Η νέα εργατική εξουσία στη Σοβιετική Ρωσία έπρεπε πέραν όλων των άλλων να αντιμετωπίσει το εκρηκτικό πρόβλημα των παιδιών του δρόμου. Ηταν πρόβλημα που δημιούργησε ο ιμπεριαλιστικός Α' Παγκόσμιος Πόλεμος και η στρατιωτική επέμβαση 14 καπιταλιστικών κρατών (μεταξύ αυτών και της Ελλάδας) ενάντια στην Επανάσταση. Επρόκειτο για 7,5 εκατομμύρια εγκαταλελειμμένα τέτοια παιδιά τα πρώτα χρόνια της σοβιετικής εξουσίας. Παιδιά του δρόμου που μέσα στη βιοπάλη συχνά κατέληγαν σε συμμορίες που έκλεβαν, επαιτούσαν, εκ των οποίων μάλιστα τουλάχιστον το 10% έκανε και χρήση ναρκωτικών ουσιών. Παρά το μέγεθος του προβλήματος, τις τεράστιες καταστροφές που είχαν προκληθεί από τους πολέμους, η Σοβιετική Ενωση το πάλεψε και μέσα σε μερικά χρόνια κατάφερε με οργανωμένο τρόπο να περιθάλψει και να μορφώσει όλα αυτά τα παιδιά σε ειδικές μορφωτικές - εργασιακές κολεκτίβες.

Ο Μακάρενκο, λοιπόν, είχε καθοριστικό ρόλο σε αυτόν τον άθλο και μέσα από αυτή τη δουλειά ανέπτυξε το σύστημα των παιδαγωγικών του απόψεων, που συνέβαλε στην ανάπτυξη της παιδαγωγικής σκέψης όχι μόνο της Σοβιετικής Ενωσης, μα και των άλλων σοσιαλιστικών χωρών και γενικότερα των μαρξιστών παιδαγωγών.

Στη νέα σοβιετική κοινωνία ο σκοπός της αγωγής της νέας γενιάς και του λαού είναι η κομμουνιστική αγωγή, η διαμόρφωση ενός νέου τύπου ανθρώπου, που κι αυτός με τη σειρά του θα συνδιαμορφώνει τη νέα κοινωνία. Και αυτός ο σκοπός καθορίζεται από τις ίδιες τις κοινωνικές ανάγκες. Γράφει χαρακτηριστικά σε άρθρο της τη δεκαετία του '60 η Ρόζα Ιμβριώτη για τον Α. Σ. Μακάρενκο, με αφορμή τα 25 χρόνια από το θάνατό του: «Το καινούργιο σχολείο εκλήθηκε να σχηματίσει "τη νέα γενιά των οικοδόμων του σοσιαλισμού" και αρχιμάστορας σε τούτο το έργο στάθηκε ο Μακάρενκο».

Και ο ίδιος ο Μακάρενκο σε διάλεξή του επισημαίνει:

«Η υπόθεσή μας, η υπόθεση της κομμουνιστικής μόρφωσης, είναι μια υπόθεση νέα, που έχει παγκόσμια σημασία. Αν πάρουμε έναν οποιονδήποτε τομέα, λ.χ. την τεχνική, τη λογοτεχνία ή κανέναν άλλο, θα δούμε πως στο πλαίσιο αυτού του τομέα εφαρμόζουμε πάντα κάτι απ' τις περασμένες γενιές. Ομως στον τομέα της κομμουνιστικής διαπαιδαγώγησης η κατάσταση είναι πολύ πιο περίπλοκη, γιατί πριν από 20 χρόνια αυτές οι δυο λέξεις - κομμουνιστική μόρφωση - σχεδόν δεν χρησιμοποιούνταν. Και δεν διστάζουμε να βεβαιώσουμε πως όσον αφορά τις λεπτομέρειες της δουλειάς μας πλανιόμαστε ακόμα στο σκοτάδι και θα πλανιόμαστε και δεν μπορεί να μην πλανιόμαστε. Αν πούμε πως μέσα στα είκοσι χρόνια πετύχαμε να φτιάξουμε, να τελειώσουμε και να ολοκληρώσουμε μια νέα, μια μεγάλη σχολή, τη σχολή της κομμουνιστικής μόρφωσης, αυτό δεν θα ήταν παρά απλός κομπασμός. Στη δουλειά αυτή είμαστε όλοι πρωτοπόροι και τα λάθη είναι χαρακτηριστικό των πρωτοπόρων. Το σπουδαίο είναι να μην απελπιζόμαστε απ' τα λάθη και πάντα να τα υπερνικάμε».

