Ο Κ. Μαρξ για πρώτη φορά έθεσε την κοινωνιολογία πάνω σε επιστημονική βάση, προσδιορίζοντας την έννοια του κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού, σαν ένα σύνολο στοιχείων των παραγωγικών σχέσεων, διαπιστώνοντας ότι η ανάπτυξη των σχηματισμών αυτών είναι μια φυσιολογική ιστορική διαδικασία.

Β. Ι. Λένιν

Το πρόβλημα της έννοιας του κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού τέθηκε πρώτα από τους Κ. Μαρξ και Φρ. Ενγκελς στα διάφορα έργα τους και μελετήθηκε αργότερα από τον Β. Ι. Λένιν.

Στα 1857 - 1858 ο Κ. Μαρξ ασχολήθηκε με τη συγγραφή του πρώτου τόμου του «Κεφαλαίου», όπου μελέτησε τις νομοτέλειες του κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού. Επειδή η έρευνα αυτή προϋποθέτει τη μελέτη των προκαπιταλιστικών κοινωνιών, άρχισε να γράφει την εργασία του «Μορφές που προηγήθηκαν της καπιταλιστικής παραγωγής» (1857-1859) και έγραψε τον πρόλογο στην «Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας» (Γενάρης 1859), όπου συνόψισε τις έρευνές του και προσδιόρισε τη διαδοχική αλλαγή των κοινωνικοοικονομικών σχηματισμών.

Στη δεκαετία του '20 οι μαρξιστές ιστορικοί, ιδιαίτερα οι εκπρόσωποι της σοβιετικής ιστοριογραφίας, όπως ο Μ. Ποκρόβσκι - ο Λένιν τον αποκάλεσε σύμβουλο και καθοδηγητή σε επιστημονικά και μαρξιστικά προβλήματα - αξιολόγησαν τα πορίσματα του Κ. Μαρξ για τους κοινωνικοοικονομικούς σχηματισμούς που περιέχονται κατά κύριο λόγο στις «Μορφές που προηγήθηκαν της καπιταλιστικής παραγωγής», στο «Κεφάλαιο», στην «Κριτική της πολιτικής οικονομίας» κ.ά., στα έργα του Φρ. Ενγκελς, κυρίως «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους» και του Β. Ι. Λένιν: «Τι είναι οι "φίλοι του λαού" και πώς παλεύουν ενάντια στους σοσιαλδημοκράτες», «Η ανάπτυξη του καπιταλισμού στη Ρωσία», «Μεγάλη πρωτοβουλία», «Κράτος και Επανάσταση», «Ο ιμπεριαλισμός ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού» κ.ά.

Κοινωνικοοικονομικός σχηματισμός είναι μια από τις βασικές έννοιες του ιστορικού υλισμού που έχει άμεση σχέση με τη μελέτη της κοινωνικής προόδου. Ανάμεσα στις πτυχές της έννοιας αυτής είναι ο ορισμός του σχηματισμού και ο συσχετισμός του με τον τρόπο παραγωγής της κάθε φάσης του κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού, οι ταξικές και οι κοινωνικές του δομές, το πολιτικό εποικοδόμημα και η ιδεολογία. Οπως είναι γνωστό, οι βασικές θέσεις της θεωρίας της κοινωνικής προόδου είναι η ανάπτυξη σαν μια κίνηση από το απλό στο περίπλοκο, από μια βαθμίδα σε μια ανώτερη, δηλαδή πιο προοδευτική.

Η κίνηση προς τα εμπρός συντελείται με τη βοήθεια μιας ποσοτικής αλλαγής, που σε μια δοσμένη στιγμή αποπερατώνεται με ένα άλμα. Μετά απ' αυτό διαμορφώνεται μια άλλη ποιοτικά διαφορετική κατάσταση που διαφέρει από την προηγούμενη. Η νέα ποιοτική κατάσταση διαρκεί επίσης μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Στα όρια της περιόδου αυτής η ανθρώπινη κοινωνία προσδιορίζεται από μερικά βασικά χαρακτηριστικά και συνιστά το περιεχόμενο του συγκεκριμένου κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού. Αυτό συνδέεται με τη θεωρία ανάπτυξης της κοινωνίας, ανάπτυξη που συντελείται με το πέρασμα από το πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα στο δουλοκτητικό, από το δουλοκτητικό στο φεουδαρχικό, από το τελευταίο στο καπιταλιστικό και σε συνέχεια στο κομμουνιστικό. Ο Β. Ι. Λένιν προσδιόρισε τις βασικές ιδιομορφίες ανάπτυξης, δηλαδή μια διαδικασία που επαναλαμβάνεται με διαφορετικό τρόπο σε μια υψηλότερη βαθμίδα, «ελικοειδώς», όπως επισημαίνει, και όχι σαν πορεία ευθύγραμμης ανάπτυξης. Η πορεία αυτή προϋποθέτει κάποια επανάληψη των φαινομένων στην ιστορία, όμως σε υψηλότερο στάδιο εξέλιξης.

Τους τρεις σχηματισμούς - δουλοκτητικό, φεουδαρχικό, καπιταλιστικό - χαρακτηρίζει ένας σκληρός ταξικός αγώνας, που απαιτεί ισχυρό κρατικό μηχανισμό. Γι' αυτό η κάθε νέα κυρίαρχη τάξη δε διαλύει τον παλιό κρατικό μηχανισμό, αλλά τον τελειοποιεί προς το συμφέρον της. Στον τομέα του εποικοδομήματος των τριών σχηματισμών υπάρχουν πολλά κοινά στοιχεία αλληλοδιαδοχής. Αυτή η αλληλοδιαδοχή εκδηλώνεται στις μεθόδους πολιτικής, κοινωνικής και ταξικής καταπίεσης, γιατί σε κάθε ανταγωνιστική ταξική κοινωνία μοιάζουν λίγο - πολύ τα χαρακτηριστικά της κοινωνικής εκμετάλλευσης.

Εκτός από τους γενικούς νόμους της διαλεκτικής και τους γενικούς νόμους της ιστορίας που διέπουν την ανθρώπινη κοινωνία στα πλαίσια ενός συγκεκριμένου κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού υπάρχουν και ειδικές νομοτέλειες. Κάθε σύστημα παραγωγικών σχέσεων, γράφει ο Β. Ι. Λένιν, αποτελεί ένα ιδιόμορφο κοινωνικό οργανισμό που διέπεται από ιδιαίτερους νόμους γέννησης, λειτουργίας και περάσματος σε μια ανώτερη μορφή, σε έναν άλλο κοινωνικό οργανισμό (Β. Ι. Λένιν, «Απαντα», τ.1 σελ.65). Και σε άλλο σημείο υπογραμμίζει ότι ο μαρξιστής θεωρεί απαραίτητο να εξηγήσει και να συνδέσει μαζί τα φαινόμενα εκμετάλλευσης σαν ένα σύστημα γνωστών παραγωγικών σχέσεων, σαν έναν ιδιόμορφο κοινωνικοοικονομικό σχηματισμό, που οι νόμοι λειτουργίας και ανάπτυξής του υπόκεινται σε αντικειμενική μελέτη (Β. Ι. Λένιν, «Απαντα», τ.1 σελ.65).

Ο κάθε κοινωνικοοικονομικός σχηματισμός δεν μπορεί να είναι απαλλαγμένος από τα στοιχεία του προηγούμενου σχηματισμού, περιέχει οπωσδήποτε τα κατάλοιπα άλλων σχηματισμών, ιδιαίτερα εκείνων που διαδέχτηκε. Ετσι ο κάθε σχηματισμός είναι μια ποιοτική κατάσταση της κοινωνίας σε φάση ανάπτυξης, που, όπως και κάθε ιστορικό φαινόμενο, διέρχεται περιόδους διαμόρφωσης και παρακμής.

Στις πρώτες εργασίες του ο Β. Ι. Λένιν έγραφε ότι ο δοσμένος κοινωνικοοικονομικός σχηματισμός μπορεί να διαιρεθεί σε τρεις φάσεις και προσδιόρισε σαν περίοδο παρακμής του την τελευταία φάση. Μελέτησε επίσης τη θεωρία της κοινωνικής επανάστασης, που ένα από τα στοιχεία της είναι η δημιουργία των προϋποθέσεων της επανάστασης στο τελευταίο στάδιο του κάθε κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού, όπου αρχίζει να διαμορφώνεται το νέο κοινωνικό σύστημα. Το τελευταίο στάδιο μπορεί να διαιρεθεί σε δυο περιόδους: πρώτο, όταν ο δοσμένος σχηματισμός δείχνει μια ζωτικότητα, δεύτερο, όταν έχουν ωριμάσει όχι μόνο οι οικονομικές, αλλά και οι κοινωνικές προϋποθέσεις για το επαναστατικό πέρασμα.

Η πιο καθοριστική δύναμη στην ανάπτυξη του κάθε κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού είναι οι παραγωγικές δυνάμεις, που θέτουν τις βάσεις του νέου σχηματισμού. Οι σχέσεις παραγωγής αλλάζουν στα πλαίσια του παλιού σχηματισμού, πράγμα που εξασφαλίζει την ανοδική πορεία των παραγωγικών δυνάμεων. Το πολιτικό εποικοδόμημα αποπερατώνει αυτήν την ανάπτυξη. Με άλλα λόγια οι παραγωγικές σχέσεις και οι κοινωνικές δομές είναι τα πιο συντηρητικά στοιχεία και για να «πέσουν» πρέπει να εξαλειφτούν με επαναστατικό τρόπο. Στον καπιταλισμό αυτό μπορεί να γίνει μόνο όταν υπάρχει επαναστατικά οργανωμένη τάξη, όταν οι οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες δίνουν τη δυνατότητα για το πέρασμα σε μια νέα ποιοτική κατάσταση. Σε αντίθετη περίπτωση το τελευταίο στάδιο του καπιταλιστικού σχηματισμού επιβραδύνεται, η δε διαδικασία ανάπτυξης προσλαμβάνει μακρόχρονο και επώδυνο χαρακτήρα. Ο Β. Ι. Λένιν προσπάθησε να λύσει το πρόβλημα της μετατροπής του ενός σταδίου του κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού σε άλλο, όπως αυτό φαίνεται στο βιβλίο «Η ανάπτυξη του καπιταλισμού στη Ρωσία».