Οι θιασώτες των αστικών θεωριών της «κοινωνίας της γνώσης», της «μεταβιομηχανικής κοινωνίας», προσεγγίζουν την εξέλιξη των κοινωνιών αποσπώντας αυθαίρετα τις παραγωγικές δυνάμεις από τη διαλεκτική τους ενότητα με τις παραγωγικές σχέσεις και μάλιστα από τις σχέσεις ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής. Ετσι δημιουργούν συγχύσεις γύρω από την αντικειμενική βάση του διαχωρισμού της κοινωνίας σε τάξεις, την προέλευση των τάξεων και την προοπτική τους, με άλλα λόγια συνολικά τον καθορισμό του τρόπου παραγωγής. Σκοπός τους να εμποδιστεί η εργατική τάξη από την εκπλήρωση της ιστορικής της αποστολής που είναι η οικοδόμηση του σοσιαλισμού με προοπτική τον κομμουνισμό, την αταξική κοινωνία.
Η αυθαιρεσία αυτή οδήγησε, όπως αναμενόταν, σε απερίγραπτα αδιέξοδα σχετικά με την ιστορική εξέλιξη της κοινωνίας. Τσουβαλιάζονται για παράδειγμα στο «προβιομηχανικό» στάδιο αταίριαστοι από κάθε άποψη κοινωνικοοικονομικοί σχηματισμοί. Αυτό οδήγησε σε ατέλειωτη σταδιολογία και σχέδια επί χάρτου, το ένα πιο ξεκαρδιστικό από το άλλο, ως προς τα συμπεράσματά του. Χαρακτηριστικά, ο Ντράκερ ανακαλύπτει μια «προβιομηχανική επανάσταση» μεταξύ 700-1100 μ.Χ. σαν αποτέλεσμα τεχνολογικής αλλαγής που δημιούργησε δύο εντελώς νέες τάξεις, τον ιππότη και το βιοτέχνη. Η αλλαγή αυτή ήταν η «ανακάλυψη του αναβολέα» που μετέτρεψε τον καβαλάρη σε «πολεμική μηχανή», και καθώς αυτός στηρίχτηκε από το «στρατιωτικοαγροτικό» σύμπλεγμα της εποχής και του παραχώρησαν σαν αντάλλαγμα χτήμα, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι ο αναβολέας δημιούργησε τη φεουδαρχία! Με τέτοιους συλλογισμούς όταν φτάνει στον 19ο αιώνα ο Ντράκερ διαπιστώνει ότι οι προλετάριοι ήταν σχεδόν ανύπαρκτοι! Η υποκατάσταση του μαρξισμού από ψευδοεπιστημονικές ερμηνείες αποδείχτηκε ότι δεν είναι και τόσο εύκολη υπόθεση.
Ομως όλη η ιστορία της κοινωνικής εξέλιξης δείχνει ότι και η επιστήμη, είτε σαν στοιχείο του εποικοδομήματος είτε σαν παραγωγική δύναμη, υπόκειται σε κοινωνικούς καταναγκασμούς και στις συνθήκες των εκμεταλλευτικών κοινωνιών σε κοινωνικούς ανταγωνισμούς. Εκδηλώθηκε με τραγικό τρόπο η χρήση της από τους εκμεταλλευτές, όπως και η ευθύνη των επιστημόνων, που στην προσπάθειά τους να κρατηθούν ουδέτεροι στην ταξική πάλη, γίνονται υποχείρια της εξουσίας.
