Στο πρώτο μου ταξίδι στην Αβάνα, το 1998, γνωρίζω την κόρη του Τσε Γκεβάρα, την παιδίατρο Αλέιδα, που γεννήθηκε μαζί με την Επανάσταση και τον αδελφό της Καμίλο, που είναι δικηγόρος και μοιάζει πολύ στον Τσε. Μιλούν στην εκπομπή μου «Ανθρωποι» της ΕΡΤ για τη χώρα τους, τον πατέρα τους, την επανάσταση, αλλά και για τους Ελληνες. Ηθελα πολύ να τους ρωτήσω πράγματα, απ' αυτά που δεν θα χωρούσαν σε μια συνέντευξη στην ΕΡΤ, π.χ. για την πραγματική σχέση του Κάστρο με τον Τσε. Τη ρωτάω αν έψαξε ποτέ την αλήθεια και τους μύθους γύρω από τις πολυσυζητημένες διαφωνίες τους. Απαντάει χαμογελώντας: «Βέβαια και το έψαξα. Με απασχολούσε κι εμένα. Ρώτησα τον Φιντέλ για το αν πράγματι υπήρχε κόντρα με τον μπαμπά. Μου είπε κατευθείαν ότι τον εμπιστευόταν πλήρως αλλά και ότι υπήρχαν φορές που ο Τσε αυτοσχεδίαζε επικίνδυνα και δεν τον άκουγε. Οπως κάποτε που ο Φιντέλ γνώριζε πως επρόκειτο να συλληφθούν και είχε πει σε όλους να μη μιλήσουν για τις πολιτικές τους απόψεις σε κανέναν, ό,τι κι αν συμβεί. Ο Τσε όχι μόνο δεν υπάκουσε, αλλά ξεκίνησε μέσα στη φυλακή να... στρατολογεί τους δεσμοφύλακες! Ετσι ήταν ο μπαμπάς, δεν μπορούσε να πει ψέματα. Του στοίχιζε βέβαια πάντα, και μάλιστα τότε, σ' εκείνη την περίπτωση, όλοι τους αποφυλακίστηκαν, εκτός από εκείνον. Η αστυνομία είπε πως είναι κομμουνιστής και τον αλυσόδεσαν». Ρωτάω τον Καμίλο πώς τον αντιμετωπίζουν οι Κουβανοί. Πώς συμπεριφέρονται στον γιο του ήρωά τους. «Νομίζω ότι στην οικογένειά μας μεταφέρεται ο σεβασμός και η αγάπη που είχαν και έχουν για τον πατέρα μας», λέει. Ο μεγάλος γιος του Τσε γεννήθηκε το φλεγόμενο 1962 και του δόθηκε το όνομα του Κουβανού επαναστάτη Καμίλο Σιενφουέγος. «Δεν πιστεύω», μου λέει, «ότι πρέπει να εκτιμάμε τους ανθρώπους από το όνομά τους. Το στοίχημα είναι να προχωρήσεις στη ζωή με τη δική σου αξία και τον προσωπικό σου αγώνα». Συζητάμε για το νεανικό ταξίδι του Τσε στη Λατινική Αμερική, όπου είδε την πραγματική ζωή, τη φτώχεια, την αδικία και την εκμετάλλευση, που τον διαμόρφωσε τελικά σε επαναστάτη. «Αν ζούσε σήμερα και το έκανε πάλι, τι θα διαπίστωνε;», τους ρωτάω. Δυστυχώς, τα ίδια προβλήματα, συμφωνούν και οι δύο. Ελλειψη κοινωνικής δικαιοσύνης και φτώχεια που καλπάζει. «Ο Τσε θα έλεγε πάλι πως μόνο με την ενότητα των λαών της Λατινικής Αμερικής μπορούμε ν' αντιμετωπίσουμε τις Ηνωμένες Πολιτείες».

