ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

Τους χωρίζουν δεκατέσσερα χρόνια, τα οποία, όμως, δεν στέκονται εμπόδιο στη σχέση τους. Γιατί τους ενώνει το δέος απέναντι στους νέους καιρούς που διαμορφώνονται, κι ο καθένας από την πλευρά του προσπαθεί να μιλήσει για μια Ελλάδα που παραπαίει έχοντας πάνω της τα ανεπούλωτα σημάδια του εμφύλιου άλγους.

Ετσι, η μουσική λαϊκή πρωτογένεια του Μίκη Θεοδωράκη συντονίζεται με τους υψηλούς ποιητικούς τόνους του Οδυσσέα Ελύτη, κι από αυτήν τη συνάντηση δημιουργείται σπινθήρας, ο οποίος βάζει σε κίνηση πανάξιους ερμηνευτές, οι οποίοι θα σφραγίσουν διά παντός την πρώτη εκτέλεση και μοναδική στη δισκογραφία του ελληνικού 20ού αιώνα: Ο ηθοποιός, ο κορυφαίος στις τραγωδίες με τη βαρύτονη φωνή του Θεόδωρος Δημήτριεφ (ψάλτης), ο δοκιμασμένος στις εξορίες τραγωδός Μάνος Κατράκης (αφηγητής) και ο ανυποψίαστος του εγγράμματου βίου Γρηγόρης Μπιθικώτσης (λαϊκός τραγουδιστής).

Αυτό το Σαββατοκύριακο, θα σταθούμε στην επιλογή του Οδυσσέα Ελύτη να δημοσιεύσει αποσπάσματα από το μνημειακό ποίημα στο περιοδικό «Επιθεώρηση Τέχνης» (τεύχος 40, Απρίλης 1958), με τη χρονολογική ένδειξη 1949. Τι τον οδήγησε σ' αυτήν την πολιτική πράξη, να δημοσιεύσει σ' ένα λογοτεχνικό και καλλιτεχνικό κομμουνιστικό έντυπο, δεν διαθέτουμε μαρτυρία από πρώτο χέρι.

Θα αναζητήσουμε μια κάποια απάντηση στον επιστημονικό λόγο του Ιταλού νεοελληνιστή Μάριο Βίτι, όπως διατυπώνεται στην εισαγωγή του «Το έργο του Οδυσσέα Ελύτη και η νεοελληνική κριτική», την οποία εκπονεί για τον συλλογικό τόμο «Εισαγωγή στην ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη. Επιλογή κριτικών κειμένων» («Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης», 2009):

«Αν και δεν διαθέτουμε μαρτυρίες του Ελύτη για την τακτική που αποφάσισε να ακολουθήσει, είναι δυνατόν να κάνουμε μερικές σκέψεις που βγαίνουν μόνες τους από τις περιστάσεις.

Ο Ελύτης όχι μόνο παραδίδει το έργο του στη γενιά που αποβλέπει στο να διαδεχθεί την δική του στην Ιστορία, αλλά ταυτόχρονα δρομολογεί τα δύο διαφορετικά έργα μέσα από τους δικούς της φορείς, αυτούς που εκτιμά πιο αποτελεσματικούς. Το έργο (σ.σ. ''Εξι και μία τύψεις'') που κατάγεται από το ''Ηλιος ο πρώτος'', στη "Διαγώνιο" (σ.σ. τεύχος 2, Ιούλης - Δεκέμβρης 1958), περιοδικό μη πολιτικοποιημένο, αν κρίνει κανείς εκ των προτέρων από τον διευθυντή του. Το "Αξιον εστί", με την πρόσφατη ιστορία και τις τραυματικές εμπειρίες για τον λαό, στο περιοδικό της αριστεράς που είχε αναλάβει τον ρόλο να υποστηρίξει την Αντίσταση μέσα από τα χαρακώματα του κομμουνισμού.