Στο επίκεντρο της παιδαγωγικής του σκέψης είναι η θεωρία της «διαπαιδαγώγησης στην ομάδα και με την ομάδα» (κολεκτίβα). Στην κοινωνία δεν υπάρχουν άτομα έξω από αυτήν, γι' αυτό δεν μπορεί να υπάρχει διαχωρισμός της προσωπικής τύχης του ατόμου, του προσωπικού δρόμου ευτυχίας που να αντιπαρατίθεται στην τύχη και στην ευτυχία της κοινωνίας. Σε αυτό το πλαίσιο λοιπόν, για τον Μακάρενκο, ζευγάρι «καθηγητής - μαθητής» δεν υπάρχει, η μέθοδος διαπαιδαγώγησης δεν απορρέει από αυτό το ζευγάρι, αλλά από το σύνολο του σχολείου, από την κολεκτίβα, την οργάνωση και το στιλ δουλειάς της.

Γράφει ο ίδιος ο Μακάρενκο σχετικά: «Εγώ έγινα δάσκαλος 17 χρονών και πολύ καιρό πίστευα πως το καλύτερο απ' όλα είναι να διαμορφώσω τον ένα μαθητή, να τον διαπαιδαγωγήσω, ύστερα να διαπαιδαγωγήσω τον δεύτερο, τον τρίτο, τον δέκατο, να τους διαπαιδαγωγήσω όλους και τότε θα 'χω στη διάθεσή μου καλή κολεκτίβα. Με τον καιρό μού δημιουργήθηκε η πεποίθηση πως δεν πρέπει να μιλάς με τον κάθε μαθητή ξεχωριστά, μα σ' όλους μαζί, να δημιουργήσεις τέτοιες μορφές που θα επιβάλλουν σε όλους να μετέχουν στη γενική δραστηριότητα. Ετσι διαπαιδαγωγούμε την κολεκτίβα, τη σφιχτοδένουμε, την κάνουμε ισχυρή και ύστερα η ίδια γίνεται μεγάλη διαπαιδαγωγητική δύναμη. Είμαι βαθιά πεπεισμένος γι' αυτό».

Πρακτικά, ο παιδαγωγός παίρνει υπόψη του το άτομο, δεν αφαιρείται από αυτό, αλλά προσπαθεί να προβάλει τις καλύτερες πλευρές του χρησιμοποιώντας τη δύναμη της κολεκτίβας - ομάδας - για να διαμορφώσει την προσωπικότητα του ατόμου και να επιδράσει σε αυτό.

Μια από τις θεμελιώδεις αρχές που εφάρμοσε στην πράξη ο Μακάρενκο, αυτή της συμμετοχής των παιδιών στην παραγωγική δραστηριότητα μιας κομμουνιστικής κολεκτίβας, διατυπώθηκε αρχικά από τους Κ. Μαρξ και Φ. Ενγκελς. Σ' αυτή στηριζόταν η αντίληψη πως μέσα από την εργασιακή δραστηριότητα το παιδί μπορεί καλύτερα να συνειδητοποιήσει τις φυσικές και κοινωνικές νομοτέλειες και να αναπτύξει πολύπλευρα την προσωπικότητά του.

Ετσι λοιπόν, η κολεκτίβα όπως την περιγράφει ο Μακάρενκο δεν είναι άθροισμα σκόρπιων ατόμων, μια απλή ομάδα αλληλοεπιδρώντων ατόμων (όπως π.χ. μια παρέα), αλλά ένας ζωντανός κοινωνικός οργανισμός, ένα στοχοπροσηλωμένο σύνολο ατόμων όπου υπάρχει οργάνωση, όργανα συλλογικά καθοδήγησης και ευθύνης, σύνδεση και υπεύθυνη αλληλεξάρτηση ανάμεσα στα μέλη της, σχέσεις συντροφικές και όχι απλώς φιλίας, αγάπης, καλής γειτονίας. Τα μέλη της κολεκτίβας έχουν κοινά συμφέροντα, σκοπούς, ιδανικά, ξέρουν να συνεργάζονται με τον σύντροφο και όχι να υποτάσσονται στη δύναμη και στον πλούτο. Η ενέργεια κάθε ξεχωριστού μέλους υποτάσσεται στις κοινές ενέργειες. Χαρακτηριστικά γνωρίσματα της κολεκτίβας είναι επίσης η συνεχής ζωντάνια, η διαρκής ετοιμότητα για δράση, η διάθεση για δουλειά και θυσίες, η συναίσθηση του καθήκοντος, της αξιοπρέπειας, της υπερηφάνειας για τις αξίες της κολεκτίβας.

Αναπόσπαστα δεμένη με την κολεκτίβα ο Μακάρενκο βλέπει τη σοβιετική πειθαρχία. Λέει σχετικά με το ζήτημα της πειθαρχίας σε διάλεξή του για τις παιδαγωγικές αντιλήψεις του:

«Το πρόβλημα της πειθαρχίας έχει μεγάλη σημασία. Αναταράζει και κρατάει σε ένταση όλο τον κόσμο. Παρ' όλα αυτά στην πρακτική των σχολείων μας μιλάνε και σήμερα για πειθαρχία χαλιναγώγησης.

Είναι αυτή σοβιετική πειθαρχία; Η πειθαρχία χαλιναγώγησης ζητάει: Να κάνεις ή να μην κάνεις την τάδε δουλειά, να μην αργείς στο σχολείο, να μη σπας το μελανοδοχείο στους τοίχους, να μη βρίζεις τους δασκάλους. Θα μπορούσα ν' αναφέρω και μερικούς άλλους κανόνες που αρχίζουν με το "να μη". Αυτό όμως δεν είναι σοβιετική πειθαρχία. Η σοβιετική πειθαρχία είναι πειθαρχία υπερνίκησης των δυσκολιών, πάλης και προόδου, πειθαρχία επιμονής για την επίτευξη του σκοπού. Εχει τάχα λυθεί σ' εμάς το πρόβλημα των σκοπών και των καθηκόντων της διαπαιδαγώγησης; Το ζήτημα αυτό πρέπει να διευκρινιστεί. Λέμε πως το παιδί πρέπει να είναι καθωσπρέπει, να είναι αναπτυγμένο, νοικοκυρεμένο, πειθαρχημένο, τολμηρό, τίμιο, με θέληση κι άλλες ωραίες λέξεις. Μήπως όμως και στο αγγλικό σχολείο δεν προσπαθούν να είναι το παιδί με θέληση, τίμιο και νοικοκυρεμένο; Κι αυτοί έτσι λένε. Οχι, αυτή η διατύπωση δεν καθορίζει τους σκοπούς μας.

Οι σκοποί μας είναι άλλοι: Πρέπει να δώσουμε στα παιδιά κομμουνιστική αγωγή. Μ' άλλα λόγια οι σκοποί μας μπορούν να εκφραστούν μόνο στις ιδιότητες του χαρακτήρα, που καθορίζουν την προσωπικότητα του κομμουνιστή, κι αυτές οι ιδιότητες πρέπει να εκφράζονται με ακρίβεια και καθαρότητα.

Και για να δούμε, τι ξέρουμε για το χαραχτήρα του μέλους της κολεκτίβας - του ανθρώπου που είναι κομμουνιστική η αγωγή του! Τι γνώμη έχουμε γι' αυτόν τον άνθρωπο; Αν πούμε πως είναι τίμιος, πως πρέπει να έχει θέληση, πρέπει να είναι δραστήριος, αυτό δεν θα πει τίποτα. Τα προσόντα αυτά δεν είναι μόνο δικά μας.

Η τιμιότητα του κομμουνιστή πρέπει να διαφέρει από την τιμιότητα του λεγόμενου "καλού Αγγλου". Γιατί ακόμα και η Αγία Γραφή μιλάει για τιμιότητα.

Η δική μας τιμιότητα απαιτεί θετική ενότητα ανάμεσα στους εργαζόμενους, σεβασμό προς κάθε εργαζόμενο, σεβασμό προς τη μικρή κολεκτίβα μας και προς την κολεκτίβα ολόκληρης της σοβιετικής κοινωνίας, σεβασμό προς τους εργαζόμενους όλων των χωρών.

Μόνο σ' αυτό το φόντο μιλάμε εμείς για τιμιότητα. Κάθε ηθικό προτέρημα αποκτά σ' εμάς περιεχόμενο διαφορετικό απ' ό,τι έχει στην αστική τάξη. Σ' εμάς χρειάζεται μια ιδιαίτερη εναρμόνιση των ηθικών προτερημάτων, που δεν μοιάζει καθόλου, ας πούμε, με της Αγγλίας. Αυτά ακριβώς τα ιδιαίτερα προσόντα του ηθικού ατόμου πρέπει ν' αναπτύξουμε».

«Ας πάρουμε για παράδειγμα μια τέτοια σπουδαία ικανότητα, όπως το πρακτικό πνεύμα, στο οποίο δίνει ιδιαίτερη προσοχή ο σύντροφος Μολότοφ στην εισήγησή του στο 18ο Συνέδριο του Κόμματος.

Και απ' την αστική άποψη το πρακτικό πνεύμα είναι καλή ιδιότητα. Ομως πώς το εννοούν το πρακτικό πνεύμα στον αστικό κόσμο; "Πρέπει να είναι πρακτικός ο άνθρωπος, γιατί υπάρχουν πολλοί που δεν είναι πρακτικοί και πρέπει να είσαι ισχυρότερος απ' αυτούς". Το αστικό πρακτικό πνεύμα είναι προσόν, για να νικήσει ο πρακτικός τούς μη πρακτικούς, να επιπλεύσει, να τους μετατρέψει σε δούλους, σε εκμεταλλευόμενους.

