Ο Οδυσσέας Ελύτης το 1961 βρίσκεται στις ΗΠΑ, προσκεκλημένος του Στέιτ Ντιπάρτμεντ

Ο μαχητικός τόνος του θεσσαλονικιώτικου περιοδικού «Νέα Πορεία» δεν υιοθετήθηκε από άλλους λογοτεχνικούς κύκλους, οι οποίοι πιθανότατα θα είχαν συμφέρον να τοποθετήσουν απέναντί τους τον Οδυσσέα Ελύτη.

Τελικά εξελίχθηκε σε μία «μοναχική» υπόθεση, η οποία πολιτιστικά χρωματίστηκε από το αντιμαχόμενο δίπολο Αθήνα - Θεσσαλονίκη και παρουσιάστηκε σαν να είναι ο Νότος το κέντρο αποφάσεων και ο Βορράς ο «υπάκουος» εκτελεστής.

Ως ένα μικρό δείγμα της αντιπαράθεσης, παραθέτουμε δύο κείμενα εκείνης της περιόδου. Το πρώτο το υπογράφει ο 31χρονος νεοελληνιστής Γιώργος Π. Σαββίδης - ο οποίος ακόμα δεν έχει πάρει το χρίσμα του καθηγητή, στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης - και το δεύτερο ο 38χρονος συγγραφέας Ρένος Αποστολίδης (1924 - 2004), ο οποίος θυμίζουμε ότι τον Ιούλη του 1964 συμμετείχε με ομάδα παρακρατικών της ΕΚΟΦ και άλλων οργανώσεων στην εισβολή στο Κοινοβούλιο.

Ο Γιώργος Π. Σαββίδης υποδέχεται το έργο στο περιοδικό «Ταχυδρόμος» (10 Δεκέμβρη 1960), με τον τίτλο «"Αξιον εστί" το ποίημα του Ελύτη!»:

«Βαρύς ο λόγος, μα αληθινός - και γι' αυτό χρωστάμε να τον πούμε: Βραβεύοντας το "Αξιον Εστί" του κ. Οδυσσέα Ελύτη, η Επιτροπή Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνίας (αποτελούμενη από τρεις κριτικούς, δύο νεοελληνιστές και δύο λογοτέχνες) δεν τίμησε μονάχα το κορυφαίο έργο ενός από τους μεγαλύτερους ποιητές μας, αλλά συνάμα έσωσε την τιμή της Κριτικής μας που, με μια και τυπική εξαίρεση, απόφυγε επί ένα χρόνο να μιλήσει για το έργο αυτό, το οποίο - ανεξάρτητα από την αξία του - σημάδευε την δημιουργική επανεμφάνιση του Ελύτη στην Λογοτεχνία μας ύστερα από δώδεκα χρόνια.

Το δημοσίευμα της εφημερίδας «Ελευθερία» της 24ης Αυγούστου 1962, με τίτλο «Πώς θάβονται τα σκάνδαλα των κρατικών βραβείων»

Ομως, αν υποτεθεί πως η παλαιότητα ή η συχνότητα του φαινομένου αυτού στον τόπο μας δεν δικαιολογεί πια την αγανάκτηση, ωστόσο η συνέχιση κι η επιδείνωσή του σίγουρα επιβάλλουν την ανησυχία για την πνευματική αξία του έθνους μας. Γιατί δύο, αλληλένδετα, είναι τα βασικά κριτήρια τούτης της υγείας: ποιητές, δημιουργοί άξιοι αυτών των ποιητών.

(...) Κάθε ποίημα που βγαίνει σωστό από τα χέρια του τεχνίτη του είναι μια νίκη. Νίκη του ποιητή, κερδισμένη για λογαριασμό της γλώσσας στην οποία γράφει και, συνεπώς, για λογαριασμό όλων όσοι χρησιμοποιούν την ίδια γλώσσα. Κι όσο μεγαλύτερο σε έκταση το ποίημα - το σωστό - τόσο σπουδαιότερη η νίκη. Κι όταν ο στόχος της επιδρομής δεν είναι απλώς η υποκειμενική συνείδηση του ποιητή, αλλά εκείνο που ονομάζουμε: εθνική συνείδηση, τότε η νίκη έχει την θέση της όχι μονάχα στην ιστορία της γλώσσας και της λογοτεχνίας, αλλά και στην ιστορία του έθνους - και ο ποιητής δικαιούται το επίθετο: εθνικός».

Στον αντίποδα, την Παρασκευή 24 Αυγούστου 1962 ο Ρένος Αποστολίδης δημοσιεύει έναν λίβελο για το «Αξιον Εστί» στην εφημερίδα «Ελευθερία», με τον τίτλο «Πώς θάβονται τα σκάνδαλα των κρατικών βραβείων».

