Σάββατο 1 Απρίλη 2023 - Κυριακή 2 Απρίλη 2023
ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ
ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ
Αξιοποιεί τα όπλα της ποιητικής του φαρέτρας ώστε να μη χάσουμε τα ταξικά γυαλιά μας

Αποσπάσματα από την ομιλία της Ελ. Μηλιαρονικολάκη

«Τα τραγούδια του νόμου και της τάξης» τιτλοφορείται η ποιητική συλλογή του Φώντα Λάδη. Από τον τίτλο υποθέτει κανείς ότι το βιβλίο αποτελεί μια καταγγελία της καταστολής και της βίας που χρησιμοποιεί η αστική εξουσία για να επιβάλει τη διαιώνισή της. Ομως θα αδικούσαμε κατάφωρα τον Φώντα Λάδη, αν τον θεωρούσαμε τόσο προβλέψιμο. Οχι μόνο γιατί - ως συγγραφέας μεταξύ άλλων και αστυνομικών έργων - δεν θα μπορούσε ποτέ να αποκαλύψει από την αρχή τον ένοχο, αλλά προπαντός γιατί ως γνήσιος δημιουργός ξέρει ότι το παιχνίδι αποτελεί βασική προϋπόθεση της Τέχνης και ένα από τα καθοριστικά χαρακτηριστικά της.

Ετσι, ο τίτλος της συλλογής μπορεί να διαβαστεί και ανάποδα, σαν αραβική γραφή, κάπως έτσι: Τα τραγούδια των νόμων της διαλεκτικής - των νομοτελειών της κοινωνικής εξέλιξης - και της τάξης που θα πραγματοποιήσει το άλμα της, της εργατικής τάξης. Αυτό θα λέγαμε πως είναι το νήμα που συνδέει φαινομενικά αταίριαστα μεταξύ τους ποιήματα, γραμμένα σε διαφορετικές περιστάσεις και διαφορετικούς χρόνους, με διαφορετική τεχνοτροπία και για διαφορετικές χρήσεις, όλα όμως για έναν κοινό σκοπό: Να διαλύσουν αυταπάτες, να αποκαλύψουν την πηγή της ανθρώπινης δυστυχίας και να δείξουν τη δύναμή μας να απαλλαγούμε απ' αυτή.

Αλλωστε, σε μια τέτοιου χαρακτήρα ατμόσφαιρα μας εισάγει και το πρώτο ποίημα της συλλογής, με τίτλο «Ενας άνθρωπος», που το έγραψε σε ηλικία 20 ετών και εξακολουθεί μέχρι σήμερα να εκφράζει την κοσμοθεωρία του. Το ποίημα, που - όπως μας πληροφορεί ο συγγραφέας - άρεσε τόσο στον Μίκη Θεοδωράκη ώστε να τον βάζει να το απαγγέλλει ενδιάμεσα στις συναυλίες του, μας μιλάει για το μεγαλείο του ανθρώπου. Μα όχι του ανθρώπου με μια γενική και νεφελώδη ανθρωπιστική έννοια, αλλά του ανθρώπου της δουλειάς, αυτού που δημιουργεί κάθε ομορφιά στο σύμπαν και πάνω απ' όλα το «σπρώχνει δυο σπιθαμές πιο πέρα»...

Απάντηση σε δύο ερωτήματα


Στον πρόλογο του βιβλίου ο συγγραφέας μάς προκαλεί να απαντήσουμε σε δύο ερωτήματα. Το πρώτο ερώτημα αφορά την ύπαρξη ή μη διαφοράς ανάμεσα σε ένα ποίημα που κάποια στιγμή μπορεί να μελοποιηθεί, και στους στίχους που έχουν γραφτεί ειδικά για να γίνουν τραγούδι. Υποστηρίζουμε πως δεν υπάρχει ουσιαστική διαφορά. Η στιχουργία αποτελεί ένα είδος της ποίησης, μια υποκατηγορία της. Αλλωστε η στιχουργική είναι βασικό στοιχείο της ποίησης, με ομοιοκατάληκτο ή ελεύθερο στίχο. Επομένως, το πραγματικό ερώτημα είναι: Πώς μπορούμε να διακρίνουμε αν οι στίχοι ενός συγκεκριμένου στιχουργού είναι ποίηση ή όχι; Για να απαντήσουμε στο ερώτημα αυτό, δεν έχουμε παρά να εξετάσουμε τους στίχους των τραγουδιών του Φώντα Λάδη. Οχι μόνο αυτών που περιέχονται στη συγκεκριμένη συλλογή, αλλά και όσων αγαπήσαμε και εξακολουθούμε να τραγουδάμε τόσα χρόνια: Στην «Τσιμινιέρα», στο «Δέντρο», στο «Η μέρα κείνη δεν θ' αργήσει», στον ξακουστό «Φασισμό».... Είναι τόσα πολλά. Ποιο είναι όμως το κοινό τους στοιχείο; Ακολουθούν όλα τις συμβάσεις του ποιητικού λόγου. Εχουν μουσικότητα, εικόνες, φαντασία, συναίσθημα και τη δύναμη να εκφράζουν με γλώσσα απέριττη και πυκνή ακόμα και τα πιο βαθιά νοήματα. Με αυτό το κριτήριο, δεν υπάρχει αμφιβολία πως ο Φώντας Λάδης, ακόμα κι όταν γράφει στίχους προορισμένους αποκλειστικά για να γίνουν τραγούδια, είναι ποιητής.


Το δεύτερο ερώτημα που μας θέτει αφορά τη διαφορά του πολιτικού τραγουδιού από τα άλλα είδη του, και ιδιαίτερα από το κοινωνικό τραγούδι. Προσπαθώντας να το απαντήσουμε, θα λέγαμε πως πολιτικό τραγούδι δεν μπορεί να θεωρηθεί κάτι άλλο πέρα από αυτό που εκφράζει την ουσία της πολιτικής, την πάλη δηλαδή για την εξουσία. Επομένως, πολιτικό τραγούδι είναι αυτό που δεν μένει στο επίπεδο της διαμαρτυρίας, ούτε αρκείται σε μια πρόχειρη συνθηματολογία, αλλά εντοπίζει τις κοινωνικές αντιθέσεις και τις αιτίες που τις δημιουργούν. Είναι το τραγούδι που αντανακλά τη μεγάλη πάλη των τάξεων και γίνεται, το ίδιο, όπλο συνειδητό στην πάλη αυτή.