Τέτοιο πρακτικό πνεύμα είναι μέσο εκμετάλλευσης. Σ' εμάς όμως κάθε σοβιετικός άνθρωπος πρέπει να είναι πρακτικός, το πρακτικό πνεύμα του ενός δεν μπορεί να εμποδίζει το πρακτικό πνεύμα του άλλου. Ωστε σ' εμάς το πρακτικό πνεύμα είναι ηθική ιδιότητα, και η απαίτηση του πρακτικού πνεύματος ηθική απαίτηση. Και πρέπει να καλλιεργούμε το πρακτικό πνεύμα στον κάθε άνθρωπο.

Πάρτε μια άλλη έννοια, όπως η ακρίβεια. Στους λόγους του συντρόφου Στάλιν και στις τελευταίες υποδείξεις της κυβέρνησής μας τονίζεται η σημασία αυτού του προσόντος. Στην εκπαιδευτική μας εργασία το να είναι κανείς ακριβής, το θεωρούμε ιδιότητα του πραγματικού κομμουνιστικού χαρακτήρα. Πρέπει όμως το προσόν αυτό ν' αναπτύσσεται σε τέτοιο βαθμό, ώστε η ακρίβεια του υφισταμένου να είναι μια και ομοιόμορφη ηθική ιδιότητα.

Πάρτε ένα ακόμα προσόν του χαρακτήρα, όπως η ικανότητα προσανατολισμού, η ικανότητα να προσανατολίζεσαι στις πιο πολύπλοκες συνθήκες πολύ γρήγορα, με μεγάλη ακρίβεια, πολύ ήρεμα, με πεποίθηση, χωρίς φωνές, χωρίς υστερίες, χωρίς πανικό, χωρίς τσιρίγματα. Οφείλουμε ν' αναπτύξουμε αυτή την ικανότητα.

Τέλος ας πάρουμε ένα άλλο σπουδαίο προσόν του χαρακτήρα, καθαρά κομμουνιστικό προσόν, όπως η ικανότητα να ξέρεις να υποτάσσεσαι στον σύντροφο - όχι στον πλούσιο, όχι στον αφέντη μα στον σύντροφο - και ταυτόχρονα η ικανότητα να ξέρεις να δίνεις εντολές στον σύντροφο. Είμαστε σύντροφοι, φίλοι, μα όταν τύχει κάποτε και πάρω το δικαίωμα να διατάζω, τότε εγώ πρέπει να ξέρω να διατάζω κι εσύ πρέπει να ξέρεις να υποτάσσεσαι, ξεχνώντας πως πριν από ένα λεπτό ήμασταν φίλοι. Αυτό το προσόν του χαρακτήρα μπορεί ν' αναπτυχθεί μόνο στη χώρα μας, όπου δεν υπάρχουν εκμεταλλευτικές τάξεις, ούτε εξουσία που πηγάζει απ' την οικονομική δύναμη, την ιδιοκτησία, τη θέση του αφέντη. Ολα αυτά τα προσόντα πρέπει να τα αναπτύξουμε στη νεολαία μας.

Ανέφερα πολύ λίγα απ' τα πάρα πολλά προσόντα.

Τώρα ρωτάνε: Ποια μέσα έχουμε για την ανάπτυξη αυτών των προσόντων; Για να μάθεις να διατάζεις το σύντροφο δεν υπάρχει άλλος δρόμος παρά να εξασκηθείς να διατάζεις, όχι όμως παίζοντας και γελώντας μα έτσι, που η μη εκτέλεση της διαταγής να τιμωρείται και ο σύντροφος να είναι υπεύθυνος μπροστά στην κολεκτίβα.

Αυτά είναι, σύντροφοι, τα βασικά που ήθελα να σας πω. Πρέπει να οργανώσουμε την κολεκτίβα έτσι, που να καλλιεργούνται πραγματικά, όχι φανταστικά, μα αληθινά, ρεαλιστικά προσόντα του ατόμου. Να τι οφείλουμε να κάνουμε και τότε, μέσα σ' αυτές τις συνθήκες, η ατομική μέθοδος θα επενεργεί πολύ πιο αποτελεσματικά, ομορφότερα και πιο σύμφωνα με το σκοπό που επιδιώκουμε. Γι' αυτό, αν δεν υπάρχει κολεκτίβα και κολεκτιβίστικη διαπαιδαγώγηση, τότε, εφαρμόζοντας την ατομική μέθοδο, διατρέχουμε τον κίνδυνο να διαπαιδαγωγήσουμε μόνο άτομα».