Με τον πατέρα του μυθιστορήματος, τον σημαντικότερο συγγραφέα της Ισπανίας κι από τους σπουδαιότερους της παγκόσμιας λογοτεχνίας, τον Μιγκέλ ντε Θερβάντες, αλλά και με τον εθνικό ποιητή της Πορτογαλίας, τον μοναχικό και παράξενο Φερνάντο Πεσσόα, που είχε επινοήσει ...81 διαφορετικούς εαυτούς, «συναντήθηκα» αυτόν τον Αύγουστο στην Ισπανία και στην Πορτογαλία. Μελετώντας για άλλη μια φορά την περιπετειώδη και βασανισμένη ζωή τους, σκεφτόμουν πως οι ταλαιπωρίες του Δον Κιχώτη (που εξακολουθούν να συγκινούν εκατομμύρια αναγνωστών μέχρι σήμερα) δεν απέχουν πολύ από εκείνες του συγγραφέα τους με τον ταραχώδη βίο, αλλά ούτε και τα τραύματα του ποιητή της Λισαβόνας, που πίστευε πως «ζωή είναι να είσαι άλλος», υστερούσαν απ' αυτά των ηρώων του.

Πήγα λοιπόν στο Βαγιαδολίδ, στο σπίτι που έζησε από το 1604 ο μέγας Θερβάντες, που υπήρξε μυθιστοριογράφος, ποιητής, θεατρικός συγγραφέας, ναυτικός, φιλόσοφος, εξερευνητής, μυστικιστής, στρατιωτικός και ...λογιστής. Εκεί που έγραψε το αριστούργημά του, τον «Δον Κιχώτη», που αρχίζει έτσι: Σ' ένα χωριό της Μάντσας, που τ' όνομά του δεν έχω όρεξη να θυμηθώ, εδώ και όχι πολύ καιρό ζούσε ένας ιδαλγός από εκείνους που έχουν κοντάρι στην κονταροθήκη, ένα παμπάλαιο σκουτάρι, ένα κοκαλιάρικο παλιάλογο κι ένα γρήγορο κυνηγόσκυλο. Τον γενναίο Ιππότη της Μάντσα και μαζί όλη την παρέα του, τον πιστό υπηρέτη του Σάντσο Πάντσα, το άλογό του τον Ροσινάντε, τους ανεμόμυλους, τη Δουλτσινέα, τους αγαπήσαμε γιατί - μεταξύ άλλων - σ' αυτό το βιβλίο που πρωταγωνίστησαν, γράφτηκαν κουβέντες όπως αυτές: «Το να αλλάξουμε τον κόσμο, φίλε Σάντσο, δεν είναι ούτε τρέλα, ούτε ουτοπία, είναι δικαιοσύνη» και «Μην αγαπάς αυτό που είσαι, αλλά αυτό που μπορείς να γίνεις». Για κάτι τέτοια έγινε τόσο αγαπημένος αυτός ο συγγραφέας. Γιατί επέμενε πως «δεν υπάρχει μεγαλύτερη τρέλα που μπορεί να κάνει ένας άνθρωπος από το να απελπιστεί» και πως «το να είσαι έτοιμος είναι η μισή νίκη». Το σπίτι - μουσείο, όπου έζησε μόνο με τις γυναίκες της οικογένειάς του και τις βοηθούς τους, περιέχει προσωπικά αντικείμενα του μεγάλου συγγραφέα, ενώ η επίπλωση παραμένει όπως ακριβώς την άφησε τον 17ο αιώνα. Σ' εκείνο το γραφείο που βλέπει στον κήπο, δημιουργήθηκε το σύγχρονο μυθιστόρημα, το πολυφωνικό, αυτό που επηρέασε καθοριστικά την παγκόσμια λογοτεχνία. Εκείνος έλεγε πως επρόκειτο για «μια απελευθερωμένη γραφή», μέσα στην οποία ο καλλιτέχνης μπορούσε επιτέλους να είναι «επικός, λυρικός, τραγικός, κωμικός». Είναι γνωστό πως για πολλά χρόνια ακολούθησε στρατιωτική καριέρα και ότι για πέντε χρόνια κρατήθηκε αιχμάλωτος στην Αλγερία. Εργάστηκε επίσης ως φοροεισπράκτορας και ως υπεύθυνος εφοδιασμού της ισπανικής Αρμάδας, καταλήγοντας και τις δύο φορές στη φυλακή με την κατηγορία της κατάχρησης. Στο τέλος «εισέπραξε» και τρεις αφορισμούς από την Καθολική Εκκλησία της Σεβίλλης.