Να μη χάσουμε τα ταξικά γυαλιά μας

Τα χωρισμένα σε ενότητες τριάντα ποιήματα της συλλογής, που διατρέχουν μια περίοδο από το 1963 έως σήμερα, αποτελούν το τεκμήριο ότι ο Φώντας Λάδης, στα 60 χρόνια πολιτικής ποιητικής δημιουργίας του, δεν παραιτήθηκε ποτέ από την προσπάθεια να μας βοηθήσει να μη χάσουμε τα ταξικά γυαλιά μας. Γι' αυτόν τον σκοπό αξιοποιεί όλα τα όπλα της ποιητικής του φαρέτρας.

Κάποιες φορές επιστρατεύει τη σάτιρα και το παιχνιδιάρικο ύφος, όπως στα ποιήματα «Οι κροκόδειλοι» και «Η εξουσία», από την ενότητα των 6 διδακτικών - όπως τα αποκαλεί - τραγουδιών, που έδωσε τον τίτλο της στη συλλογή. Σ' αυτά τα μπρεχτικού τύπου τραγούδια δεν μπορεί παρά να θαυμάσει κανείς την απλότητα με την οποία μας μυεί σε δύσκολες έννοιες, όπως το χρηματιστικό κεφάλαιο και η εξουσία του, το κράτος, η Βουλή και οι νόμοι της, έτσι που να μπορεί να τις καταλαβαίνει κάθε εργάτης, κάθε λαϊκός άνθρωπος που ποτέ του δεν έχει διαβάσει Λένιν και Μαρξ. Ταυτόχρονα όμως δεν δίνει έτοιμες τις λύσεις στο πιάτο. Δεν πέφτει στο σφάλμα των προκατασκευασμένων σχημάτων, αυτό που αποκαλούμε συχνά «να σου δίνει τη διέξοδο». Σε υποχρεώνει να εργαστείς, να αναρωτηθείς, να σκεφτείς, να θέσεις σε κρίση τις μέχρι τώρα επιλογές σου, καθοδηγώντας σε, όμως, για να βρεις τη σωστή απάντηση...


Αλλες φορές πάλι γίνεται ο λυρισμός το όπλο του Λάδη για να θυμίσει στο προλεταριάτο την αποστολή του, όπως στα διεθνιστικά ποιήματά του, που περιλαμβάνονται στην έκδοση και έχουν μελοποιηθεί κυρίως από τον Μικρούτσικο. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει το ποίημά του για τη Χιλή. Ενα ποίημα που, αν και γράφτηκε μετά την ανατροπή της κυβέρνησης Αλιέντε και το ανελέητο πογκρόμ κατά του εργατικού και κομμουνιστικού κινήματος, διαποτίζεται από την επαναστατική αισιοδοξία: Στης Χιλής τα μεταλλεία που στενάζουν / οι εργάτες τον χαλκό στον ήλιο βγάζουν / και για τ' Αύριο κρυφά απ' τον επιστάτη / ξαναθάβουν το καλύτερο κομμάτι.

Οχι τυχαία, η ενότητα με τα διεθνιστικά ποιήματα και ένα ποίημα για τον Αρη Βελουχιώτη, που έχει τίτλο «Μπαλάντες της λευτεριάς», ξεκινά με μια μπαλάντα αφιερωμένη στη σοσιαλιστική Οκτωβριανή Επανάσταση, που έδωσε την ώθηση στην ανάπτυξη των κομμουνιστικών και εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων όπου Γης και, όπως γράφει, έκοψε στη μέση τους αιώνες (...).

Φυσικά, μέσα στα πολιτικά τραγούδια του Λάδη δεν θα μπορούσαν να απουσιάζουν οι κομμουνιστές. Το ομώνυμο ποίημα ξαφνιάζει, γιατί είναι γραμμένο σε χρόνο παρατατικό, σαν να αφορά μια δράση αλλοτινή, που πια έχει ξεχαστεί ή ξεπεραστεί. Στην τελευταία στροφή, χωρίς μεγαλοστομίες, προβάλλει αναπάντεχα η πεποίθησή του πως καμία δύναμη δεν θα μπορέσει να σταματήσει την πορεία των κομμουνιστών στην καινούργια κοίτη τους να φτάσουν (...).

Σήμερα δυναμώνει η ανάγκη μιας πολιτιστικής αντεπίθεσης

Σε μια συνέντευξη που είχε δώσει ο Λάδης το 1983 στον «Ριζοσπάστη» για τον Μάνο Λοΐζο, του οποίου το φέρετρο είχε συνοδεύσει έναν χρόνο πριν από τη Μόσχα στην Αθήνα, αναφερόμενος στην πολιτιστική πολιτική της κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ είχε μιλήσει για την εκστρατεία της να ενσωματώσει με χρήμα, επιδοτήσεις και γαλαντόμα δημόσια προβολή τους προοδευτικούς καλλιτέχνες, και να συγχρωτίσει σκόπιμα το έργο τους με κάθε είδους πολιτιστικά υποπροϊόντα (...).

Σήμερα, όπως ξέρεις, αγαπητέ μας φίλε Φώντα, τα πράγματα εξελίσσονται ακόμα χειρότερα. Τα κρατικά ιδρύματα, τα πανεπιστήμια, τα μουσεία Σύγχρονης Τέχνης, σε σύμπνοια και σύμφυση με τα πολιτιστικά ιδρύματα των επιχειρηματικών ομίλων και δη των εφοπλιστών, έχουν βαλθεί όχι απλά να αναμείξουν, αλλά να ξεδοντιάσουν την προοδευτική και ριζοσπαστική τέχνη, να την εντάξουν οργανικά μέσα στον αστικό πολιτισμό, αφαιρώντας της τα αγκάθια, κάθε ανατρεπτικό περιεχόμενο (...).