Τον Ιούλη του 2004, επιστρέφω στην Κούβα, αυτήν τη φορά για τη σειρά ντοκιμαντέρ «Ρεπόρτερ μεγάλων αποστάσεων» στην ΕΡΤ, για να συναντήσω αυτόν που ντρόπιασε τις ΗΠΑ. Τον Αντιπρόεδρο της Κούβας και πρωτεργάτη της νίκης στον Κόλπο των Χοίρων, τον θρυλικό Χοσέ Ραμόν Φερνάντες. Εναν ψηλό, ευθυτενή 82χρονο άντρα, που μου κάνει μια πολύ δυνατή χειραψία. Τον ρωτάω για την εισβολή, που έμεινε στην Ιστορία ως μία από τις μεγαλύτερες αποτυχίες των ΗΠΑ. Αστράφτουν τα μάτια του όταν περιγράφει το πάθος και τη γενναιότητα των Κουβανών που συσπειρώθηκαν τότε γύρω από τον Κάστρο κι εκείνον. «Μοιράσαμε όπλα στον λαό», λέει, «για ν' αντιμετωπίσει τους εισβολείς. Δίπλα μας είχαμε τον Τσε, που μας εμψύχωνε. "Πρέπει να θυμάστε", μας έλεγε, "ότι αυτήν τη στιγμή είμαστε στον Ψυχρό Πόλεμο, έναν πόλεμο χωρίς πρώτη γραμμή, χωρίς συνεχείς βομβαρδισμούς, όπου από τη μια είμαστε εμείς, ο μικρός πρωταθλητής της Καραϊβικής, κι από την άλλη η μεγάλη, ιμπεριαλιστική ύαινα. Είμαστε πρόσωπο με πρόσωπο και γνωρίζουμε ότι ένας από τους δύο θα πεθάνει στη μάχη· αλλά δεν θα είμαστε εμείς αυτοί"». Ο Φερνάντες μιλάει με περηφάνια κι ένα συνεχές χαμόγελο για εκείνον τον Απρίλη του 1961, οπότε και «χρειάστηκαν μόλις 72 ώρες για να μετατραπεί η εισβολή των Αμερικανών σε απόλυτο φιάσκο». «Εχετε πει ότι από τη σκοπιά της στρατηγικής η επιχείρηση των Αμερικανών ήταν αψεγάδιαστη», του λέω. «Είναι αλήθεια αυτό, αλλά είχαν απέναντί τους έναν θαρραλέο λαό που έβλεπε αυτήν την επίθεση ως ευκαιρία για να καθορίσει τη μοίρα του!». Φυσικά, φροντίζω να ξανασυναντήσω την Αλέιδα, αλλά και τους αδελφούς της, τον Καμίλο και τον Ερνέστο. Δεν ξεχνάω ποτέ τις κουβέντες μας. Την πίστη τους στα οράματα του Τσε, στο ότι ο σοσιαλισμός χρειάζεται συνεχή βελτίωση, ότι παιδεία και υγεία είναι πρωταρχικοί στόχοι, ότι επανάσταση είναι ν' αλλάξεις όσα πρέπει ν' αλλάξουν, ότι προέχει ο σεβασμός στον άνθρωπο.

Ο Τσε τον έλεγε «Τσεκίτο», αλλά και «μεγάλη σουπιά»! Ηταν ο σύντροφός του και ο καλύτερός του φίλος. Τον συναντάω κι αυτόν, το 2004. Είναι ο βιοχημικός Αλμπέρτο Γρανάδο που γεννήθηκε το 1922. Μαζί του ο Τσε τολμάει το 1952 το θρυλικό ταξίδι με μοτοσικλέτα, την Ποδερόσα ΙΙ, στη Λατινική Αμερική. Ο Γρανάδο πρωταγωνιστεί στο ντοκιμαντέρ μου «Ημερολόγια Μοτοσικλέτας» στον «Alpha», με αφορμή την έκδοση των ημερολογίων και της πρεμιέρας της ομώνυμης ταινίας με συμπαραγωγό τον Ρόμπερτ Ρέντφορντ, σκηνοθέτη τον Βάλτερ Σάλες και πρωταγωνιστές τον Γκαέλ Γκαρσία Μπερνάλ και τον Ροντρίγκο δε λα Σέρνα. - Γιατί γίνατε φίλοι με τον νεαρό Γκεβάρα; - Γιατί αυτό το αδύνατο, ασθματικό αγόρι μπορούσε να μετατρέπει τις αρνητικές καταστάσεις σε θετικές. Και γιατί, παρότι εγώ το θεωρούσα ελάττωμα, δεν μπορούσε να πει ψέματα. Ο πιο έντιμος άνθρωπος στον κόσμο. - Τι τον θύμωνε τότε; - Το να μην αντέχει κάποιος την κριτική. Μισούσε τους κόλακες.

Τον συναντώ στο σπίτι - κοινόβιο όπου ζει με την σύζυγό του, τα παιδιά του, τα εγγόνια του, τ' ανίψια του και μερικούς ακόμη συγγενείς. Ο πρώην υπουργός Υγείας της Κούβας, εκτός από μέγας επιστήμων που συνέβαλε καθοριστικά στην ανάπτυξη της φαρμακευτικής στη χώρα, είναι και γνωστός μποέμ. Παρότι έχει δηλώσει «άντεξα τα πάντα, αλλά όχι τις συνεντεύξεις», τα πάμε μια χαρά. Μιλάμε για την 8μηνη περιπέτειά του με τον Τσε και τη μισοδιαλυμένη Νόρτον 500 του '39, από το Μπουένος Αϊρες στις ακτές της Αργεντινής, μέσα από τις πάμπες και τις Ανδεις, στη Χιλή, στα μεταλλεία της Τσουκικαμάτα, στις κορυφές του Περού, στο λεπροκομείο του Σαν Πάμπλο και στην Κολομβία, με κατάληξη το Καράκας.

«Τρία πράγματα καθόρισαν τη ζωή μου», λέει. «Το ταξίδι με τη μοτοσικλέτα, ο Τσε και η Κουβανική Επανάσταση. Το ταξίδι της νιότης μας είναι ένας ύμνος στην αισιοδοξία. Με δίδαξε πως ποτέ δεν πρέπει να συμβιβαζόμαστε».

- Τόσα χρόνια μετά, θα λέγατε ότι ταξίδεψε για να γνωρίσει τον κόσμο ή τον εαυτό του; - Ο Τσε ήταν καλός γιατρός, καλός ποιητής, καλός αντάρτης, καλός σπηλαιολόγος, έπαιζε και καλό ράγκμπι. Πιστεύω ότι έγινε σοφός βάζοντας συνεχώς στον εαυτό του δοκιμασίες.

- Πότε είδατε πρώτη φορά τον Ερνέστο ως Τσε; - Μια νύχτα, φροντίζοντας μια ετοιμοθάνατη γυναίκα, μου είπε: «Ολοι αυτοί που τους υπηρετούσε μια ζωή αυτή η γυναίκα τώρα βιάζονται να πεθάνει, αφού δεν τους είναι χρήσιμη πια. Είναι άδικο να μην προστατεύονται, όταν γερνούν, όλοι αυτοί που δουλεύουν μια ολόκληρη ζωή». Ενα ακόμη σημάδι παρατήρησα τη μέρα των γενεθλίων του, πριν αποχαιρετήσουμε τους λεπρούς που φροντίζαμε. Εκανε μια ομιλία μιλώντας για αλληλεγγύη και για μια ενωμένη Αμερική. Και όταν είπε πως «το μεγαλείο των ορυχείων της Χιλής βασίζεται στα δέκα χιλιάδες πτώματα εργατών», κατάλαβα πως απέναντί μου ήταν πλέον ο Τσε. - Αναρωτιέμαι πώς εξασφαλίζατε φαγητό κατά τη διάρκεια του ταξιδιού. - Ετσι όπως ήμασταν ρακένδυτοι, όλοι αυτοί που συναντούσαμε σχεδόν μας φοβούνταν. Σκέφτηκα, λοιπόν, ν' αρχίσουμε να πιάνουμε κουβέντα στους ανθρώπους, για να τους δείξουμε τις γνώσεις, την καλλιέργεια και τη μόρφωσή μας, ώστε να μας εκτιμήσουν, μήπως και μοιραστούν μαζί μας λίγο φαγητό. Φαίνεται πως είχα δίκιο. Ο Τσε κι εγώ καταφέρναμε να τους ξελογιάσουμε. Πάντα πετύχαινε το κόλπο μας.

- Αληθεύει ότι ο Τσε ανακάλυψε κι ένα εντομοκτόνο; - Ναι, ήταν ένας συνδυασμός ντιντιτί και ταλκ. Κόντεψε, βέβαια, να μας δηλητηριάσει, αλλά γλιτώσαμε το αίμα μας. Με τα έντομα δούλεψε!

Μιλάμε όλο το απόγευμα με τον γελαστό σοφό επιστήμονα και επαναστάτη με τα μικρά, πανέξυπνα μάτια. Εχει νεανικό χιούμορ και δεν χορταίνει να μιλάει για τον φίλο του, για χάρη του οποίου ρίζωσε στην Αβάνα κι έκανε την Κούβα πατρίδα του. Του ζητάω να θυμηθεί μια στιγμή από την τελευταία τους συνάντηση. Θυμάται ένα σημείωμα που του άφησε ο Τσε. Μπορεί να φαινόταν αστείο, αλλά επρόκειτο για αποχαιρετιστήριο μήνυμα: «Οταν κατακάτσει η μυρωδιά της μπαρούτης, θα σε περιμένω, γύφτε, που δεν περιπλανιέσαι πια». Στις τελευταίες λέξεις τα μάτια του υγραίνονται.

Σήμερα κλείνοντας αυτό το κείμενο, επιλέγω ως επίλογο μια κουβέντα του Τσε: «Εάν τρέμεις από αγανάκτηση για κάθε αδικία, τότε είσαι σύντροφός μου», προσθέτοντας «...και η Κούβα είναι πατρίδα σου».

Συμπληρώνεται κιόλας ένας χρόνος από τότε που «έφυγε» από τη ζωή ο Γιώργης Φαρσακίδης, ο κομμουνιστής εικαστικός και λογοτέχνης, ο ανταρτοΕΠΟΝίτης μαχητής του ΕΛΑΣ, ο αλύγιστος αγωνιστής που πέρασε 16,5 χρόνια από τη ζωή του σε φυλακές και εξορίες.

Τα έργα του στέκουν αδιάψευστα ντοκουμέντα του αγώνα και του πολιτισμού των εξόριστων αγωνιστών. Με το εικαστικό του έργο στέκεται μπροστά σε όλες τις μεγάλες στιγμές της ταξικής πάλης στη χώρα μας και διεθνώς. Απαθανάτισε τον αγώνα της εργατικής τάξης και του ΚΚΕ στις πιο μεγάλες ώρες τους στον αιώνα που πέρασε. Αλλωστε, για εκείνον η τέχνη του ήταν «ένα επιπλέον αναντικατάστατο όπλο αγώνα, μια μαρτυρία...».

Από την Οδησσό της Σοβιετικής Ενωσης, όπου γεννήθηκε το 1924, βρέθηκε μαζί με την οικογένειά του στη Θεσσαλονίκη στα 10 του χρόνια. Ο πατέρας του είχε τιμηθεί από τη νεαρή ΕΣΣΔ ως «πρωτοπόρος της σοσιαλιστικής εργασίας». Από αυτόν θα μάθει πως «το μεγάλο δίκιο είναι το δίκιο της επανάστασης».

Η έφεσή του στη ζωγραφική φαίνεται από τα μαθητικά του χρόνια. «Το μόνο δεκαράκι που έπαιρνα ήταν στο μάθημα της ιχνογραφίας... Η ζωγραφική στάθηκε σε μεγάλο βαθμό μια γέφυρα επικοινωνίας μου με τους άλλους, ένας τρόπος έκφρασης αλλά και προσωπικής μου δικαίωσης».

Κατά τη διάρκεια της Κατοχής ξεκινά και η πρώτη του επαφή με τη δημιουργία. Δουλεύοντας ως εργάτης στους φούρνους της βιομηχανίας «Αλλατίνη» και οργανωμένος ήδη στην ΕΠΟΝ, φιλοτεχνεί αντιφασιστικές γελοιογραφίες που στόχο έχουν τους κατακτητές και τους ντόπιους συνεργάτες τους. «Κυκλοφορούσαν από χέρι σε χέρι και μερικές τυπωμένες σε πολύγραφο. Αλλες έγιναν ταμπλό και κρεμάστηκαν».

Την άνοιξη του 1943 εντάσσεται στην ΕΠΟΝίτικη Υποδειγματική Διμοιρία του «Τάγματος Χορτιάτη», στο 2/31 Σύνταγμα του ΕΛΑΣ. Και εκεί δεν παύει να δημιουργεί. Σκιτσάρει καταγράφοντας στιγμές της αντάρτικης ζωής. Σε μάχη κατά των Βουλγάρων χάνει τα σκίτσα του, τα οποία θα παραδοθούν δεκαετίες αργότερα στην Οργάνωση Πολιτικών Προσφύγων στη ΛΔ Βουλγαρίας και θα δημοσιευτούν στον «Ριζοσπάστη», με την παράκληση να βρεθεί ο άγνωστος ΕΛΑΣίτης ζωγράφος. Δύο μέρες μετά, στα γραφεία της εφημερίδας θα εμφανιστεί ο Γ. Φαρσακίδης...

Τον Σεπτέμβρη του 1944, σε μάχη εναντίον γερμανικού στρατοπέδου στη Χαλκιδική, τραυματίζεται βαριά και στα δύο του χέρια. Τον Σεπτέμβρη του 1946 εντάσσεται στη «Στενή Αυτοάμυνα» και συμμετέχει σε ένοπλες ενέργειες κατά των αστικών δυνάμεων καταστολής. Στα τέλη του ίδιου χρόνου συλλαμβάνεται στην Ειδική Ασφάλεια Θεσσαλονίκης. Βασανίζεται φρικτά. Τον ανέβασαν μέχρι και στον 4ο όροφο απειλώντας τον ότι θα τον «εκπαραθυρώσουν». Για το πώς άντεξε θα πει χρόνια αργότερα: «Είναι θαυμάσιο να μπορείς να αγαπάς στη ζωή σου κάτι πιο πολύ κι από τη ζωή σου ακόμα». Τον Αύγουστο του '47 ξανασυλλαμβάνεται.

Περνά συνολικά 16,5 χρόνια στις φυλακές και τις εξορίες. Αη Στράτης, Μακρόνησος, ξανά Αη Στράτης και αργότερα, στα χρόνια της χούντας, Γυάρος και Λέρος είναι τα νησιά όπου εξορίζεται. Σε αυτούς τους τόπους η τέχνη του Γ. Φαρσακίδη μεγαλουργεί. Ηταν η καθημερινή συνειδητή αναμέτρηση του κομμουνιστή με τις αντοχές του, όλα όσα επιχειρούσε να λυγίσει η βαρβαρότητα του αστικού κράτους. «Η μόνη και ανεκτίμητη ανταμοιβή» του ήταν το επιφώνημα των συνεξόριστων όταν αντίκριζαν τα σκηνικά της παράστασης, τα με τόση κούραση και δυσκολίες φτιαγμένα.

Εκανε τα τσακισμένα χέρια του «όπλα» του απροσκύνητου και αλύγιστου αγώνα. Ζωγραφίζει, αποτυπώνει τις στιγμές, τα βασανιστήρια, σκηνές από τη ζωή των εξόριστων, φτιάχνει σκηνικά και κάρτες. «Να μάθουν οι έξω ότι ζούμε και κρατάμε άπαρτο το αγωνιστικό μας χαράκωμα». Με το έργο του τροφοδοτεί τη μνήμη όλων όσοι τα έζησαν και εκείνων που θα έρθουν. Χρόνια αργότερα, όταν ο συνεξόριστός του Μάνος Κατράκης δει το λεύκωμα «Μακρόνησος» που κυκλοφόρησε ο Γ. Φαρσακίδης, του είπε: «Σ' ευχαριστώ που το μπόρεσες...».

Η πρώτη του γνωριμία με την ξυλογραφία έγινε το 1949 - '50, στο «Σύρμα» στη Μακρόνησο. Τα σχέδια που έχουν διασωθεί από τη Μακρόνησο, αλλά και αυτά που φιλοτέχνησε αργότερα, περιέχουν όλη τη φρίκη του μαρτυρικού αυτού τόπου. Περιέχουν όμως και την άσβεστη δίψα για ζωή. «Και θέλεις ακόμα πιότερο ακόμα, να παλέψεις, να ζήσεις. Οπως και να 'ναι. Με το τσακισμένο κορμί και τα νεύρα σου, τα σακατεμένα πνεμόνια, τα αιματηρά και τα δέκατα που δεν λένε να σταματήσουν».

Ακολουθεί ο Αη Στράτης. Πολύτιμοι δάσκαλοί του ήταν ο ζωγράφος - χαράκτης Χρήστος Δαγκλής και ο Γιάννης Ρίτσος. Να πώς περιγράφει τα χρόνια εκεί: «Το στρατόπεδο του Αη Στράτη, παρ' όλους τους περιορισμούς και τις στερήσεις, θα γνωρίσει έναν πρωτόγνωρο για την ελληνική ιστορία πολιτιστικό και μορφωτικό οργασμό. Τίποτα από την πλούσια πολιτιστική παράδοση που δημιουργήθηκε στον Αη Στράτη δεν δόθηκε χάρισμα. Η κάθε παράσταση θεάτρου, η κάθε ψυχαγωγική εκδήλωση, η κάθε ευχητήρια κάρτα μας, έμοιαζε με έπαθλο νίκης ύστερα από αγώνα σκληρό...».