Ο Θερβάντες, λίγο πριν πεθάνει, γράφει μία επιστολή - γεμάτη θυμό και παράπονο - στον άσπονδο εχθρό και ανταγωνιστή του Λόπε ντε Βέγκα, που είναι πολύ δημοφιλής στους λογοτεχνικούς κύκλους της Ισπανίας. Σε ένα απόσπασμα της επιστολής σημειώνει: «Με το πόδι στον αναβολέα σου γράφω αυτό το τελευταίο μου γράμμα. Οι μέρες μου είναι μετρημένες και είμαι έτοιμος να καβαλικέψω το άλογό μου γι' αυτό το χωρίς επιστροφή ταξίδι. Σε σένα μιλώ Λόπε ντε Βέγκα, Φοίνικα της ευφυίας, Τέρας της φύσεως. Σε σένα χαϊδεμένο παιδί των ισπανικών γραμμάτων. Σε σένα, που τα είχες όλα σ' αυτή τη ζωή. 4 περιβόητες ερωμένες, 2 συζύγους, 15 παιδιά αναγνωρισμένα εντός και εκτός γάμων, φήμη και την αγάπη του λαού που λάτρεψε τις κωμωδίες σου, ενώ αγνόησε τις δικές μου. Εδώ, βέβαια, έβαλαν το χέρι τους οι ακαδημαϊκοί φίλοι σου, για να με παραμερίσουν από τα θέατρα της Μαδρίτης. Ηξερες καλά, βλέπεις, την τέχνη να πολεμάς τους άξιους και να κολακεύεις τα γούστα του λαού. Ολα τα είχες εσύ, ο ευνοούμενος της τύχης. Κι εγώ δεν είχα τίποτε. Και είχα να ζήσω και πέντε γυναίκες, την κόρη, τη γυναίκα, την ανιψιά και δυο αδερφές στο τέλος της ζωής μου. Εζησα και πεθαίνω μέσα στη φτώχεια, το ξέρεις, κι αυτό με θλίβει περισσότερο. Χρήματα δεν απόχτησα, παρά τις προσπάθειές μου. "Ο κουλός της Ναυπάκτου!", θυμάσαι, Λόπε; Αυτό το παρατσούκλι μου δώσατε, για να ευτελίσετε τον ηρωισμό μου σε εκείνη τη ναυμαχία που επρόκειτο να κρίνει το μέλλον της Ευρώπης, τον Οκτώβρη του 1571 στα ελληνικά νερά της Ναυπάκτου. Η πρώτη νίκη της Ευρώπης κατά των Οθωμανών Τούρκων που προέλαυναν ανίκητοι, ενώ η Ευρώπη τυφλή και ανήμπορη, είχε γυρίσει την πλάτη στους Χριστιανούς της Ανατολής, απασχολημένη καθώς ήταν με τις μηχανορραφίες και τα συμφέροντα των βασιλέων και των αρχόντων της. Στα ελληνικά νερά της Ναυπάκτου σταματήσαμε τους Τούρκους για πρώτη φορά, όταν εσείς οι λόγιοι και οι ποιητές γράφατε ποιήματα και ποιμενικά δράματα για να ψυχαγωγήσετε τους καλλιεργημένους αριστοκράτες και τις κυρίες τους, αλλά και κωμωδίες για να διασκεδάσετε τα πλήθη της πρωτεύουσας. Εκεί στη Ναύπακτο, γεννήθηκε ο Δον Κιχώτης μου. Εκεί έχασα το αριστερό μου χέρι, αχρηστεύτηκε από το βόλι, αλλά το δεξί μου χέρι, που ήξερε να κρατά το σπαθί, ήξερε να κρατά και την πένα. Και να πολεμά το ίδιο καλά μ' αυτή. Ο Δον Κιχώτης μου ήταν η δική μου νίκη. Η νίκη της λογοτεχνίας και του ανθρωπισμού κατά της βαρβαρότητας και της απαιδευσίας». Πέθανε στις 22-4-1616 στη Μαδρίτη.

