Στο προηγούμενο άρθρο ξεκινήσαμε την παρουσίαση μερικών σύγχρονων μορφών, τάσεων και πτυχών της αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου της νεολαίας διαμορφούμενα από τη σκοπιά του αστικού τρόπου ζωής. Σήμερα συνεχίζουμε με ορισμένες ακόμη απ' αυτές τις τάσεις και πτυχές. Να υπενθυμίσουμε ότι αυτές δε συναντιούνται στην καθημερινότητα με την καθαρή τους μορφή αλλά σε συνδυασμούς μεταξύ τους.

Ο Gianni Toti γράφει χαρακτηριστικά: «Ζούμε μέσω αντιπροσώπων κατά κάποιο τρόπο και αυτή η αντιπροσώπευση προσφέρει, τελικά, μεγάλες υπηρεσίες, γιατί προφυλάσσει το φίλαθλο από το να αθλείται, το μουσικόφιλο από το να τραγουδάει, τον αναγνώστη της ποίησης από τον πειρασμό να γράψει ποίηση (στα σχολεία του παρελθόντος, αντίθετα, οι νέοι διδάσκονταν την τεχνική της στιχουργικής και τη μετρική), τον ερασιτέχνη ηθοποιό από το να δοκιμάζει σοβαρότερες ερμηνείες έστω και στην ιδιωτική του ζωή και πάει λέγοντας...»³.

Αυτή η εκστρατεία μετατροπής του νέου σε θεατή και καταναλωτή ξεκινά από πολύ νωρίς, από την κατανάλωση του αθλητισμού, της τέχνης, από τη μετέπειτα διάκριση ανάμεσα στους star⁴ (ταλαντούχους) και στην απολίτιστη πλέμπα (ατάλαντους). Βασίζεται όμως αντικειμενικά στην αίσθηση αδυναμίας που διακατέχει τη νεολαία σήμερα, αδυναμία να ελέγξει και να εξηγήσει τον κόσμο γύρω της, να αποτελέσει ενεργητικό υποκείμενο της ζωής της.

Ο νέος όμως δεν παρακολουθεί απλά, ταυτίζεται με αυτό που βλέπει. Γίνεται οπαδός και εντάσσεται σε ένα πολύ καλά οργανωμένο δίκτυο αναπαραγωγής του καπιταλιστικού κέρδους (αγορές προϊόντων, μηνύματα, κ.ά.) και των επιδιώξεων των εκάστοτε καπιταλιστικών επιχειρήσεων-ιδιοκτητών (ΠΑΕ, οργανωμένοι οπαδοί, κλπ.). Ετσι, αν η απλή παρακολούθηση εντείνει και αναπαράγει την αίσθηση αδυναμίας του νέου, η ταύτιση την ανεβάζει σε ένα νέο, ανώτερο, επίπεδο, όπου ο νέος χρειάζεται τον ήρωά του, περιμένει την επίγεια σωτηρία όχι ως αποτέλεσμα της δράσης του αλλά από την παρέμβαση του ηγέτη.

Κάθε ομάδα έχει τον κώδικα επικοινωνίας της (ιδιαίτερες λέξεις που κυρίως αποδίδουν ψυχικές καταστάσεις είτε αρνητικά είτε θετικά), έναν τρόπο ντυσίματος που τείνει να τη διαφοροποιήσει από τις άλλες, τους δικούς της τόπους διασκέδασης και συνάντησης. Ακόμα, κάποιες απ' αυτές δείχνουν να εκφράζουν μια επιθετική στάση ενάντια στο «σύστημα», στο «κατεστημένο», ντυμένη με μια θολή πολιτική αντίληψη και με ευαισθησία σε οξυμένες πλευρές των καπιταλιστικών αναδιαρθρώσεων (ανεργία, ρατσισμός, κλπ.).

Σε σχέση με τις ομαδοποιήσεις της νεολαίας τη δεκαετία του '80 ή των αρχών της δεκαετίας του '90 έχουν μια πιο χαλαρή σχέση με ιδεολογικές αρχές ή πολιτικές αντιλήψεις. Παράλληλα, αυτή η αποϊδεολογικοποίηση βοηθάει στο να «τσιμεντάρονται» ως ιδιαίτερο καταναλωτικό κοινό (target group, κατά τους ειδικούς του marketing), συντελώντας σε αυτό που συχνά χαρακτηρίζεται διαφοροποιημένη-εξατομικευμένη κατανάλωση⁵.

