«Η τέχνη υπάρχει διότι ανατέμνει τη λειτουργία του ανθρώπου, κινητοποιεί τις αληθινές του ευαισθησίες, τον βοηθά να αισθανθεί, έστω και για λίγο, προς τα πού πρέπει να τείνει...», έλεγε ο Μάνος Χατζιδάκις. Σημαντικότατη μορφή κοινωνικής συνείδησης, αναμφίβολα, η τέχνη, αποτελεί ισχυρότατο μέσο γνώσης και πελώρια κοινωνική δύναμη. Ιδιαίτερα, όταν ανιχνεύει, βρίσκει και αντανακλά την αληθινή και όχι την εικονική πραγματικότητα.

Στη μακρινή Βενεζουέλα, πριν από τριάντα πέντε χρόνια, γεννήθηκε σε ένα γκαράζ του Καράκας, η ιδέα να αξιοποιηθεί η μουσική για τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών. Αυτό το πρόγραμμα εξελίχθηκε το 1979 σε Εθνική Νεανική Ορχήστρα Βενεζουέλας και το 1996 στο περίφημο «El Systema», Εθνικό Σύστημα Νεανικών και Παιδικών Ορχηστρών, ένα εκπληκτικό πρόγραμμα μουσικής εκπαίδευσης.

Ολα ξεκίνησαν το 1975, χάρη στις προσπάθειες του μουσικού παιδαγωγού Χοσέ Αντόνιο Αμπρέου. Οραματιστής ενός καλύτερου κόσμου, ο Αμπρέου, μαζί με 8 δάσκαλους μαθητές ωδείου της εποχής και 11 παιδιά που δε γνώριζαν μουσική, άρχισαν να χτίζουν το όνειρό τους: Να φτιάξουν μια νεανική συμφωνική ορχήστρα, με την πεποίθηση ότι η κλασική μουσική δεν πρέπει να είναι προσβάσιμη μόνο στην ανώτερη τάξη, αλλά και δικαίωμα και εφόδιο ζωής των «ταπεινών και καταφρονεμένων». Κόντρα στη «θεωρία» ότι η τέχνη και πιο συγκεκριμένα η συμφωνική μουσική είναι για τους λίγους, τους πλούσιους, τους επαΐοντες και την ελίτ, η πρωτοβουλία του Αμπρέου άρχισε να αγκαλιάζει όλο και περισσότερα παιδιά, που λαχταρούσαν όχι μόνο να μάθουν μουσική, αλλά, πολύ περισσότερο, να ενταχθούν σε ένα σύνολο, σε μία ομάδα που δημιουργούσε. Χιλιάδες νεαρά αγόρια και κορίτσια, η συντριπτική πλειονότητά τους από πολύ φτωχές οικογένειες, βρήκαν στο εκπαιδευτικό αυτό πρόγραμμα ένα στήριγμα.

Φυσικά, αυτή η πρωτοβουλία αξιοποιήθηκε από τις τότε αστικές κυβερνήσεις ως ένα είδος «κοινωνικού προγράμματος» που αποτρέπει τους νέους από κακές συνήθειες. Αξίζει να σημειωθεί ότι όταν ξεκινούσε στη Βενεζουέλα υπήρχαν μόλις δυο συμφωνικές ορχήστρες, ενώ το κοινό κλασικής μουσικής ήταν πολύ περιορισμένο. Στη «διαδρομή» του, το πρόγραμμα κατάφερε να εξασφαλίσει τη χρηματοδότησή του από το κράτος, όχι από το υπουργείο Πολιτισμού, αλλά από το υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Ανάπτυξης, καθώς αναγνωρίστηκε σ' αυτό η συμβολή του στη σωτηρία των παιδιών από τους διάφορους κινδύνους που τα απειλούσαν. Ωστόσο, παρά την αξιοποίησή του από τους αστούς, αυτό σε καμία περίπτωση δεν αναιρεί την πρωτοπόρα δουλειά του ιδρυτή.

Ιδιαίτερη «άνθηση» είχε το πρόγραμμα μετά την άνοδο στην κυβέρνηση, το 1999, του σημερινού Προέδρου Ούγκο Τσάβες, που στήριξε ολόπλευρα το πρόγραμμα και συνολικά την πολιτιστική ανάπτυξη στη χώρα, ως μέρος των συνολικών αλλαγών, που έχουν βελτιώσει σημαντικά τη ζωή των φτωχών λαϊκών στρωμάτων.

