλιά. Η εργασία του, δηλαδή η βασική δραστηριότητα του ανθρώπου, δεν είναι εθελοντική, αλλά καταναγκαστική, δεν είναι ικανοποίηση μιας ανάγκης, αλλά ένα μέσο για να ικανοποιήσει ανάγκες έξω από αυτή.

Ο εργάτης νιώθει ότι με την εργασία του ανήκει σε έναν άλλο.

Οι εργασίες του «χεριού» και του «πνεύματος» (για κάθε εργάτη ξεχωριστά αλλά όχι για το συνολικό εργάτη) στο ιστορικό προτσές της κοινωνικής εξέλιξης διαχωρίζονται σε «χειρωνακτική» και «διανοητική» εργασία.

Οι πνευματικές δυνάμεις της παραγωγής αναπτύσσονται προς μία πλευρά γιατί εξαφανίζονται από πολλές άλλες. Αυτό που χάνουν οι εργάτες συγκεντρώνεται αντίκρυ στο κεφάλαιο. Ετσι οι πνευματικές δυνάμεις του υλικού προτσές παραγωγής αντιπαρατίθενται σε αυτούς σαν μια αλλότρια δύναμη και σαν ξένη ιδιοκτησία που τους εξουσιάζει. Η μετατροπή της επιστήμης σε αυτοτελή παραγωγική δύναμη και η υπαγωγή της στο κεφάλαιο οξύνει τα παραπάνω.

Ο κεφαλαιοκράτης αντιπροσωπεύει την ενότητα και τη θέληση του προτσές παραγωγής απέναντι στους ξεχωριστούς εργάτες και η παραγωγική δύναμη της συνδυασμένης κοινωνικής εργασίας παρουσιάζεται σαν παραγωγική δύναμη του κεφαλαίου, δηλαδή σαν μια ξένη παραγωγική δύναμη. Στην κεφαλαιοκρατική παραγωγή όλες οι κοινωνικές παραγωγικές δυνάμεις της εργασίας φαίνεται να ανήκουν στο κεφάλαιο και όχι στην εργασία, παρουσιάζονται σαν δυνάμεις που αναφύονται από τους κόλπους του κεφαλαίου, σαν δυνάμεις ξένες ή ανεξάρτητες από την εργασία.

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ

Το άρθρο αναδημοσιεύεται από την «Κομμουνιστική Επιθεώρηση» τεύχος 2 2007

Σημειώσεις:

15. Κ. Μαρξ: «Το Κεφάλαιο», τ. Ι, σελ. 590, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή».

16. Κ. Μαρξ: «Το Κεφάλαιο», τ. Ι, σελ. 591, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή».

2. Ο Νίκος Παναγιωτόπουλος κάνει χοντρό παιχνίδι μονίμως εκτός έδρας. Μυρίζοντας γρήγορα το αίμα, απέκτησε το πλεονέκτημα να εμφανίζεται μπροστά στην πραγματικότητα όποτε το επιθυμεί. Αγνοώντας τους κανόνες, που συνήθως θεσπίζουν περαστικοί άνθρωποι από τη ζωή μας, επιδίδεται με ενθουσιασμό στο κυνήγι των λέξεων, «πιστεύοντας», όπως το περιγράφει ο γερο-Καντ, «σε μια άμεση και εξαιρετική επικοινωνία με μια ανώτερη φύση».

3. Αν ο Τζελαλουντίν Ρούμι έγραψε για το χαμό του αγαπημένου, ο Παναγιωτόπουλος γράφει για την ανάστασή του.

4. Η ελληνική γλώσσα κοντεύει να νεκρωθεί. Χρόνια ολόκληρα συναντούσα τα ελληνικά, ακίνητα στο σκοτάδι, και δεν μπορούσα να καθρεφτιστώ μέσα τους. Με το «Σύσσημον» μπορέσαμε να γνωρίσουμε τη μορφή μας.

5. Λόγω της ανυπόφορης πτώσης μας, ο θεός αποχώρησε αιφνιδιαστικά από τα Γράμματα. Ο ποιητής ανέλαβε να δώσει τέλος σε κάθε ψευδομαρτυρία για τους λόγους της μεγάλης φυγής.

6. Για πολλά χρόνια με βασάνιζε η φράση-καταδίκη του Tasso ότι είμαστε εν ζωή «κάτοικοι της αιώνιας σκιάς». Ο Παναγιωτόπουλος εισέβαλε στο θέατρο της αιώνιας σκιάς τη στιγμή της γενικής δοκιμής, όταν οι σκιές για μια ακόμη φορά προσπαθούσαν να υποδυθούν τους ανθρώπους και μοίρασε τους στίχους του. Σκιά κι εγώ, παρέλαβα τους στίχους που μου αναλογούσαν και, δίχως να το καταλάβω, με το βιβλίο υπό μάλης, βρέθηκα στον πέμπτο όροφο του νοσοκομείου «Ευαγγελισμός», δωμάτιο 516, όπου ετοιμαζόταν να φύγει, όπως μόνο εκείνος ήξερε, ο αθώος Κυριάκος Γιαντίρης, που, άτυχε κόσμε, ανάμεσά σου γύριζε και ουδέποτε τον συνάντησες. Κάθισα πλάι σ' εκείνον που σε όλη του τη ζωή αναγνώριζε μόνο το μπάσο του και διάβασα αποσπάσματα από το «Σύσσημον», παρηγορώντας κυρίως εμένα, αφού ο Κυριάκος είχε αποφασίσει να συναντήσει επιτέλους τον κόσμο. «Στώμεν καλώς» μου είπε και δεν έκανα ξανά κουβέντα για την αιώνια σκιά και τους κατοίκους της.

7. Αισθανόμουν ότι οι πολύτιμες λέξεις ξοδεύονται αλόγιστα στα πηγαδάκια των λογίων, όπου όλα εξαγοράζονται και όλοι συνθηκολογούν. Το μεγάλο ποίημα του Νίκου Παναγιωτόπουλου έρχεται τώρα που οι ψυχές έχουν ξεραθεί περιμένοντας ένα σήμα για να ψηλαφίσουν την αλήθεια τους.

8. Ο Παναγιωτόπουλος ευλογήθηκε και μοιράστηκε μαζί μας το χάρισμα. Επιβιώνοντας στις πιο άνυδρες δεκαετίες, έκλεισε την πόρτα στον οικογενειακό τάφο της καθημερινότητας. Οταν την άνοιξε, το πλανητάριο που μας περιέχει είχε ήδη διαλυθεί, και τα κομμάτια του περιστρέφονταν αργά στον αέρα. Αφήνοντας το βιβλίο του στη διακριτικότητά μας, αρνείται να μιλήσει γι' αυτό, όπως ακριβώς αρνήθηκε και ο αστροναύτης Αρμστρονγκ να μιλήσει για την προσσελήνωσή του.