O Φερνάντο Πεσσόα ή Alberto Caeiro, ή Alvaro de Campos, ή Ricardo Reis, δεν είναι απλά ένας σημαντικός Πορτογάλος ποιητής του 20ού αιώνα. Είναι τουλάχιστον τέσσερις! Τη χρονιά που θα πέθαινε, το 1935, έγραφε σε έναν κριτικό: «Απ' τα παιδικά μου χρόνια είχα την τάση να φτιάχνω γύρω μου έναν κόσμο φανταστικό και να περιβάλλομαι από φίλους και γνωστούς που δεν υπήρξαν ποτέ (προφανώς δεν ξέρω ακόμη αν πράγματι υπήρξαν ή αν εγώ είμαι εκείνος που δεν υπάρχει. Σ' αυτά γενικώς τα πράγματα δεν θα 'πρεπε να 'ναι κανείς δογματικός). Από τότε που με γνωρίζω ως αυτό που λέω εαυτό μου, θυμάμαι να σχεδιάζω ιδεατά τη μορφή, τις κινήσεις, τον χαρακτήρα και την ιστορία της ζωής σε πολλές εξωπραγματικές φιγούρες, που ήταν για μένα τόσο ορατές και οικείες, όσο κι εκείνα τα πράγματα που λέμε, ίσως λαθεμένα, πραγματική ζωή». Το 1914, τη χρονιά που ξεκίνησε να δημοσιεύει ποιήματά του, γεννήθηκαν τρεις ετερώνυμοι χαρακτήρες στο μυαλό του. Ετσι, ο Πεσσόα βοήθησε τον εαυτό του που υπέφερε (στα όρια της παραφροσύνης, όπως έλεγε ο ίδιος), να «υπάρξει» και εκτός της δικής του ζωής. Οι τρεις γνωστότεροι «ετερώνυμοί» του ήταν οι ποιητές Αλβέρτο Καέιρο (που αντιπροσώπευε τον «εντυπωσιασμό»), ο Ρικάρντο Ρέις (τον «κλασικισμό») και ο Αλβάρο δε Κάμπος (τον «φουτουρισμό»). Το ότι όλοι αυτοί οι ...άλλοι Πεσσόα είχαν εντελώς διαφορετικό λογοτεχνικό ύφος μεταξύ τους, αποδεικνύει περίτρανα το απίστευτο εύρος του ταλέντου του ποιητή, που μπορούσε να γράφει με άλλο τρόπο κάθε φορά. Δυστυχώς, όμως, για τον Πεσσόα ξέρουμε σχετικά λίγα πράγματα.

Ζούσε σχεδόν απομονωμένος, ήταν μοναχικός και είχε προβλήματα με το αλκοόλ (το άγαλμά του πάντως στη Λισαβόνα δέχεται χρόνια τώρα τις περισσότερες αγκαλιές θαυμαστών του). Ενώ το 1905 ετοιμαζόταν να σπουδάσει φιλολογία, αποφασίζει να εργαστεί σε εμπορικές επιχειρήσεις, γι' αυτό και πολλά ποιήματά του βρέθηκαν ανάμεσα σε ισολογισμούς και αποδείξεις. Ελεγε: «Ειμαι ένας άνθρωπος ανίκανος για δράση, αμήχανος μπροστά σε κάθε πρωτοβουλία ή κίνηση, αδέξιος στις κουβέντες μου με τους άλλους». Γράφει ο «εαυτός» του Αλβάρο δε Κάμπος: «Με τον ίδιο τρόπο που πλένουμε το κορμί μας, θα έπρεπε να πλένουμε και το πεπρωμένο μας, να αλλάζουμε ζωή, όπως αλλάζουμε ρούχα - όχι για λόγους επιβίωσης, όπως κάνουμε όταν τρώμε ή κοιμόμαστε, μα με εκείνο τον σεβασμό που έχουμε σαν τρίτοι απέναντι στον εαυτό μας». Ο ποιητής που βρίσκεται στη λίστα με τους πιο αγαπημένους ποιητές του 20ού αιώνα και που έπλασε 81 ετερώνυμά του έχει πει: «Εγώ, τη μέρα, είμαι ένα τίποτα και τη νύχτα είμαι εγώ», «Αν η καρδιά μπορούσε να σκεφτεί, θα σταματούσε», «Δεν υπάρχουν κανόνες, όλοι οι άνθρωποι είναι εξαιρέσεις σε κανόνα που δεν υπάρχει», «Η ιδιοφυΐα δεν αναγνωρίζεται στην εποχή της, γιατί έρχεται σε αντίθεση με αυτήν. Μια μικρή ιδιοφυΐα δοξάζεται, μια μεγάλη ιδιοφυΐα λοιδορείται, μια ακόμη μεγαλύτερη φτάνει σε απόγνωση». Στο σπίτι του βρέθηκε μετά τον θάνατό του ένα μπαούλο με 25.426 χειρόγραφα κείμενά του. Ο εθνικός ποιητής της Πορτογαλίας πέθανε το 1935, διαλυμένος από το ποτό.

Τον κομμουνιστή λογοτέχνη Ζήση Σκάρο τίμησε η Τομεακή Επιτροπή Καρδίτσας του ΚΚΕ, με την εκδήλωση που πραγματοποίησε την Παρασκευή 12 Αυγούστου στο Πνευματικό Κέντρο του χωριού Κανάλια Καρδίτσας, όπου γεννήθηκε ο Ζήσης Σκάρος το 1917.

Στο πλαίσιο της εκδήλωσης λειτούργησαν έκθεση αρχειακού υλικού την οποία επιμελήθηκε η προϊσταμένη του Τμήματος Καρδίτσας των ΓΑΚ, Ελπινίκη Αγγελίνα, αλλά και έκθεση βιβλίου. Την κεντρική ομιλία έκανε ο Γιώργος Μηλιώνης, μέλος του Τμήματος Πολιτισμού της ΚΕ του ΚΚΕ. Ο «Ριζοσπάστης» δημοσιεύει σ' αυτό το φύλλο αποσπάσματα της ομιλίας του.

Τώρα που τα μαύρα σύννεφα σκεπάζουν τον ορίζοντα, τα αρπακτικά πετάνε μέσα στις πόλεις από μπαλκόνι σε μπαλκόνι, τώρα που τα διάφορα - πάσης φύσεως και ανεξαρτήτως προσήμου - αστικά ηλεκτρονικά παράθυρα, ιδιαίτερα εκείνα της τηλεόρασης, γεμίζουν τα σπίτια μας με την αποφορά του καπιταλιστικού κοινωνικοοικονομικού συστήματος, που δεν έχει να δώσει τίποτα άλλο εκτός από πόλεμο, φτώχεια, ερήμωση και προσφυγιά, αλλά και που εκατομμύρια συνειδήσεων πραγματοποιούν βήματα αφύπνισης, ανησυχούν, αναζητούν, που στη χώρα μας αλλά και σε άλλες χώρες γεννιούνται ελπίδες μέσα από τους αγώνες, όχι βέβαια χωρίς δυσκολίες, η συζήτηση για έναν αγωνιστή, για έναν κομμουνιστή λογοτέχνη που από πολύ νωρίς πήρε τη δική του απόφαση, στους καιρούς των αποφάσεων - και τέτοιοι είναι όσο ποτέ οι καιροί μας - είναι μια πολύ σημαντική στιγμή ανάτασης, ένα σημαντικό βήμα γνώσης και ευαισθητοποίησης για την Τέχνη που έχουμε ανάγκη.

Είναι μια συνειδητή επιλογή ενταγμένη στην ολόπλευρη καθημερινή δράση του ΚΚΕ, δράση της οποίας ο πολιτισμός, πάντα, ακόμα και στις πιο δύσκολες στιγμές, ήταν αναπόσπαστο τμήμα, αλλά και πολύ σοβαρό εφόδιο, γιατί κινητοποιεί τη σκέψη, τη βούληση, τα συναισθήματα, κινητοποιεί κυρίως τη συνειδητή συμμετοχή στον αγώνα μας για να αλλάξει αυτός ο κόσμος, για «να ανθρωπέψει ο άνθρωπος» σε μια νέα κοινωνία, απαλλαγμένος από τα δεσμά της εκμετάλλευσης.

Είναι άξιο αναφοράς ότι ο Σκάρος ως κομμουνιστής συγγραφέας, έχοντας αφομοιώσει την αλήθεια, μελετώντας την Ιστορία μαρξιστικά, την μετουσιώνει σε καλλιτεχνική δημιουργία ως εξής: Δεν μας δανείζει τα μάτια του για να βλέπουμε, αλλά μέσα από το έργο του οξύνει τη δική μας επιθυμία και σκέψη να χρησιμοποιήσουμε τα δικά μας μάτια, να οξύνουμε εμείς τη δική μας ματιά και, όπως θα δούμε στη συνέχεια, να αναλάβουμε δράση για να αλλάξει ο κόσμος.

Δεν αναλαμβάνει να σκεφτεί για εμάς, μας οδηγεί να σκεφτούμε εμείς διαφορετικά, και ως κομμουνιστής δεν αναλαμβάνει για λογαριασμό μας αυτό που εμείς, η εργατική τάξη και οι σύμμαχοί της, οφείλουμε να επιχειρήσουμε.

Ως κομμουνιστής συγγραφέας κατορθώνει, κάτω από την ιδιομορφία των καταστάσεων που ζουν οι πρωταγωνιστές των σελίδων του, να αποκαλύπτει την κρυμμένη γενικότητα, τις σχέσεις δηλαδή μεταξύ των κοινωνικών τάξεων, και την αναγκαιότητα επαναστατικής ανατροπής της εκμεταλλευτικής κοινωνίας, ιστορικό χρέος στο οποίο αφιέρωσε όλη του τη ζωή.

Ο Ζήσης Σκάρος, δείχνοντας την πραγματική ρίζα των κοινωνικών αντιθέσεων, αλλά και το τι κυοφορείται μέσα στον λαό ακριβώς εξαιτίας αυτών των αντιθέσεων, εισηγείται και αυτός τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό.

Οπως έχει γράψει στην εφημερίδα «Εθνος» (7/5/1982) ο ίδιος ο συγγραφέας, «ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός δεν είναι τύπος ή στιλ καλλιτεχνικής έκφρασης. Είναι μέθοδος θεώρησης της πραγματικότητας από τον δημιουργό, που θα μετουσιώσει τα βιώματά του ή τις εμπειρίες του σε Τέχνη. Για να γίνει κατανοητό αυτό, ας πάρουμε τρία βασικά ρεύματα, που χαρακτηρίζονται πιο άμεσα από τις σχέσεις τους με την πραγματικότητα: Τον νατουραλισμό, τον ρεαλισμό και τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό. Ο νατουραλισμός απεικονίζει την πραγματικότητα όπως φαίνεται. Ο ρεαλισμός εκφράζει τις σχέσεις των πραγμάτων και των ανθρώπων μεταξύ τους. Ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός βαθαίνει μέσα στην πραγματικότητα και εκφράζει όχι μόνο εκείνο που φαίνεται, αλλά και εκείνο που δεν φαίνεται, αλλά που ωστόσο υπάρχει. Βλέπει τον κόσμο στην εξελικτική του πορεία, ανακαλύπτει στοιχεία που κλείνουν μέσα τους τον σπόρο του μέλλοντος και εφοδιάζει τον δημιουργό με την ικανότητα να κάμει το έργο του όχι μόνο βιώσιμο και πέρα από την εποχή του, μα και να το αναδείξει σε ενεργό παράγοντα προόδου και διαμόρφωσης χαρακτήρων πιο κοινωνικών (σοσιαλιστικών) ανθρώπων».

Σε πρώτο πλάνο στις σελίδες του είναι οι ξωμάχοι της Θεσσαλίας, που με ατέλειωτο μόχθο πασχίζουν να δαμάσουν τη γη. Σκυφτοί κάτω από όλους τους καιρούς, παλεύουν με το ξύλινο αλέτρι. Τα μάτια κόκκινα, η γεύση στο στόμα από μπομπότα και σκόρδο, στο βλέμμα φωλιάζει ο φόβος από το καμτσίκι του επιστάτη, την οργή του τσιφλικά, την κοροϊδία του ζυγιστή, το απαίσιο χαμόγελο του τοκογλύφου, στην ψυχή στάζει μαύρο από την απανθρωπιά του δικαστή που μια ζωή τούς τυλίγει σε μια κόλλα χαρτί, έτσι ώστε να χρωστούν από τη στιγμή που γεννήθηκαν έως τη στιγμή που θα πεθάνουν, με το χρέος να περνά στα παιδιά τους.