Οσον αφορά ιδιαίτερα την ''Επιθεώρηση Τέχνης'' και το όνομα του Κουλουφάκου, πρέπει να πω ότι οφείλω την πληροφορία στον Αλέξανδρο Αργυρίου, συντάκτη του άρθρου "Σημειώσεις πάνω στην ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη", το οποίο συνόδευε τα κείμενα του Ελύτη. Ο Κουλουφάκος έπειτα από συνεννόηση με τη συντακτική επιτροπή, στην οποία μετείχε και ο Τίτος Πατρίκιος, ανέθεσε στον Αργυρίου να συναντήσει τον Ελύτη, τον οποίο δεν γνώριζε, και να συζητήσουν. Επειτα από τη συνομιλία αυτή ο Ελύτης αποφάσισε ότι δεν διέτρεχαν κανέναν κίνδυνο τα κείμενά του. Η επιλογή ήταν μελετημένη, ώστε ο αναγνώστης να αποκομίσει μια γενική ιδέα για το έργο. Δείγμα από ωδές, ψαλμούς, αναγνώσματα ("Το οικόπεδο με τις τσουκνίδες"). Τίποτε όμως από την ''Γένεσι'', τίποτε από το ''Δοξαστικόν'', που εξάλλου δεν είχε ακόμη τον τίτλο αυτό».

Αλλά, ποια είναι ακριβώς η αντιμετώπιση του Αλέξανδρου Αργυρίου, ο οποίος είναι γεννημένος 10 χρόνια μετά τον κρινόμενο ποιητή; Ο 37χρονος κριτικός είναι πρώιμα καίριος, καθώς το έργο πρωτοβγαίνει από το συρτάρι και δεν έχει φορτωθεί τη μετέπειτα πρόσληψη του εκδομένου και μελοποιημένου κορυφαίου ποιητικού και μουσικού γεγονότος:

«Από την άποψη της τεχνικής», αποφαίνεται, «οι ψαλμοί και τα αναγνώσματα παρουσιάζουν μίαν ελαφρήν απήχηση των ιερών κειμένων, χωρίς να φτάνουν στη μίμηση ή να δανείζονται τύπους από το γλωσσικό τους ιδίωμα. Οι Ωδές ειδικότερα είναι στηριγμένες στις προπαροξύτονες και οξύτονες καταλήξεις, καθώς και στη στιχουργική τομή, όπως τη χρησιμοποιούσαν άλλοτε οι Βυζαντινοί μελωδοί. Κάθε Ωδή αντιπροσωπεύει κι από έναν άλλο ανεπανάληπτο στιχουργικό τύπο. Οι στροφές όμως κάθε μιας είναι πανομοιότυπες με την πρώτη, όχι μόνον στον αριθμό των συλλαβών αλλά και στα σημεία του τονισμού των».

«Από την άποψη του περιεχομένου, χρήσιμο θα ήταν ίσως για τον αναγνώστη να γνωρίζει ότι αυτός που μιλεί σε πρώτο πρόσωπο, είναι άλλοτε ο Ελληνας και άλλοτε ο ποιητής, χωρίς άλλη διάκριση. Και τούτο γιατί, σε όλη την εξέλιξη του έργου, που κι οι δυο τους εργάζονται χωρίς ανταπόδοση, προσηλωμένοι στη βαθύτερη ουσία της ελευθερίας, μετατρέποντας το αίμα σε φως, πράγμα που εκ των υστέρων δικαιώνει τη θυσία τους. Αυτό είναι, αν μπορεί να πει κανείς, το δεύτερο στρώμα που υπάρχει πίσω από το πρώτο, των φαινομένων. Το τρίτο στρώμα επιχειρεί βαθύτερες προεκτάσεις (...) Στηρίζεται πάντως σε μεταφυσικής υφής αντιλήψεις, όπως είναι π.χ. η θεωρία του συμψηφισμού των καλών και των κακών δυνάμεων που βρίσκονται σε ίσο ποσοστό στον Κόσμο ή στην αντίληψη ότι οι αντίθετες έννοιες, στην έσχατη συνέπειά τους, επικοινωνούν, πράγμα που εξηγεί τη ''θέση'' του ποιήματος και το ΑΞΙΟΝ της προσπάθειας του ανθρώπου να περάσει από την απώτατη άκρη του Αδη, στον Ηλιο και στο Φως».

ΥΓ: Νεκρή έπεσε από τους ισραηλινούς βομβαρδισμούς, στην Τζαμπάλια της Γάζας, η 19χρονη γραφίστρια Μαχασέν αλ Χατίμπ. Σε μία από τις τελευταίες δημιουργίες της (βλ. φωτ.), παρουσίαζε τον συνομήλικό της Σαμπάν αλ Ντάλου να καίγεται ζωντανός στο Νοσοκομείο Αλ Ακσα.