Οι νέοι γίνονται πιο καχύποπτοι αλλά όχι πιο υποψιασμένοι. Οικοδομείται ένα ολόκληρο κουτσομπολίστικο περιβάλλον που το αντικείμενο δεν είναι ο γείτονας αλλά ο star. Η ειλικρίνεια αποτελεί δυσεύρετο στοιχείο σε μια σχέση ή μια παρέα γιατί δεν υπάρχει λόγος να κακοκαρδίσεις κάποιον με τον οποίο θέλεις απλώς να περνάς καλά.

Η τηλεόραση δεν είναι μόνο πομπός προτύπων εξωτερικής εμφάνισης, αλλά το «σχολείο των σχέσεων». Αν παλιότερα μαθαίναμε τη μόδα για το ντύσιμο ή το χτένισμα από τα ΜΜΕ τώρα οι νέοι μαθαίνουν πολλά παραπάνω, εμπεδώνουν πρότυπα ρόλων σε μια σχέση. Στα reality το «ερωτικό» παιχνίδι δε λείπει ποτέ και είναι πολύ πιο αληθοφανές από τον κινηματογράφο. Οι μηχανισμοί ταύτισης είναι πολύ πιο αποτελεσματικοί.

Παράλληλα με το ρεύμα μιας επιφανειακής και ανώδυνης νοοτροπίας για τις διαπροσωπικές σχέσεις, δημιουργείται - σαν αντίδραση - ένα νεανικό ρεύμα μοναξιάς και συνειδητής απογοήτευσης από τις σχέσεις. Πρόκειται για τα άτομα που δεν αφομοίωσαν τους κυρίαρχους κανόνες χωρίς όμως να κατορθώσουν να δημιουργήσουν έναν εναλλακτικό τρόπο ζωής και ένταξης σε μια κοινωνική ομάδα. Το πώς αντιμετωπίζονται από τους «υγιείς» νέους, δείχνει την προβολή των επιθυμιών και των αδιεξόδων των τελευταίων (ανέραστοι, κ.ά.) που καλύπτονται από το μανδύα της «προσωπικής επιτυχίας».

Σημειώσεις

1. Σε αυτό το έδαφος δημιουργείται στις μέρες μας «η επιστροφή στο σπίτι», η τάση δηλαδή ολοένα και περισσότεροι νέοι να «επιλέγουν» το «μάζεμα στο σπίτι» ως τόπο διασκέδασης. Η αύξηση της έκθεσης μπροστά στην οθόνη υπάγεται σε αυτήν τη νέα κατάσταση. Από την άλλη μεριά, η συνειδητοποίηση αυτού του ιδιότυπου εγκλεισμού οδηγεί πολλές φορές τη νεολαία να θέλει «να βγει έξω για να ξεσκάσει» (κάτι πολύ φυσικό και υγιές από μόνο του) αλλά χωρίς να δίνει σημασία στο περιεχόμενο της διασκέδασής της. Ετσι, δεν είναι λίγες οι στιγμές που δίνουμε σημασία στην αλλαγή περιβάλλοντος που σηματοδοτεί η έξοδός μας σε έναν κινηματογράφο παρά στο ίδιο το περιεχόμενο της ταινίας.

2. Βλ. δημοσίευση έρευνας για τη σχέση των μαθητών με τον αθλητισμό (ΤΑ ΝΕΑ, 28/6/2004, «Δεν έχουμε χρόνο για άθληση», σελ. 14). Σύμφωνα με την έρευνα, υπάρχει τάση μείωσης της συμμετοχής σε αθλητικές δραστηριότητες από το Δημοτικό προς το Λύκειο, ενώ παράλληλα παρουσιάζεται τάση αύξησης της συμμετοχής σε βίαια επεισόδια.

3. Gianni Toti: «Ο ελεύθερος χρόνος», εκδόσεις «Μνήμη», Αθήνα, 1985, σελ. 328-329.

4. Ιδιαίτερη σημασία έχει το γεγονός ότι κάτω από την επίδραση των αντεπαναστατικών αλλαγών και την αρνητική αλλαγή στο συσχετισμό δύναμης στην κοινωνία, τα πρότυπα της νεολαίας προέρχονται κυρίως από το χώρο της ψυχαγωγίας, των σπορ και των κοσμικών εκδηλώσεων.

5. Από τις μεγάλες καπιταλιστικές επιχειρήσεις της μουσικής βιομηχανίας μέχρι αυτές που ανήκουν στο χώρο της ένδυσης, παράγονται προϊόντα τα οποία αγγίζουν όλα τα γούστα και τις τάσεις/ομαδοποιήσεις της νεολαίας, ενώ ταυτόχρονα παράγουν ιδιαίτερα εμπορεύματα σε χαμηλότερες τιμές για τη «μάζα».

• Αναδημοσιεύεται από την ΚΟΜΕΠ, τεύχος 4/2004

(ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ)