Η βινιέτα της στήλης

«Ο κόσμος θα είναι πιο όμορφος όταν η αξιοπρέπεια, η δικαιοσύνη, η σωστή κρίση και η εντιμότητα, η αγάπη της λευτεριάς και ο σεβασμός της ισότητας στεριώσουν στην ψυχή του ανθρώπου από τα πρώτα κιόλας χρόνια της ζωής του. Ολες αυτές που ονομάζουμε "αφηρημένες" έννοιες είναι θεμέλια της ευτυχίας μας (...)

Τα σχολικά βιβλία δεν μπόρεσαν ποτέ ίσαμε τώρα να συντροφέψουν το παιδί σ' αυτόν τον δρόμο, δεν το βοήθησαν να καλλιεργήσει την κρίση, τη φαντασία και τη γενναιοφροσύνη, να χαρεί τη μαγεία της γνώσης και ν' αποκτήσει κριτήρια που να το προφυλάνε από την προχειρότητα, την ασχήμια και την ψευτιά.

Το βάρος για το δύσκολο τούτο έργο το ανέλαβε το εξωσχολικό βιβλίο.

Για χρόνια κρατούσε η αντίληψη πως το εξωσχολικό ανάγνωσμα είναι ένα απλό μέσο ψυχαγωγίας. Σήμερα ξέρουμε πως το βιβλίο δεν είναι ψυχαγωγία μονάχα. Είναι, πρώτα και πάνω απ' όλα, φίλος, δάσκαλος και οδηγητής. Το ανάγνωσμα που το παιδί διαβάζει λεύτερα, χωρίς εξαναγκασμό, γιατί το θέλει και όχι γιατί "πρέπει", από ενδιαφέρον και όχι από σκοπιμότητα, επηρεάζει βαθιά και μόνιμα τον χαρακτήρα του και διαμορφώνει την προσωπικότητά του».

Γυρνάμε μαζί της 50 χρόνια πίσω και μαθαίνουμε πώς η εφημερίδα μας, ο «Ριζοσπάστης», καθιέρωσε την πρώτη τακτική στήλη κριτικής του παιδικού βιβλίου... Την ευχαριστούμε θερμά!

Η ημερομηνία των γενεθλίων του μεγάλου συγγραφέα Χανς Κρίστιαν Αντερσεν καθιερώθηκε στα 1966 από τη διεθνή οργάνωση ΙΒΒΥ (International Board on Books for Young people) ως παγκόσμια ετήσια γιορτή του Παιδικού Βιβλίου.

Η δικτατορία δεν έδωσε την ευκαιρία στην Ελλάδα να συμμετάσχει σ' αυτήν την ιδιαίτερα φωτεινή γιορτή. Ετσι, με τη Μεταπολίτευση, που έβαλε τέρμα σε μια σκοτεινή περίοδο εξευτελισμών του πνεύματος, της τέχνης, της ψυχαγωγίας, της γλώσσας και της εθνικής ταυτότητας, φυσικό ήταν να αναζητηθούν αμέσως και επειγόντως μηχανισμοί εξουδετέρωσης της ασχήμιας και του ψεύδους, και - προπάντων - η δημιουργία μιας νοοτροπίας αντίστασης σε τυχόν παρόμοια μελλοντική απειλή. Η παιδική λογοτεχνία φάνηκε τότε ως ο μοναδικός εγγυητής μιας συστηματικής και ελκυστικής εκπαίδευσης της νέας γενιάς στους κανόνες της Αλήθειας, στις ιδέες της Ελευθερίας, της Ειρήνης, του Σεβασμού στον άνθρωπο.

Πάντοτε τα λαϊκά κινήματα που προκύπτουν από σημαντικά κοινωνικά φαινόμενα γίνονται σταθμοί στην εξέλιξη της Λογοτεχνίας, της Τέχνης γενικότερα, και αποτελούν την ευκαιρία να αναδυθούν ιδιαίτερα έντονες ορισμένες ανάγκες και ιδιαίτερα δυναμικές κάποιες προσωπικότητες.

Πολλοί από τους ανθρώπους που νοιάζονταν για τα παιδιά και τα βιβλία, λοιπόν, έσπευσαν να δώσουν στο βιβλίο την προσοχή και τη σημασία που ήξεραν πως του αξίζει, και να συμβάλουν να εδραιωθεί γι' αυτό ένα καλύτερο μέλλον στον χέρσο τόπο μας.

Μια από τις πιο δραστήριες «παρέες» άρχισε, από τον Νοέμβρη κιόλας του '74, προπάντων όμως τα κατοπινά χρόνια, να δουλεύει με αυταπάρνηση, χαρά και πίστη για να κερδηθεί εκείνος ο καλός αγώνας.

Συγγραφείς, εκδότες, δάσκαλοι, φοιτητές, βιβλιοθηκονόμοι, ζωγράφοι, γονείς - σε συλλόγους, σε ομάδες, ατομικά - αναρωτιούνταν, συζητούσαν, αναλύανε και μεταδίδανε τον σεβασμό τους για τη μεγάλη αξία που έχουν τα παραμύθια, τα ποιήματα και οι ωραίες ιστορίες που τόσο σπάνια κρατούσαν στα χέρια τους τα παιδιά, και τόσο συχνά αναθεμάτιζε το σχολείο και το κατηχητικό.

Με διαλέξεις ανθρώπων που αγαπούσαν και νοιάζονταν για την πνευματική καλλιέργεια, με βαθιά κατάρτιση και αφοσίωση στη γλώσσα, με θαυμαστή επίδοση στην τέχνη, με αντοχή στις διώξεις και στις συκοφαντίες - που όρμαγαν με βουλιμία όπου γινόταν λόγος ή έργο αποτοξίνωσης - και με την υποστήριξη πολλών άλλων ανθρώπων που οραματίζονταν μια αναγέννηση του πολιτισμού, αναζητούσαμε τρόπους να διαδοθεί η συνήθεια της ανάγνωσης, αυτού του καίριου εργαλείου για την καλλιέργεια της βαθιάς γνώσης, της αισθητικής, της φαντασίας, της περιέργειας, του συναισθηματικού πλούτου.

Αυτή η κινητοποίηση ζωογόνησε την αγάπη για το βιβλίο, αλλά πέρασε και δύσκολες ώρες, και θα καθυστερούσε σημαντικά ο στόχος της αν δεν ερχόταν η βοήθεια από το ΚΚΕ, με μια γενναία και σοφή του απόφαση!

Γύρω στον Νοέμβρη του 1974, μέσα στην «εθνική παλιγγενεσία», ανάμεσα σε δίκες, καταδίκες, εκλογές κ.τ.λ., παράλληλα με τις διαλέξεις, τις εκθέσεις κ.λπ. που ανέφερα, σκεφτήκαμε πως χρειαζόμασταν κι άλλα μέσα, πιο μαζικής πρόσβασης στην προώθηση του βιβλίου. Εκείνα τα χρόνια η πληροφόρηση, η πνευματική ζωή και η ψυχαγωγία προσφέρονταν από τις εφημερίδες, το ραδιόφωνο, τα περιοδικά και την τηλεόραση.

Διαλέξαμε ως πιο «σοβαρό» μαζικό μέσο, πιο προσιτό - σε μας και στον κόσμο - την εφημερίδα.

Αν αποκτούσαμε μια τακτική στήλη κριτικής παρουσίασης των παιδικών βιβλίων σε μια εφημερίδα, θα υπήρχε διπλό όφελος:

- Το παιδικό βιβλίο θα κέρδιζε κύρος, αφού το αντικείμενο αυτό θα περιλαμβανόταν σε έναν «αναγνωρισμένο» πανελλήνιο φορέα πληροφόρησης, οπότε οι αναγνώστες θα το εκτιμούσαν και θα ενδιαφέρονταν.

- Θα υπήρχε πια η δυνατότητα να γίνονται γνωστά, να προωθούνται και να διαβάζονται τα καλά παιδικά βιβλία.

Επιλέξαμε σε ποιες εφημερίδες θα θέλαμε να φιλοξενηθεί το σχέδιο της τακτικής στήλης κ.λπ. και τις επισκεπτόμασταν - με αλφαβητική σειρά! Καμία εφημερίδα δεν το δεχόταν. Ενας μάλιστα από τους κορυφαίους λογοτέχνες, που άκουσε τη συζήτησή μας με τον αρχισυντάκτη, αναφώνησε:

«Τι είν' αυτά που λες, κοπέλα μου; Μια στήλη, και τακτική μάλιστα, για το παιδικό βιβλίο; Μα δεν αξίζει τον κόπο...».