Σήμερα δυναμώνει λοιπόν η ανάγκη να αναπτυχθεί μια πολιτιστική αντεπίθεση, στην οποία ήδη πρωτοστατεί το Κόμμα μας με διάφορες δραστηριότητες, ξεκινώντας από τα Φεστιβάλ της ΚΝΕ, τις μεγάλες συναυλίες και πολιτιστικές εκδηλώσεις και φτάνοντας μέχρι τα επιστημονικά συνέδρια για τη Λογοτεχνία και την Τέχνη. Οχι για να ηγεμονεύσει η προοδευτική Τέχνη, γιατί γνωρίζουμε πως αυτό δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί στον καπιταλισμό (η τάξη που κυριαρχεί στο υλικό πεδίο κυριαρχεί και στο πνευματικό, όπως παρατηρούσε ο Μαρξ), αλλά για να συνταχθεί στον αγώνα μας για να προετοιμάσουμε μια επαναστατική πρωτοπορία ικανή, στις μέρες που είναι βέβαιο πως θα έρθουν, να εκπληρώσει την αποστολή της. Σ' αυτόν τον αγώνα σε χρειαζόμαστε ακόμα πιο κοντά μας. Γιατί, όπως εσύ το έγραψες σε ένα ποίημα της συλλογής, η σοσιαλιστική επανάσταση άλλαξε για πάντα την ψυχή σου.

«ΤΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΑΞΗΣ»

Σε μια όμορφη και ζεστή εκδήλωση, την προηγούμενη βδομάδα, παρουσιάστηκαν «Τα τραγούδια του νόμου και της τάξης» του Φώντα Λάδη, στο βιβλιοπωλείο της «Σύγχρονης Εποχής».

Για την έκδοση και γενικά την Τέχνη του Φ. Λάδη μίλησαν ο Λουκάς Αναστασόπουλος, μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ και υπεύθυνος της Ιδεολογικής Επιτροπής της ΚΕ, η Ελένη Μηλιαρονικολάκη, μέλος της ΚΕ και υπεύθυνη του Τμήματος Πολιτισμού της ΚΕ, και ο ίδιος ο δημιουργός, ο οποίος είχε και μια συζήτηση με τον δημοσιογράφο Βασίλη Καλαμαρά για σημαντικούς σταθμούς της ζωής του, αλλά και της δημιουργικής του διαδρομής.

Ποιήματα και κείμενα του Φ. Λάδη απήγγειλαν οι ηθοποιοί Κώστας Καστανάς και Λίλα Καφαντάρη, ενώ ακολούθησε καλλιτεχνικό πρόγραμμα με παλιά και νέα τραγούδια του Φ. Λάδη, με την Πολυξένη Καράκογλου και τον Δημήτρη Κανέλλο στο τραγούδι και τον συνθέτη Γιώργο Κομπογιάννη στο πιάνο, κάνοντας μια μεγάλη συντροφιά όλους όσοι γέμισαν τον βιβλιοπωλείο.

Στην εκδήλωση παρευρέθηκαν επίσης ο Μάκης Παπαδόπουλος, μέλος του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ και υποψήφιος βουλευτής στο ψηφοδέλτιο Επικρατείας, και ο Δημήτρης Ξεκαλάκης, μέλος της ΚΕ και διευθυντής της «Σύγχρονης Εποχής».

Ο «Ριζοσπάστης» παρουσιάζει σ' αυτό το φύλλο εκτενή αποσπάσματα από τις ομιλίες του Λ. Αναστασόπουλου, της Ελ. Μηλιαρονικολάκη και του Φ. Λάδη.

Εκφράζω την άποψή μου για τον κόσμο μέσα από την πολύ ιδιαίτερη γλώσσα του πολιτικού τραγουδιού

Αποσπάσματα από την ομιλία του Φ. Λάδη

Τι ήταν εκείνο που με έκανε να είμαι τόσο σταθερά προσηλωμένος, ανάμεσα σε πολλά άλλα, σ' αυτή την τέχνη, στην τέχνη του τραγουδιού, και ιδιαίτερα στο είδος που ονομάζουμε πολιτικό τραγούδι;

Από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου έγραφα. Από την ηλικία των 5 χρόνων έχω κρατήσει τα πρώτα μου, πρωτόλεια ποιήματα, που, όπως θα περίμενε κανείς, ήταν πατριωτικά και κάποια σατιρικά. Αρα υπήρχε η κλίση, που λένε.

Αλλά και η τάση να ασχολούμαι με τα πολιτικά, με τα κοινά, υπήρχε, από πάντα, απ' όσο θυμάμαι. Ηταν μια ορμέμφυτη, θα έλεγε κανείς, κλίση, που κατέληξε, εκεί γύρω στα 16-17 μου, να πάρει μια σταθερή μορφή με την ένταξή μου στην Αριστερά.

Αυτοί οι δυο παράγοντες, που συνηθίζουμε να τους ονομάζουμε κληρονομικότητα και περιβάλλον, η κλίση δηλαδή και ο επίκτητος επηρεασμός της, με οδήγησαν τελικά σ' αυτό που είμαι. Στο να εκφράζω την άποψή μου για τον κόσμο μέσα από την πολύ ιδιαίτερη γλώσσα του πολιτικού τραγουδιού.

Βέβαια, οι καιροί έχουν αλλάξει. Στη δεκαετία του '60, τα πράγματα, τόσο σε κοινωνικό όσο και σε πολιτικό επίπεδο, ήταν δύσκολα ή εξίσου δύσκολα σε σύγκριση με το σήμερα. Ομως, ήταν πολύ πιο απλά στη μορφή τους. Οι αιτίες και οι υπεύθυνοι των κοινωνικών και των πολιτικών προβλημάτων ήταν τότε πολύ πιο ορατοί από ό,τι είναι σήμερα. Αρα οι συνθήκες μέσα στις οποίες αναπτύχθηκαν οι κοινωνικοί και οι πολιτικοί αγώνες της εποχής εκείνης, ήταν, από αυτή την άποψη, πιο ευνοϊκές.

Οι αντίπαλοι, οι στόχοι στους αγώνες, ήταν τότε η κοινωνική φτώχεια, η μετανάστευση, οι χαμηλές παραγωγικές δυνάμεις, το γενικό πολιτικό αντιδραστικό πλαίσιο, το Παλάτι, το παρακράτος, και οι επικυρίαρχοι στη χώρα, οι Αμερικανοί.

Αφού, λοιπόν, ο στόχος των αγώνων, τόσο ο άμεσος όσο και ο πιο μακροπρόθεσμος, είναι σήμερα κάπως - ή ίσως και αρκετά - για πολλούς λόγους πιο δυσδιάκριτος, και ο ρόλος του πολιτικού τραγουδιού γίνεται στις μέρες μας πιο δύσκολος και πιο απαιτητικός (...)