(C) reserved

Από αριστερά οι Κίμων Φράιερ, Αλέκος Σεγκόπουλος, Νίκος Καρύδης, Γ. Π. Σαββίδης, Νίκος Γκάτσος, Αλέκος Πατσιφάς. Καθιστοί οι Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας και Οδυσσέας Ελύτης

Εστω όμως και αργά, ο κ. υπουργός Παιδείας τον καιρό έχη και δύναται ν' ακυρώση μίαν άδικον πράξιν, και να ζητήση ευθύνας από τας υπηρεσίας του και τας επιτροπάς του.

Το σκάνδαλον είναι το εξής: Η διωρισμένη επιτροπή κρατικών βραβείων του υπουργείου Παιδείας εχάρισε το πρώτον βραβείον Ποιήσεως διά το 1959 εις βιβλίον του 1960 αι δε 25.000 δρχ. του Ελληνος φορολογουμένου εισεπράχθησαν παρανόμως από τον βραβευθέντα ποιητή, και ταύτα βάσει ανακριβούς βεβαιώσεως της Εθνικής Βιβλιοθήκης, ότι δήθεν το βιβλίον κατετέθη εις αυτήν την 30ην Δεκεμβρίου 1959 και όχι - όπως είναι η γνωστή εις πάντας αλήθεια - μετά δίμηνον όλον του 1960, οπότε και μόνον πράγματι εξεδόθη, εκυκλοφόρησε και κατετέθη πλήρες, όχι μισό, προχρονολογημένον όμως, εις την Εθνικήν Βιβλιοθήκην.

Αλλ' ακόμη ενδεικτικώτερον είναι κάτι άλλο: Το "Αξιον εστί" και οι "Εξη και μία τύψεις" εκυκλοφόρησαν συγχρόνως, τέλη Φεβρουαρίου-αρχάς Μαρτίου 1960. Συγχρόνως - αρχάς Μαρτίου - εδόθησαν εις τα βιβλιοπωλεία (το πράγμα ελέγχεται από τα βιβλία των και τας αποδείξεις των, διά τα οποία οι βιβλιοπώλαι είναι υπεύθυνοι έναντι της Εφορίας), συγχρόνως ετυπώνοντο - εις διαφορετικά τυπογραφεία διά να εκδοθούν συγχρόνως - συγχρόνως ανηγγέλθησαν από όλον τον Τύπον - τον Μάρτιο του 1960 - συγχρόνως εχαρίσθησαν με αφιερώσεις από τον ποιητήν εις τους κριτικούς και τους φίλους του, και μία εκατοντάς ανθρώπων πνευματικών είναι έτοιμοι να προσβεβαιώσουν πότε ακριβώς εξεθόθησαν τα δύο βιβλία.

Ωστόσον, παρ' όλα τα "συγχρόνως" αυτά, το μεν "Αξιον εστί", που ήτο βέβαιον ότι θα εβραβεύετο (εφ' ω και ετιμήθη μάλιστα εξήντα δραχμάς, με μόνον 90 σελίδας - διά να ακριβοπληρώση και τα 100 αντίτυπα, που, εκτός της βραβεύσεως, θα ηγόραζε το υπουργείο Παιδείας, φέρνει στην ανάριθμον σελίδα 29 χρονολογίαν ψευδή "Δεκέμβριος 1959", οι δε "Εξη και μία τύψεις", στην ανάριθμον σελίδα 29, χρονολογίαν - περίπου αληθή - "Φεβρουάριος 1960", που είναι πράγματι πλησία της αληθούς ημερομηνίας εκδόσεως αμφοτέρων».

Καταλήγοντας ο Ρένος Αποστολίδης απευθύνεται στον υπουργό Παιδείας, από τον οποίο ζητάει να διατάξει έλεγχο για το τι συνέβη με την εισαγωγή του βιβλίου στην Εθνική Βιβλιοθήκη, να ακυρώσει την απονομή βράβευσης και να απολύσει την κριτική επιτροπή των Κρατικών Λογοτεχνικών Βραβείων.

ΥΓ. Αυτό το Σαββατοκύριακο πραγματοποιείται το Επιστημονικό Συνέδριο που διοργανώνει η ΚΕ του ΚΚΕ, στην Αίθουσα Συνεδρίων στον Περισσό, με θέμα «Η λογοτεχνία στα χρόνια της θύελλας (1940-1950) - Για τη συνάντηση της νεοελληνικής λογοτεχνίας με την ΕΑΜική Αντίσταση και τον αγώνα του ΔΣΕ».