Χρόνο με τον χρόνο, τα καλλιτεχνικά συνεργεία των εξόριστων δεν είχαν τίποτα να ζηλέψουν σε σχέση με τα έξω. «Το πρώτο χαρακτικό, στη βιασύνη μου για πρακτική επαλήθευση, το είχα σκαλίσει με σουγιαδάκι και ένα κοπίδι από ...καρφί. Αργότερα τα συνεργεία μας, με την καθοδήγηση του Χρήστου Δαγκλή, κατασκεύασαν εργαλεία που δεν είχαν τίποτα να ζηλέψουν από εκείνα της αγοράς. Οι μαραγκοί μας διαμόρφωσαν πλάκες ξύλου για σκάλισμα. Και ο κύλινδρος για μελάνωμα, κι αυτός δικής μας κατασκευής, ντυμένος σαμπρέλα από ποδήλατο. Αρχικά το τύπωμα γινόταν με την πίεση μιας τσατσάρας, όμως τον επόμενο χρόνο εξασφαλίσαμε πιεστήριο με μοχλό, δικής μας κατασκευής, και για τον χειρισμό του επιστρατεύτηκαν οι πιο χειροδύναμοι».

Κερδίζει για λίγα χρόνια την ελευθερία του. Αξιοποιείται από το Κόμμα για παράνομη καθοδηγητική δουλειά και δραστηριοποιείται στην ΕΔΑ. Στη διάρκεια της χούντας συλλαμβάνεται ξανά. Στη Γυάρο, μέσα στα πρώτα «απαγορεύεται» του στρατοπέδου συμπεριλαμβάνονταν και τα αιχμηρά αντικείμενα. «Ετσι, τα πρώτα μαχαίρια και σκαλιστικά εργαλεία υπήρξαν κάποια σιδερικά και κουτάλια ακονισμένα. Και η πρώτη μας ύλη από καυσόξυλα, κασόνια και τελάρα λαχανικών. Αλλά και οι πέτρες και τα βότσαλα του γιαλού...». Εκεί θα μεταφέρει παράνομα και έναν πυρογράφο, τον οποίο θα δουλέψει συνδυάζοντας πυρογραφία και χρώμα. Αυτή η τεχνική θα γνωρίσει μεγάλη άνθηση εκείνα τα χρόνια και σε άλλους τόπους εξορίας.

Από τη μεταπολίτευση και μετά ο Γ. Φαρσακίδης τυπώνει τα έργα του, συμμετέχει σε πολλές ατομικές και ομαδικές εκθέσεις. Εκδίδει βιβλία και λευκώματα τα οποία αποτυπώνουν πλευρές της πολυτάραχης ζωής του. Το έργο του περνά τα σύνορα της πατρίδας μας. Για τη μεγάλη αγωνιστική και καλλιτεχνική προσφορά του, του απονέμεται το ανώτατο Χρυσό Μετάλλιο της Σοβιετικής Επιτροπής Ειρήνης στα 30 χρόνια από την Αντιφασιστική Νίκη. Το 1984, το βιβλίο του «Η Πρώτη Πατρίδα» πήρε το πρώτο βραβείο της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών.

Ολα αυτά τα χρόνια δεν σταμάτησε να αγωνίζεται και να δημιουργεί. Συμμετείχε στην 30μελή αντιπροσωπεία του ΕΕΤΕ το 1999, κατά τη διάρκεια των αεροπορικών βομβαρδισμών του ΝΑΤΟ κατά της Σερβίας, στο ταξίδι αλληλεγγύης και συμπαράστασης του ΕΕΤΕ στον βομβαρδιζόμενο λαό. Το 2015, παρά το βεβαρημένο της υγείας του, δίνει το «παρών» στην έκθεση που πραγματοποιείται προς τιμήν του στο Φεστιβάλ της ΚΝΕ και ξεναγεί το κοινό στα έργα του.

Πάντα ακλόνητος στην πάλη για μια άλλη κοινωνία, στην κοινωνία όπου «θα ανθρωπέψει ο άνθρωπος», όπως του άρεσε να λέει. Αυτόν τον στόχο υπηρέτησε όλη του τη ζωή με τη στάση και το έργο του. Και ευτύχησε έτσι να ζήσει μια ζωή γεμάτη, «μια ζωή που ποτέ δεν θα 'θελα να αλλάξω».