Ποιο κοινό;

Κριτής του έργου μας, κι αυτό έχει σημασία, είναι, πρώτα απ' όλα, ο εαυτός μας. Αυτός είναι και ο πρώτος αποδέκτης. Δεν γράφουμε, όπως συνηθίζεται να λέγεται, για το κοινό. Γράφουμε, βέβαια, και για αυτό. Αλλά πρώτα γράφουμε για τον εαυτό μας. Αν δεν λειτουργήσουμε έτσι, αν δεν είμαστε πρωτότυποι και ειλικρινείς, αυθεντικοί σ' αυτό που εκφράζουμε με την τέχνη μας, τότε θα έχουμε αχρηστεύσει από μόνοι μας το κυριότερο όπλο που έχουμε για να κερδίσουμε και το κοινό.

Ποιο κοινό; Στη δική μας περίπτωση το κοινό στο οποίο απευθυνόμαστε και μας θέλγει και - γιατί όχι; - με την αποδοχή του μας ανταμείβει, είναι το κοινό εκείνο που περιέχεται σε μια πολύ ευρεία κοινωνική κατηγορία. Είναι οι εργαζόμενοι.

Δεν είναι, λοιπόν, μόνο το καλλιεργημένο κοινό. Είναι, στο σύνολό τους ιδωμένοι, εκείνοι που αποτελούν μια διακριτή και δυναμική πλειοψηφία στην κοινωνία. Εκείνοι, που οι όροι της ζωής και οι τρόποι πολιτιστικής πρόσληψης και δημιουργίας που έχουν κληρονομήσει από την παράδοση, μας δίνουν τους κώδικες, ως ένα βαθμό, και για τη δική μας δημιουργία (...).

Τα ποιήματα της έκδοσης ασχολούνται με την ουσία της πραγματικότητας

Αποσπάσματα από την ομιλία του Λ. Αναστασόπουλου

Είμαστε πραγματικά πολύ χαρούμενοι να φιλοξενούμε στις εκδόσεις της «Σύγχρονης Εποχής» «Τα τραγούδια του Νόμου και της Τάξης», του Φώντα Λάδη.

Δεν είναι φυσικά η πρώτη φορά τα τελευταία χρόνια που βρισκόμαστε μαζί με τον Φώντα Λάδη σε μια δημιουργική προσπάθεια που καταλήγει σ' ένα πανέμορφο πάντα αποτέλεσμα.

Εχουμε συνεργαστεί στα πολύ όμορφα αφιερώματα στο Φεστιβάλ της ΚΝΕ, σε συνεντεύξεις και δημοσιεύσεις ποιημάτων στον «Ριζοσπάστη», στο Στέκι Πολιτισμού της ΚΝΕ με εκδηλώσεις και ηχογραφήσεις. Εκεί μάλιστα ηχογραφήθηκε και υπάρχει στο CD της ΚΝΕ για την Οκτωβριανή Επανάσταση μια πολύ όμορφη απόδοση στα Ελληνικά από τον Φώντα Λάδη ενός σοβιετικού τραγουδιού με τίτλο «Ο θάνατος του Κομσομόλου», το οποίο επίσης περιλαμβάνεται στη συλλογή και αφορά τη μάχη των στρατιωτών του μεγάλου διοικητή του Κόκκινου Στρατού Μπουτιόνι ενάντια στα αντεπαναστατικά στρατεύματα των Λευκών (...)

Βαθιά θεωρητική γνώση

Τα «Τραγούδια του Νόμου και της Τάξης» καταπιάνονται με επίκαιρα και μεγάλης σημασίας θέματα. Είναι σύγχρονη ποίηση για τις ασυμφιλίωτες ταξικές αντιθέσεις, για την εξουσία, τους νόμους και το κράτος. Για τους κοντυλοφόρους που γράφουν πως οι εργάτες ζουν όπως όλοι οι άλλοι. Για τις τάξεις και την ταξική συνείδηση (...)

Διαβάζοντας κανείς τα ποιήματα που περιλαμβάνονται στην έκδοση, θα διαπιστώσει ότι οι στίχοι τους προσεγγίζουν τα διάφορα θέματα σε ένα πολύ βαθύτερο επίπεδο από την επιφάνεια. Ασχολούνται με την ουσία της πραγματικότητας και προβληματίζουν τον αναγνώστη. Τι γίνεται όταν δυο μαλώνουν και δεν υπάρχει τρίτος; Γιατί άραγε δεν υπάρχει τρίτος σε επίπεδο κοινωνίας; Γιατί πρέπει ο νικητής να επιβάλει το δίκιο του;

Για να φτάσει ένας δημιουργός εκεί, πρέπει αρχικά να στηρίζεται σε γνώση του μαρξισμού που μπορεί να αποκαλύψει τη βαθύτερη ουσία των φαινομένων της κοινωνίας. Ενα γεγονός αδιαμφισβήτητο για τον Φώντα Λάδη, που το μαρτυρούν έργα του όπως, για παράδειγμα, το «Παράδοση και Προοπτική» και το «Τι είναι και πού πηγαίνει ο Ευρωκομμουνισμός», που (παρά τις επιμέρους επισημάνσεις που μπορεί να έχει κανείς) είναι ένα έργο οξείας κριτικής στην ενσωμάτωση του ευρωκομμουνισμού και παράλληλα υπεράσπισης της Ιστορίας του Διεθνούς Κομμουνιστικού Κινήματος, της εργατικής εξουσίας και της Σοβιετικής Ενωσης.

Αυτήν τη θεωρητική μαρξιστική γνώση θα διαπιστώσουν και οι αναγνώστες που θα προμηθευτούν και το επόμενο βιβλίο που θα εκδοθεί από τη «Σύγχρονη Εποχή», μια συλλογή άρθρων του Φώντα Λάδη που δημοσιεύτηκαν στον «Ριζοσπάστη» στις αρχές της δεκαετίας του 1980. Θα συναντήσουν άρθρα, για παράδειγμα, που αφορούν το ζήτημα της ψηφιακής τεχνολογίας και το ότι είναι οι σχέσεις παραγωγής που καθορίζουν όχι μόνο την αξιοποίηση αλλά και την ανάπτυξη των σύγχρονων παραγωγικών δυνάμεων. Θα διαβάσουν γκροτέσκα μονόστηλα για τον δικομματισμό και άρθρα με δηκτικό χιούμορ για την παρέμβαση των ΗΠΑ και ΝΑΤΟ όχι μόνο στρατιωτικά αλλά στον τρόπο χειραγώγησης της ζωής της εργατικής τάξης (...)