Αλλά δεν ήταν μόνο αυτό. Τούτοι οι ξωμάχοι, αυτοί οι άνθρωποι δεν ήταν απλώς «το ψωμί τους και το τυρί τους», ήταν κάτι περισσότερο. Και αυτό το αναδεικνύει ο Ζήσης Σκάρος. Δεν ήταν μόνο το μαστίγιο και η φτώχεια που τους τσάκιζε. Ηταν κάτι πολύ περισσότερο, ήταν η χαμοζωή τους, η ασφυξία, το ότι δεν τους χωρούσε ο τόπος...

Μερικές από τις ωραιότερες σελίδες του Ζήση Σκάρου είναι εκείνες όπου οι ήρωές του, τις αυγές ή στη σιγαλιά της νύχτας, απλώνουν τα όνειρά τους. Εκείνο που κάνει τις σελίδες ακόμα πιο σπαρακτικές είναι η λεκτική αδυναμία τους να εκφράσουν αυτά τα όνειρα, η βαθιά, ανέκφραστη όμως επιθυμία τους να σπάσουν τα δεσμά ενός τόπου - έτσι το καταλάβαιναν αρχικά - που τους ρουφούσε την ύπαρξη, τους εξουθένωνε, τους μίκραινε.

Και ό,τι δεν μπορούσαν να εκφράσουν ανοιχτά, το ιστορούσαν με τη σιωπή, το βλέμμα, την απορία, το πετάρισμα της καρδιάς τους για κάτι το άπιαστο, όπως το έβλεπαν, για ένα αύριο στο οποίο επιτέλους θα είχαν μια θέση. Ετσι το έβλεπαν αρχικά και αργότερα, με την ίδρυση και τη δράση του ΚΚΕ, προχώρησαν: Ενα μέλλον στο οποίο ο εργαζόμενος λαός όχι απλώς θα είχε μια θέση, αλλά έχοντας απαλλαγεί από τους εκμεταλλευτές του θα το διαμόρφωνε ο ίδιος.

Ιδιαίτερα σημαντική στο έργο του Ζήση Σκάρου είναι η θέση της γυναίκας. Στις σελίδες του η παρουσία της είναι διαρκής. Μέσα από τη δική της κατάσταση και τη δική της συνείδηση, και την εξέλιξή τους, βεβαίως, γίνεται ακόμα καλύτερα κατανοητή η τερατώδης μορφή της ταξικής εκμεταλλευτικής κοινωνίας. Η διπλή καταπίεση της γυναίκας, και λόγω φύλου και λόγω ταξικής θέσης, την κάνει αντικείμενο κυριολεκτικά αγοραπωλησίας, αντικείμενο της πιο άγριας εκμετάλλευσης, ένα σιωπηλό πλάσμα που «σκοτώνεται» στη δουλειά του σπιτιού από το πρωί έως το βράδυ, όμως εκτός κοινωνικής παραγωγής, που την αποκόβει από κάθε ζωντανή φλέβα της κοινωνίας. Είναι ταυτόχρονα αντικείμενο κάθε λογής ορέξεων, ένας άνθρωπος χωρίς πρόσωπο, στο μέτωπο του οποίου είχε χαραχτεί η λέξη «υπομονή».

Κι όμως, παρά τη φαινομενικά ακίνητη επιφάνεια του νερού, η μυστική γυναικεία ρίζα του ποταμού κυλούσε. Αν η αστική κοινωνία ήταν ήδη το παλιό, η φεουδαρχική οθωμανική κοινωνία ήταν το ακόμα πιο παλιό. Ηταν εκεί που η γυναίκα, με συνείδηση που αργοσάλευε, θα προσπαθήσει να ξεφύγει, με τις μαγγανείες, με το να «λέει τη μοίρα», με το να χάνεται μέσα στους ατμούς του κοινωνικού βάλτου, σε έναν κόσμο που πέθαινε.

Και αργότερα, στην αστική κοινωνία, μια περιφερόμενη κομψότητα στα αστικά σαλόνια, ένα εξίσου σιωπηλό πλάσμα, με προορισμό ακριβώς αυτό: Να είναι «όμορφη».