Το γεγονός ότι χωρίς ταξική πάλη δεν απελευθερώνεται η επιστήμη για να παίξει τον κοινωνικό της ρόλο, υπογραμμίζεται από τον Μπέρτολντ Μπρεχτ, όταν μετά τη ρίψη της ατομικής βόμβας ξαναγυρίζει στο θεατρικό του έργο «Ο βίος του Γαλιλαίου» και βάζει στο στόμα του μεγάλου μαθηματικού και αστρονόμου τα παρακάτω λόγια: «Ακόμα κι ένας έμπορας μαλλιού πρέπει να ενδιαφέρεται, πέρα από το να αγοράσει φτηνά και να πουλήσει ακριβά, επίσης για την ανεμπόδιστη διεξαγωγή του εμπορίου του μαλλιού. Η παρακολούθηση της επιστήμης μου φαίνεται, σχετικά μ' αυτό, πως απαιτεί μεγάλη γενναιότητα. Ασχολείται με τη γνώση που κερδίζεται από την αμφιβολία. Να κερδίσει γνώση για όλους, πάνω απ' όλα γνοιάζεται, να γεννήσει την αμφιβολία σε όλους. Ομως το μεγάλο μέρος του πληθυσμού εξουσιάζεται από τους άρχοντες, τους γαιοκτήμονες και τους ιερωμένους μέσα σε μια μαργαριταρένια ομίχλη δεισιδαιμονίας και αρχαίων λόγων, που αποκρύπτει τις μηχανορραφίες αυτών των ανθρώπων... Μας πλημμύρισαν με απειλές και δελεασμούς, που δεν μπορούν να τους αντισταθούν οι αδύνατες ψυχές. Ομως μπορούμε να αρνηθούμε τον εαυτό μας στο πλήθος κι εντούτοις να μείνουμε επιστήμονες; Αποχτήσαμε κάποιαν εποπτεία πάνω στις κινήσεις των ουρανίων σωμάτων, όμως έξω από κάθε υπολογισμό είναι ακόμα οι κινήσεις των κυριάρχων για τους λαούς... Για ποιο σκοπό εργαζόσαστε; Θεωρώ πως ο μοναδικός σκοπός της επιστήμης έγκειται στο ξαλάφρωμα της ανθρώπινης ύπαρξης από το μόχθο. Οταν επιστήμονες, τρομοκρατημένοι από ιδιοτελείς δυνάστες, αρκούνται να συγκεντρώνουν γνώσεις χάριν της γνώσεως, μπορεί η επιστήμη να καταντήσει σακάτης και οι καινούργιες σας μηχανές να σημάνουν μονάχα καινούργιες δυστυχίες. Μπορεί ν' ανακαλύψετε με τον καιρό όλα όσα είναι δυνατό ν' ανακαλυφθούν, και η πρόοδός σας δε θα 'ναι παρά μια πορεία απομάκρυνσης από την ανθρωπότητα. Το χάσμα ανάμεσα σε σας και σ' αυτήν θα 'ναι μια μέρα τόσο μεγάλο, που η κραυγή του θριάμβου σας για μια καινούργια κατάχτηση, να δεχτεί σαν απάντηση μια παγκόσμια κραυγή φρίκης». Εμείς δε θ' αρνηθούμε βέβαια την αλματώδη ανάπτυξη της τεχνολογίας στην εποχή μας - αντίθετα υποστηρίζουμε ότι ο καπιταλισμός επαναστατικοποιεί διαρκώς τα μέσα παραγωγής. Ομως, στον καπιταλισμό, στο βαθμό που η επιστήμη εφαρμόζεται στην κοινωνική παραγωγή - πράγμα που γίνεται φανερό στη γενικευμένη εκμηχάνιση της παραγωγής - στον ίδιο βαθμό παρουσιάζεται σαν ξένη, εχθρική και εξουσιαστική απέναντι στην εργασία δύναμη1.
Οι Μαρξ και Ενγκελς από τότε που έγραφαν τη «Γερμανική Ιδεολογία» υποστήριξαν ότι οι παραγωγικές δυνάμεις στις συνθήκες της ατομικής ιδιοκτησίας παίρνουν μια μονομερή ανάπτυξη, μετατρέπονται στο μεγαλύτερο μέρος τους σε αποσυνθετικές δυνάμεις. Ο ίδιος ο άνθρωπος, η πρώτη παραγωγική δύναμη, αναπτύσσεται μονομερώς, αναπτύσσει μια ικανότητα για να βγάλει παθητικά τη δουλιά, χωρίς να κατανοεί την επιστήμη που ενσωματώνεται στα μέσα παραγωγής. Και ακριβώς επειδή δεν του ανήκουν τα μέσα παραγωγής, ο άνθρωπος καταστρέφεται και σαν παραγωγική δύναμη με την ανεργία, το αναγκαίο συμπλήρωμα των κεφαλαιοκρατικών σχέσεων παραγωγής, το πλασματικό περίσσευμα ανθρώπων που λειτουργεί σαν εφεδρεία για την εντονότερη εκμετάλλευση της μισθωτής εργασίας από το κεφάλαιο. Πώς μπορεί να αλλάξει αυτό, χωρίς επαναστατική αλλαγή των κοινωνικών σχέσεων παραγωγής, δηλαδή των σχέσεων ιδιοκτησίας;
Οι οπαδοί της μετάβασης του καπιταλισμού σε μια «κοινωνία της γνώσης» υποστηρίζουν εδώ πως οι τεχνοκράτες, καθώς ασκούν διευθυντικό ρόλο στην παραγωγή, διαδέχτηκαν στην εξουσία τους ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής. Η κατοχή της γνώσης και όχι των μέσων παραγωγής έχει σύμφωνα με αυτούς σημασία. Ετσι, η επιστήμη και ιδιαίτερα η εφαρμογή της στην παραγωγή, η τεχνολογία, είναι το καθοριστικό κριτήριο για το χωρισμό των ανθρώπων σε «εργάτες γνώσης» και σε «εργάτες υπηρεσιών».