Τι είναι στη ζωή το πιο διαλεχτό

Η προσπάθεια μείξης με τη ζωή, η αποφυγή οποιουδήποτε απομονωτισμού όταν δεν είναι απαραίτητος για την απαιτούμενη συγκέντρωση για δουλειά για συγγραφή, είναι που χαρακτηρίζει και την παρούσα έκδοση όσο και συνολικά το έργο του Φώντα Λάδη. Για παράδειγμα, η πολύ όμορφη συλλογή διηγημάτων με τίτλο «Μπίρα με Γρεναδίνη» δεν αποτελεί μόνο αποκάλυψη μιας ιδιαίτερης πλευράς του, που είναι η αγάπη και η ενασχόληση με την αστυνομική λογοτεχνία, αλλά ταυτόχρονα προδίδει, θα λέγαμε, έναν συγγραφέα που ταξιδεύει τον αναγνώστη σε γειτονιές της Αθήνας, παρκάκια και ζαχαροπλαστεία όχι με εγκεφαλικές περιγραφές αλλά με γνώση πραγματικά βιωματική.

Και μια τέτοια ενασχόληση με τη ζωή δεν μπορεί παρά να εδραιώνει στον αναγνώστη το συμπέρασμα ότι «η ζωή είναι ωραία ακόμα κι όταν σου φαίνεται άσχημη», όπως λέει ο στίχος στο ομώνυμο ποίημα του βιβλίου. Οχι όμως από τη σκοπιά της αποδοχής της ασχήμιας αλλά της πάλης για την αλλαγή της. Και δεν είναι το μόνο ποίημα της συλλογής που πραγματεύεται σε κάποιους από τους στίχους του το ζήτημα της στάσης του αγωνιστή, του ριζοσπάστη, του επαναστάτη απέναντι στις δυσκολίες. Και στο ποίημα «Ταξική Συνείδηση» ξεδιπλώνεται ο προβληματισμός ότι περνώντας μέσα από αυτές τις δυσκολίες και τα φριχτά διλήμματα θα μπορέσει κανείς στην πορεία αυτής της διαδρομής να μάθει τι είναι στη ζωή πιο διαλεχτό (...)

Ενα πολύ σημαντικό ζήτημα, ιδιαίτερα σήμερα που για πολλούς η σκιά του αρνητικού συσχετισμού της ταξικής πάλης μοιάζει πολύ βαριά (...)

Πώς θα διαδοθούν πλατιά

Η απάντηση που θα πάρει ο αναγνώστης διαβάζοντας τα «Τραγούδια του Νόμου και της Τάξης» είναι μια απάντηση αισιόδοξη. Μια απάντηση που δεν κρύβεται πίσω από υποσχέσεις βελτίωσης της κατάστασης, αλλά που δηλώνει κατηγορηματικά ότι μόνη λύση είναι η διαρκής προσπάθεια να ξεπεραστούν εμπόδια, να αλλάξει ο αρνητικός συσχετισμός, να πάρουν σάρκα και οστά οι επαναστατικές και ριζοσπαστικές ιδέες. Γι' αυτό και είναι αισιόδοξη απάντηση. Γιατί δεν διακηρύσσει την προσμονή μιας καλύτερης μέρας αλλά ωθεί στη δράση.

Οσο προετοιμάζαμε την έκδοση των ποιημάτων αλλά και αφότου εκδόθηκαν, σταθερός προσανατολισμός του Φώντα Λάδη ήταν το πώς θα διαδοθούν. Το πώς όσα γίνουν τραγούδια θα μπορούν να έχουν τέτοια μορφή που να φτάσουν σε κινητοποιήσεις, σε χώρους δουλειάς, σε απεργίες. Ιδιαίτερα για το «Τραγούδι της Βίας», η μόνιμη έγνοια του είναι το πώς θα αποδοθεί μουσικά σε μια μορφή που να μπορέσει να ακουμπήσει ένα πολύ πλατύ κοινό. Ακριβώς γιατί αφορά ένα πολύ πλατύ κοινό: Τους εργαζόμενους και τον λαό. Είναι ένα πραγματικά πολύ όμορφο ποίημα για την γριά Βία που προσκυνάνε τα αφεντικά, σε αντιδιαστολή με την Αντίσταση, το τρανό βλαστάρι, που είναι τόσο ποθητό από το Μέλλον.

Αυτό είναι εξάλλου και το πρόσταγμα του Μπρεχτ στο έργο του «Η ζωή του Γαλιλαίου». Οι ανατρεπτικές ιδέες πρέπει να γίνουν υλική δύναμη. Οπλο στα χέρια του λαού. Και ο επαναστάτης, ο αγωνιστής, ο ριζοσπάστης συγγραφέας και όχι μόνο, έχει καθήκον να ξεπεράσει κάθε εμπόδιο για να το κάνει αυτό. Κάθε σύγχρονη Ιερά Εξέταση με τις πολύμορφες απαγορεύσεις και εμπόδια που βάζει.

Αυτό είναι και το καθήκον που υπηρετεί η «Σύγχρονη Εποχή» καθημερινά. Κόντρα σε όσους λένε ότι οι ριζοσπαστικές και επαναστατικές ιδέες, η προοδευτική ποίηση και λογοτεχνία δεν είναι σήμερα χρειαζούμενες για τους εργαζόμενους και τον λαό, οι εκδόσεις της «Σύγχρονης Εποχής» δίνουν καθημερινά τη μάχη ως το εκδοτικό του ΚΚΕ για να διαδοθούν όσο γίνεται πλατύτερα. Μια προσπάθεια στην οποία θέλουμε πολλοί νέοι συγγραφείς και ποιητές να βρεθούν στο πλευρό μας και να συνεργαστούμε με την παραγωγή πολλών όμορφων, αγωνιστικών, ριζοσπαστικών και προοδευτικών βιβλίων (...).

«Φυσάει ένας αέρας που σαρώνει»!

Ολα ξεκίνησαν σαν σήμερα, κάποια μακρινή 1η Απριλίου, από κάτι ψεύτες Κέλτες ψαράδες. Αρχιζε τότε η εποχή του ψαρέματος κι επειδή δεν κατάφερναν να πιάσουν ψάρια, αποφάσισαν να λένε τερατώδη ψέματα για τα δήθεν γεμάτα δίχτυα τους.

  • Το 1878, έναν χρόνο μετά την ανακάλυψη του φωνογράφου από τον Eντισον, η εφημερίδα «Graphic» της Ν. Υόρκης ανακοινώνει πως ο εφευρέτης έφτιαξε μηχανή που μετατρέπει το χώμα σε δημητριακά και το νερό σε κρασί! Το πιστεύουν.
  • Tην Πρωταπριλιά του 1934 η γερμανική εφημερίδα «Berliner Illustrirte Zeitung» γράφει για μια νέα εφεύρεση, που επιτρέπει στον άνθρωπο να πετάξει, χρησιμοποιώντας μόνο τη δύναμη των πνευμόνων του. Οχι μόνο το πιστεύουν, αλλά και το δοκιμάζουν.
  • Το 1940 το Ινστιτούτο Φράνκλιν στις HΠA ανακοινώνει ότι την επόμενη μέρα, στις 3 το απόγευμα, θα έρθει το τέλος του κόσμου. Το πιστεύουν και σπάνε τα τηλέφωνα από έντρομους πολίτες.
  • Tην 1η Απριλίου 1957 στην ειδησεογραφική εκπομπή του BBC «Πανόραμα» δείχνουν Eλβετούς αγρότες να μαζεύουν από μακαρονόδεντρα τη σοδειά του ...σπαγγέτι. Οι τηλεθεατές το πιστεύουν, ενθουσιάζονται και ζητούν πληροφορίες για το πώς θα καλλιεργήσουν ζυμαρικά!
  • Το 1993 οι συντάκτες του «Independent» αναφέρουν πως επιστήμονες της Oξφόρδης και του Mπρεστ ανακάλυψαν το χωριό του Aστερίξ. Οι fans πανηγυρίζουν!
  • Το 1980 το άτακτο δίκτυο BBC «πουλάει» τους δείκτες του Big Ben και οι προσφορές που δέχεται απ' όλο τον κόσμο, χτυπούν ρεκόρ.

Αυτά είναι λίγα μόνο από τα κατασκευασμένα ψέματα που επινόησαν κάποιοι ευφάνταστοι, για να διασκεδάσουν στη γιορτή της Πρωταπριλιάς.

Εποχή παγκόσμιου ψεύδους

Από τότε μέχρι σήμερα μεσολάβησαν εκατομμύρια εκατομμυρίων κατασκευασμένων ψεμάτων, που πολλά απ' αυτά ειπώθηκαν και λέγονται στη δική μας πολιτική σκηνή και δεν αφορούν ψάρια, αλλά ανθρώπους και ζωές. Ζούμε σε μια εποχή παγκόσμιου ψεύδους και είναι σίγουρο πως το να λες την αλήθεια, είναι μια πράξη επαναστατική έως επικίνδυνη. Μη γελιόμαστε. Εκλογές έρχονται. Πάλι σαν μια εποχή ψαρέματος την αντιλαμβάνονται κάποιοι. Εποχή ψαρέματος αφελών, εύπιστων και ανθρώπων με κοντή μνήμη! Ανθρώπων που δεν έχουν καταλάβει ακόμη πως η εμπιστοσύνη του αφελούς είναι το πιο χρήσιμο εργαλείο του ψεύτη. Εδώ, λοιπόν, στη χώρα που οι αστικές κυβερνήσεις αχρήστευσαν την Πρωταπριλιά, τιμώντας την κάθε μέρα, δεν αντέχονται άλλα ψέματά τους. Παράγουν πολύ περισσότερα απ' όσα μπορούν να καταναλωθούν. Ηταν και συνεχίζουν να είναι πολλά τα παραμύθια, η υποκρισία και η παραπλάνηση. Από εκείνες τις «καλύτερες μέρες», την «έξοδο από το τούνελ», τα «χρυσά κουτάλια από την ΕΕ», τα «λεφτά που υπάρχουν», την «ευημερία για όλους», μέχρι τον «εκσυγχρονισμό της Εκπαίδευσης, της Υγείας, της Δικαιοσύνης, των εργασιακών σχέσεων, των μεταφορών», τα «καλάθια του νοικοκυριού», τις «αυξήσεις των μισθών» και άλλα πολλά ευτράπελα... Οι περισσότερες, αν όχι όλες οι τερατολογίες τους, δεν είναι μόνο χονδροειδείς αλλά και προσβλητικές για τη νοημοσύνη μας. Η δε καραμέλα τους περί «σταθερότητας» δεν είναι παρά η δική μας, όλο και μεγαλύτερη «αστάθεια». Αστάθεια δικαιωμάτων, κατακτήσεων, αναγκών. Ζωές πάνω σε κινούμενη άμμο. Ολοι νιώθουμε τη μέγγενη της πραγματικότητας που σφίγγει κάθε μέρα όλο και πιο πολύ και η χώρα (για την οποία ο πρωθυπουργός-Μινχάουζεν κομπάζει ότι ηγείται της 4ης βιομηχανικής επανάστασης) δεν είναι παρά μια διαλυμένη χώρα που παραπαίει! Ο ορίτζιναλ βαρόνος, τουλάχιστον, δεν πήρε άδικα τον τίτλο του μεγαλύτερου ψεύτη όλων των εποχών, είχε ταλέντο! Μπορούσε να πείθει ότι πάλευε με ...κροκόδειλους και λιοντάρια και τα εξολόθρευε, ότι ταξίδευε πάνω σε ...βολίδα τηλεβόλου ή ότι ίππευε ...μισό άλογο! Μόνο αυτοί δεν εννοούν να καταλάβουν ακόμη πως χρειάζεται να είναι κάποιος τουλάχιστον ευφυής για να χειριστεί ένα ψέμα. Αν είναι ανόητος είναι καλύτερα να παραμένει ειλικρινής. Το ζήτημα είναι πως κάθε φορά, αυτοί που έχουν να μετρήσουν απώλειες, είναι μόνο οι εργαζόμενοι, που έχουν εμπεδώσει πλέον πως δεν ξεπερνιέται καμιά κρίση χωρίς να ενταθούν η αντιλαϊκή επίθεση και η εκμετάλλευση. Νόμος! Αυτό ακριβώς γίνεται πάντα, τώρα και με το νερό, που το θέλουν εμπόρευμα κι όχι κοινωνικό αγαθό (Ο στίχος του Ν. Γκάτσου «Κι αν θα διψάσεις για νερό θα στύψουμε ένα σύννεφο...», που γράφτηκε πολύ πριν σκεφτούν να το ιδιωτικοποιήσουν και να το εμπορευματοποιήσουν, ας μη θεωρηθεί πρόταση).