Η δομή του συστήματος βασίζεται στους λεγόμενους «πυρήνες», κέντρα εκπαίδευσης, που υπάρχουν σε όλες τις διοικητικές περιφέρειες της χώρας, συνολικά 180 που εκπαιδεύουν αυτήν τη στιγμή 350.000 παιδιά και εφήβους και νέους. Η εκπαίδευση ξεκινάει σε πολύ μικρές ηλικίες, γίνονται δεκτά όλα τα παιδιά από δύο χρόνων. Μόνη προϋπόθεση, η καθημερινή τετράωρη συμμετοχή τους στη μουσική εκπαίδευση, η οποία, μάλιστα, διαφοροποιείται από την παγιωμένη δυτική, καθώς δε στηρίζεται στη μοναχική μελέτη αλλά στην ομαδική. Ομαδικά και υποχρεωτικά δεν είναι μόνο τα μαθήματα, αλλά και η δημιουργία μικρών συνόλων που χρησιμοποιούνται και ως ομάδες μελέτης, στα οποία τα παιδιά συμμετέχουν από την πρώτη στιγμή της επαφής τους με τη μουσική, αρχικά με το ρυθμό, το τραγούδι, τη χορωδία, με τη διασκέδαση να είναι πάντα συστατικό στοιχείο της απαιτητικής εκπαίδευσης. Στη συνέχεια, ο μικρός μαθητής αρχίζει να παίζει κάποιο όργανο, τύμπανο ή φλάουτο. Στα 7 τους χρόνια, τα παιδιά διαλέγουν το όργανο που επιθυμούν, έγχορδο ή πνευστό και γενικά από τους δασκάλους τους κινητοποιούνται ώστε να μην αλλάζουν εύκολα επιλογή στην πορεία, αν και μπορούν να το κάνουν, εφόσον υπάρχει σοβαρός λόγος.

Με στόχο όχι την αναζήτηση ταλέντων, αλλά την καλλιέργεια του ταλέντου, το πρόγραμμα παράλληλα καλλιεργεί την ομαδική δουλειά, τη συνεργασία, την υπευθυνότητα, την κοινωνικότητα.

Σήμερα, το «El Systema» έχει σε λειτουργία 90 παιδικές και 130 νεανικές ορχήστρες, ενώ έχει προχωρήσει στην ίδρυση σημαντικών ανώτατου επιπέδου μουσικών σχολών, όπως και δικτύου τεχνικών σχολών που εκπαιδεύουν τεχνίτες που ασχολούνται με τη συντήρηση και την επιδιόρθωση μουσικών οργάνων. Ταυτόχρονα, η μεθοδολογία του βενεζουελάνικου συστήματος έχει υιοθετηθεί από δεκάδες χώρες σε όλο τον κόσμο.

Οι καλύτεροι από τους νεαρούς μουσικούς παίζουν σε κεντρικές ορχήστρες, με πρώτη και καλύτερη την πασίγνωστη πλέον Ορχήστρα Νέων «Σιμόν Μπολιβάρ». Μαθητής του «El Systema» υπήρξε και o 30χρονος σήμερα μαέστρος Γκουστάβο Ντουνταμέλ, που ήδη έχει διευθύνει κορυφαίες ορχήστρες σ' όλο τον κόσμο, ενώ πρόσφατα διορίστηκε μουσικός διευθυντής της Φιλαρμονικής του Λος Αντζελες. Ανάμεσα στους θαυμαστές του συγκαταλέγονται ο Κλάουντιο Αμπάντο, ο Τζέιμς Λιβάιν και ο Ντάνιελ Μπαρενμπόιμ, που, αναφερόμενος στον Ντουνταμέλ, είπε ότι είναι «το πιο συναρπαστικό ταλέντο στη διεύθυνση ορχήστρας που έχω ακούσει εδώ και πολλά χρόνια», καθώς και ο σερ Σάιμον Ρατλ, χαρακτηρίζοντάς τον ως τον πιο εκπληκτικά χαρισματικό μαέστρο που έχει συναντήσει.

Η «Μαγική Ορχήστρα» της Βενεζουέλας με τους 200 νεαρούς μουσικούς της, ηλικίας από 16 ως 26 χρόνων, που έχει περιοδεύσει σε όλο τον κόσμο, το καλοκαίρι αναμένεται και στην Ελλάδα. Με μαέστρο τον Γκουστάβο Ντουνταμέλ, η Ορχήστρα Νέων «Σιμόν Μπολιβάρ» θα δώσει συναυλία στις 23 Ιουνίου, στο Ηρώδειο, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών. Παράλληλα, οι υπεύθυνοι για την εφαρμογή του «El systema» θα συμμετάσχουν σε σειρά μικρών εργαστηρίων (workshops), στις 21 και 22 Ιουνίου, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, παρουσιάζοντας πτυχές του «συστήματος», που έχει εντυπωσιάσει τόσο τους ειδικούς της μουσικής, όσο και τους απλούς ακροατές σ' ολόκληρο τον κόσμο.