Η αναφορά στη «διευθυντική επανάσταση», στον ιδιαίτερο ρόλο του μάνατζμεντ, λειτουργία που, κατά το επιχείρημά τους, υποσκίασε την κατοχή κεφαλαίου όπως αυτή παρατηρείται στη μετοχοποιημένη επιχείρηση, δεν είναι κάτι νέο. Σαν άποψη ακολούθησε το πέρασμα του καπιταλισμού στο τελευταίο του στάδιο, τον ιμπεριαλισμό. Στην πραγματικότητα εδώ έχουμε ακόμη μια εκδήλωση της εξέλιξης του καπιταλισμού, που όπως σημείωσε ο Μαρξ στον 3ο τόμο του «Κεφαλαίου», διαχώρισε τον διοικούντα την παραγωγή καπιταλιστή, ιδιοκτήτη μέρους του κεφαλαίου, από τους υπόλοιπους μετόχους - καπιταλιστές και γέννησε το ανώτερο διευθυντικό στρώμα, που είτε κατέχει άμεσα κεφάλαιο είτε σε μια πορεία αστικοποιείται. Αυτή η εξέλιξη προς το σχηματισμό μετοχικών εταιριών που «αποκαθιστά σε ορισμένες σφαίρες το μονοπώλιο και προκαλεί γι' αυτό την ανάμειξη του κράτους»2, κάθε άλλο παρά σημαίνει παραμερισμό του μεγάλου κεφαλαίου από την εξουσία. Ομως ως αποτέλεσμα της ανώτατης ανάπτυξης της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής αποτελεί «αναγκαίο σημείο περάσματος για την ξαναμετατροπή του κεφαλαίου σε ιδιοκτησία των παραγωγών, όχι όμως σαν ιδιοκτησία ξεχωριστών παραγωγών, αλλά σαν ιδιοκτησία συνεταιρισμένων παραγωγών, σαν άμεσα κοινωνική ιδιοκτησία»3.
Η άλλη συνέπεια, διαδικασία που προχωρά παράλληλα και δεν πρέπει να ξεχνάμε, είναι η προλεταριοποίηση του μεγάλου μέρους των τεχνικών, των μισθωτών που ασχολούνται με την εκπαίδευση της μάζας των εργατών κ.ά. Διαδικασία που αποκαλύπτει πως η εργατική τάξη, που δεν ταυτίζεται με τους χειρώνακτες, αναπτύσσεται σημαντικά. Ετσι, οι εξελίξεις φανερώνουν την όξυνση αντί για την άμβλυνση των ταξικών αντιθέσεων του καπιταλισμού». (Από το άρθρο στην ΚΟΜΕΠ, τεύχος 1, 2000).
1. Κ. Μαρξ: «Το Κεφάλαιο», «Για την ενσωμάτωση της επιστήμης στο προτσές αναπαραγωγής του κεφαλαίου» και P. Noack: Zwischen Vogelflug und Zukunftsforschung. Uber die Grenzen sozialiwissenschaftlicher Prognosen, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 1985. Βλ. και Αντράς Γκεντέ, «Φιλοσοφία της Κρίσης», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1994.
2. Κ. Μαρξ: «Το Κεφάλαιο», τ. ΙΙΙ, σελ. 551.
3. Κ. Μαρξ: «Το Κεφάλαιο», τ. ΙΙΙ, σελ. 551.
Της
Ρίτας ΝΙΚΟΛΑΪΔΟΥ*
* Η Ρίτα Νικολαΐδου είναι μέλος του Τμήματος Παιδείας της ΚΕ του ΚΚΕ
Κυρίως φύλλο
Feeds