Και μιας και ήταν πρόσφατα η Παγκόσμια Μέρα Ποίησης, θα 'θελα να θυμηθούμε και τον Ζοζέ Σαραμάγκου, τον κομμουνιστή Πορτογάλο συγγραφέα, τιμημένο με Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1998. Εγραψε, λοιπόν, σε κάποια πιθανόν αντίστοιχη συνθήκη:

«Ας ιδιωτικοποιηθούν τα πάντα, ας ιδιωτικοποιηθεί η θάλασσα και ο ουρανός, ας ιδιωτικοποιηθεί το νερό και ο αέρας, ας ιδιωτικοποιηθεί η Δικαιοσύνη και ο Νόμος, ας ιδιωτικοποιηθεί και το περαστικό σύννεφο, ας ιδιωτικοποιηθεί το όνειρο, ειδικά στην περίπτωση που γίνεται την ημέρα και με τα μάτια ανοιχτά. Και σαν κορωνίδα όλων των ιδιωτικοποιήσεων, ιδιωτικοποιήστε τα Κράτη, παραδώστε επιτέλους την εκμετάλλευση υμών των ιδίων σε εταιρείες του ιδιωτικού τομέα με διεθνή διαγωνισμό. Διότι εκεί ακριβώς βρίσκεται η σωτηρία του κόσμου... Και μιας και μπήκατε στον κόπο, ιδιωτικοποιήστε στο φινάλε και την π... τη μάνα που σας γέννησε!».

Τα «αγύριστα κεφάλια» θα πάρουν εκδίκηση

Ο στόχος τους ήταν και είναι πάντα ο ίδιος, να ανακάμψουν και να αυξηθούν τα κέρδη του κεφαλαίου. Το σύστημα να αναγκάζει τους εργαζόμενους να βρίσκονται κάτω από έναν ζυγό διαρκείας, υποχρεώνοντάς τους να δουλεύουν μέχρι τα βαθιά γεράματα και μάλιστα χωρίς δικαιώματα. Μέσα από αντιλαϊκές «μεταρρυθμίσεις» και γαλέρες, να επιτευχθεί φτηνός δανεισμός για τους επιχειρηματικούς ομίλους.


Ξαφνικά, όμως, τον τελευταίο καιρό κάτι άλλαξε! Και κάτι αλλάζει κάθε μέρα όλο και πιο δυναμικά. Οι δρόμοι της χώρας γέμισαν «αγύριστα κεφάλια», που αντιστέκονται, διεκδικούν, ονειρεύονται!

Σαν να ζωντάνεψε ξαφνικά ο στίχος του Αλκη Αλκαίου: «Στου δρόμου το λιοπύρι και το χιόνι, αγύριστο κεφάλι θα γυρνώ».

Δεκάδες χιλιάδες νέοι άνθρωποι βρέθηκαν στους δρόμους, απαίτησαν δικαίωση για τους νεκρούς των Τεμπών, και αποφάσισαν την τιμωρία όλων εκείνων που υπηρέτησαν και υπηρετούν την πολιτική που υποθηκεύει τη ζωή τους. Τώρα, όλο το πράγμα πηγαίνει αλλιώς. Ολα δείχνουν πως η νέα γενιά είναι αποφασισμένη να πάρει την κατάσταση στα χέρια της. Με τις πολιτικές της επιλογές ετοιμάζεται να βάλει στο πολιτικό περιθώριο αυτούς που της στερούν το μέλλον, τα όνειρα και την ίδια τη ζωή. Η νεολαία δεν συμβιβάζεται με το μέλλον που της ετοιμάζουν. Με την ΚΝΕ να παίζει καθημερινά και παντού τον πρωτοπόρο ρόλο της, ενάντια στην αδικία και την εκμετάλλευση, προασπίζοντας τα μορφωτικά και εργασιακά δικαιώματά της, με ανυποχώρητο αγώνα ενάντια στην ακρίβεια, στη φτωχοποίηση, στην υποβάθμιση των σπουδών και των πτυχίων της, στους πλειστηριασμούς, στον πόλεμο, εδραιώνεται η πίστη ότι τελικά θα επικρατήσει το δίκιο, θ' αλλάξουν τα πράγματα. Είναι λογικό που κανέναν τους δεν βολεύει αυτό που συμβαίνει. Η νεολαία κάνει αυτό που φοβούνται πιο πολύ απ' όλα. Εχει βγει μπροστά και διεκδικεί τα δικαιώματά της. Δεν κάθεται ήσυχη, δεν συμβιβάζεται με τη γραμμή του «ρεαλισμού», της υποταγής, του «βάζω πλάτη παντού» και του βολικού «θα λογαριαστούμε μετά». Δεν παραμυθιάζεται, δεν τους πιστεύει. Ξέρει πως δεν νοείται διαχείριση της βαρβαρότητας. Κι όταν οργισμένη φωνάζει «Εσείς μετράτε κέρδη και ζημιές, εμείς μιλάμε για ανθρώπινες ζωές!», ξέρει πως τώρα είναι η μεγάλη της ευκαιρία. Η στιγμή της μεγάλης ανατροπής των σεναρίων τους. Να υπάρξει δηλαδή - από τις 21 Μάη και μετά - ένα πολύ πιο ισχυρό ΚΚΕ (που αποτελεί και το μόνο καλό σενάριο για τον λαό), το οποίο θα αντιμετωπίσει μια ανίσχυρη αντιλαϊκή κυβέρνηση. Μια κυβέρνηση που δεν θα μπορεί να περάσει τα επόμενα, ακόμη πιο άγρια μέτρα που σχεδιάζει. Τα είδαμε τα «επιτεύγματα» του καπιταλισμού, που είναι πια σε αποσύνθεση, που γεννά φτώχεια, εκμετάλλευση και πολέμους και που οι συνέπειες των επιλογών του είναι άμεσες, έμμεσες, οριζόντιες, κάθετες, βίαιες και ματωμένες. Καζάνι που βράζει ο κόσμος σήμερα, σε όλη την Ευρώπη, εκατομμύρια εργαζόμενοι απεργούν, διεκδικούν και διαδηλώνουν απέναντι στην απάνθρωπη πολιτική των κυβερνήσεων του κεφαλαίου. Μεγαλειώδεις οι κινητοποιήσεις σε Πορτογαλία, Ιταλία, Βέλγιο, Ισπανία, Γερμανία. Πάνω από 3,5 εκατομμύρια πολιτών βγήκαν στους δρόμους της Γαλλίας, τη μέρα της πανεθνικής απεργίας, ενώ μια από τις μαζικότερες απεργίες των τελευταίων 30 χρόνων έγινε στη Γερμανία, από τα συνδικάτα των Υπηρεσιών και των Σιδηροδρόμων, Verdi και EVG. Χιλιάδες απεργοί κατέκλυσαν πριν από λίγες μέρες και το κέντρο της Λισαβόνας, καταγγέλλοντας το κόστος ζωής που δεν αντιμετωπίζεται.