Μόνο ο «Ριζοσπάστης» δέχτηκε και πήρε αμέσως τη σοφή απόφαση να εντάξει τη συστηματική προώθηση του παιδικού βιβλίου στην ύλη της εφημερίδας του!

Την Κυριακή 19 Γενάρη 1975 δημοσιεύτηκε στον «Ριζοσπάστη» η πρώτη στην Ελλάδα τακτική στήλη κριτικής παιδικού βιβλίου, και από τότε κάθε βδομάδα.

Ο νεωτερισμός κέρδιζε σιγά σιγά την εκτίμηση, και το εξωσχολικό βιβλίο καθώς και οι επισκέψεις συγγραφέων - αν και συνέχιζαν να απαγορεύονται στο σχολείο (μέχρι την κατάργηση της απαγορευτικής εγκυκλίου του υπουργείου Παιδείας με την καθιέρωση του Ετους Παιδιού - 1979) έγιναν αποδεκτά, και όλο και περισσότεροι άξιοι συγγραφείς τροφοδοτούσαν την παιδική φαντασία.

Περνούσα τακτικά από το βιβλιοπωλείο της «Σύγχρονης Εποχής» και άκουγα με απέραντη ικανοποίηση πόσο συχνά πήγαιναν μεγάλοι άνθρωποι, κάποιοι μαζί με παιδιά, να αγοράσουν το βιβλίο για το οποίο είχαν διαβάσει την κριτική στον «Ριζοσπάστη»! Σχολεία και σύλλογοι, οργανώσεις και Πολιτιστικά Κέντρα οργάνωναν εκθέσεις βιβλίου, με κατάλογο τα αποκόμματα που κρατούσαν από τις στήλες του «Ριζοσπάστη»!

Αργότερα φιλοξένησαν τακτικές στήλες κριτικής και άλλες εφημερίδες.

Η «Καθημερινή», με κριτικό την Βίτω Αγγελοπούλου, εμπνευσμένη εκπαιδευτικό, μεταφράστρια και σταθερή αγωνίστρια στη μάχη μας για το παιδικό βιβλίο. Κατόπιν τη στήλη υποστήριξε και ο Κυριάκος Ντελόπουλος, παντογνώστης βιβλιοθηκονόμος και συγγραφέας, ενώ ακολούθησε η «Ελευθεροτυπία», που ευτύχησε να έχει κριτικό παιδικού βιβλίου την αισθαντική συγγραφέα Ελένη Σαραντίτη. Και σε όλη την Ελλάδα, σιγά σιγά, τοπικές εφημερίδες και περιοδικά όλο και πιο συχνά άνοιγαν τις σελίδες τους στο παιδικό βιβλίο.

Αλλά με τον «Ριζοσπάστη» δεν ήταν μόνο η δημιουργία της τακτικής κριτικής παρουσίασης του παιδικού βιβλίου που πλάτυνε τον δρόμο της λογοτεχνικής ανάγνωσης. Οπως καθετί χρήσιμο δημιουργεί ένα περιβάλλον σιγουριάς και σπρώχνει σε πιο βαθιά διείσδυση στον σαγηνευτικό και άγνωστο ορίζοντα της ζωής, έτσι και η κανονικότητα της στήλης δημιούργησε ενδιαφέρον και ανάγκη για πιο δυναμική και πολύμορφη προσέγγιση του βιβλίου:

Στον «Ριζοσπάστη», και πάλι, φιλοξενούνταν όλο και νέες δημοσιεύσεις για το βιβλίο, γνώμες ειδικών, αναδιφήσεις σε έργα παλιά, ιδεολογικές αναλύσεις, παρουσιάσεις μεγάλων δημιουργών και αθάνατων και εξόριστων έργων.

Δεν θα ήταν, νομίζω, υπερβολή να πούμε πως καμία εφημερίδα από τόσο νωρίς - και ανελλιπώς για 15 περίπου χρόνια - δεν περιδιάβασε και δεν αποκάλυψε τους μεγάλους ορίζοντες της Λογοτεχνίας για τη νέα γενιά, όσο ο «Ριζοσπάστης».