Ομως τα πράγματα είχαν αλλάξει. Η γυναίκα μπήκε στην κοινωνική παραγωγή, βγήκε έξω από το σπίτι. Αυτό το βήμα δεν σήμαινε ότι έπαψε να υφίσταται η ταξική διαφοροποίηση στο γυναικείο φύλο, ότι έπαψαν οι ασυμφιλίωτες ταξικές αντιθέσεις. Ισα - ίσα, το αντίθετο. Μέρα με τη μέρα γίνονταν πιο φανερές, αλλά γινόταν και πιο φανερό ότι η θέση της εργαζόμενης γυναίκας ήταν μαζί με τον εργαζόμενο άντρα στο ταξικό εργατικό κίνημα. Από εκεί περνά ο δρόμος για την κοινωνική της απελευθέρωση. Η μυστική γυναικεία ρίζα του ποταμού είχε ήδη εκδηλωθεί, καθώς, όπως γράφει ο Σκάρος, σε κάποιες σπίθες εξέγερσης οι γυναίκες ήταν μπροστά.

Μείζων συγγραφέας του λαϊκού κινήματος και του προοδευτικού πολιτισμού, ο Ζήσης Σκάρος διαμορφώθηκε, πάλεψε, έζησε και έγραψε ως κομμουνιστής.

Με πάθος για τη μελέτη της Ιστορίας, συγκέντρωσε πολύ σοβαρές προϋποθέσεις για να γράψει - και έγραψε - για τις ρίζες του λαϊκού κινήματος, με αφηγηματικό ταλέντο, συναρπαστική πλοκή, εκπληρώνοντας το χρέος όλων μας στο μαρτυρικό, αγωνιστικό, ανώνυμο και επώνυμο πλήθος.

Και μόνο το γεγονός ότι για τους συνειδητούς εργάτες, για τους αγρότες, για τη νέα γενιά, η ανάγνωση του έργου του Ζήση Σκάρου θα τους οδηγήσει στη μελέτη πρώτα πρώτα του Δοκιμίου Ιστορίας του ΚΚΕ, των ειδικότερων εκδόσεων του Κόμματος - όπως για παράδειγμα αυτές για το 1821 και το 1922, όπου επιστημονικά τεκμηριώνεται και ιχνηλατείται η Ιστορία, η στρατηγική του Κόμματός μας από τη σκοπιά του ιστορικού καθήκοντος της εργατικής τάξης - αρκεί για να γίνει κατανοητό το μέγεθος της προσφοράς του.

Πρέπει να επισημάνουμε ότι ο Ζήσης Σκάρος ως κομμουνιστής ήταν άνθρωπος της οργανωμένης δράσης μέσα από τις γραμμές του κινήματος και του Κόμματος.

Και πάλι ο λόγος στον ίδιο, από συνέντευξή του στον «Οδηγητή» (14/5/1975) για τον ρόλο του προοδευτικού βιβλίου στη διαπαιδαγώγηση της νεολαίας:«Προοδευτικό βιβλίο είναι εκείνο το βιβλίο το οποίο φέρνει ένα μήνυμα που ανταποκρίνεται αντικειμενικά στο ιστορικό αίτημα της εποχής (... ) Ειδικότερα για τη νεολαία, το προοδευτικό βιβλίο δεν είναι μονάχα παιδαγωγικός και αναμορφωτικός παράγοντας, αλλά και σπουδαίο κίνητρο για δράση και ανάληψη ευθυνών από τη νεολαία.Το προοδευτικό βιβλίο βοηθάει τη συμμετοχή της νεολαίας στους κοινωνικούς αγώνες. Μάλιστα, επειδή αυτοί οι αγώνες είναι ενιαίοι, θεωρώ απαράδεκτη την προσπάθεια που γίνεται στην αστική κοινωνία να χωριστεί τεχνητά η νεολαία από τα άλλα στρώματα του λαού».

«Τούτος ο αιώνας έχει ανοίξει τις πύλες ενός άλλου αιώνα που θ' αλλάξει ριζικά τις τύχες του ανθρώπινου είδους», λέει ένα πρόσωπο στο τέλος του στερνού μυθιστορήματός του, «Φωκίων», που εκδόθηκε μετά τον θάνατό του. Σύντροφε Ζήση Σκάρο, αυτός ο κόσμος πρέπει να αλλάξει και θα αλλάξει.