Ντρέπονται κι οι Πρωταπριλιές με τα ψέματά τους!


Το μέγα ψέμα των σοσιαλδημοκρατικών και δήθεν προοδευτικών κυβερνήσεων, το φαιδρό αφήγημα των «δημοκρατών ηγετών», τα μεγάλα παραμύθια των «φιλολαϊκών» διεξόδων και των κάθε είδους «σωτήρων» καταρρέουν με κρότο! Οι Πρωταπριλιές ξεθύμαναν πια. Ντρέπονται κι αυτές από τα ψέματά τους. Το θέμα είναι τι πολιτική θα εφαρμοστεί και όχι ποιος θα την εφαρμόσει. Οι εργαζόμενοι δεν σκύβουν το κεφάλι ούτε παραδίνονται στη μοιρολατρία του «τίποτα δεν αλλάζει». Δεν πρόκειται να διαλέξουν το «μικρότερο κακό», γιατί ξέρουν πια πως οδηγεί με σιγουριά στο μεγαλύτερο κακό. Μόνο με ένα ισχυρό ΚΚΕ, μόνο με περισσότερο κόκκινο χρώμα στην επόμενη Βουλή, μπορεί ν' ανατραπεί ο σημερινός αρνητικός συσχετισμός δυνάμεων και να μπουν εμπόδια σε όλους τους αντιλαϊκούς σχεδιασμούς. Οι κομμουνιστές ήταν οι πρώτοι και οι μόνοι που μίλησαν καθαρά και απέδειξαν ότι τα Τέμπη δεν ήταν απλώς ένα δυστύχημα, αλλά ένα έγκλημα και μάλιστα προδιαγεγραμμένο.

  • Αυτοί μίλησαν πρώτοι για τους πραγματικούς ενόχους, όταν το επιτελικό κράτος τους έγινε σμπαράλια στα Τέμπη.
  • Οπως είχαν μιλήσει πρώτοι και για τη Μάνδρα στις πλημμύρες και για το Μάτι στις φωτιές.
  • Αυτοί ήταν που αποκάλυψαν την απαράδεκτη κυβερνητική προπαγάνδα περί «ατομικής ευθύνης» και που ανέδειξαν τα τεράστια κενά στο σύστημα Υγείας, την περίοδο της πανδημίας.
  • Αυτοί κατάφεραν με τις δυνάμεις τους να αναπτυχθούν σημαντικοί εργατικοί αγώνες, είναι αυτοί που σήμερα εμπνέουν τους εργάτες όλων των κλάδων, στη ΛΑΡΚΟ, στις προβλήτες της COSCO, στην «e-food» στις διεκδικήσεις τους.
  • Αυτοί μπήκαν μπροστά, όταν η κυβέρνηση, το κράτος και τα «κοράκια» της ΝΔ ετοιμάζονταν να λεηλατήσουν τα σπίτια των πολιτών. Οι βουλευτές του ΚΚΕ μαζί με τον κόσμο που έσπευσε να βοηθήσει, σταματούσαν τους πλειστηριασμούς και τις εξώσεις.
  • Αυτοί προειδοποιούν και τώρα ότι δεν πρέπει να ξεχνάμε τα όσα συζητάει αυτές τις μέρες η κυβέρνηση με την ΕΕ για το Μεσοπρόθεσμο Πρόγραμμα 2024 - 2027 και τις εκταμιεύσεις του Ταμείου Ανάκαμψης προς τους επιχειρηματικούς ομίλους: -Επιτάχυνση πλειστηριασμών και εκβιασμών για τα λαϊκά νοικοκυριά, ακόμη πιο αντιδραστικές αλλαγές στη Δικαιοσύνη και αναβάθμιση της εμπορευματοποίησης στην Υγεία. -Επιστροφή στα «υπερπλεονάσματα» του προϋπολογισμού, για τη διευκόλυνση των πακέτων στους μεγάλους ομίλους, τις «πράσινες» μπίζνες και τους ΝΑΤΟικούς εξοπλισμούς.
  • Αυτοί λένε και ξαναλένε για όλα αυτά που συνθέτουν το «υπερμνημόνιο» που θα εφαρμόσει η όποια επόμενη κυβέρνηση, με τις «υπογραφές» να πέφτουν μάλιστα και πριν από τις εκλογές!
  • Αυτοί είναι που δεν εννοούν να εξοικειωθούν με την ένταση της φοροληστείας, τις νέες περικοπές και την επιδείνωση των προαπαιτούμενων αντιλαϊκών μεταρρυθμίσεων.
  • Αυτοί ήταν και είναι οι μόνοι που αντιστέκονται στη λαίλαπα!

Αυτή είναι η αλήθεια! Μια αλήθεια που λάμπει ακόμη περισσότερο, αυτήν τη μέρα που γιορτάζει το ψέμα.


Της
Σεμίνας ΔΙΓΕΝΗ



Ευρωεκλογές Ιούνη 2024
Μνημεία & Μουσεία Αγώνων του Λαού
Ο καθημερινός ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 1 ευρώ