Πάντα πρόθυμος να στηλιτεύσει τις παρεκτροπές των απανταχού ισχυρών, κομμουνιστής από νεαρή ηλικία, ένθερμος υποστηρικτής του Κομμουνιστικού Κόμματος Πορτογαλίας ως το τέλος της ζωής του, ο νομπελίστας Πορτογάλος συγγραφέας Ζοζέ Σαραμάγκου, που πρόλαβε να δει εκδομένο το τελευταίο του αλληγορικό μυθιστόρημα «Κάιν» (Νοέμβρης 2009), «έφυγε» την περασμένη βδομάδα από τη ζωή, στο νησί Λανθαρότ (των Κανάριων νήσων), όπου ζούσε από το 1993 αυτοεξόριστος. Αιτία της αυτοεξορίας του στάθηκαν οι απόψεις του που εξόργισαν τα μέλη της κοινότητας των καθολικών της χώρας του, ειδικά μετά την έκδοση του μυθιστορήματος «Το κατά Ιησούν Ευαγγέλιον» (με την παρουσίαση του Ιησού από τον συγγραφέα ως σφαλερού ανθρώπινου όντος), ώστε η συντηρητική κυβέρνηση της Πορτογαλίας να απορρίψει την υποψηφιότητά του για το Ευρωπαϊκό Βραβείο Λογοτεχνίας, διατεινόμενη ότι το έργο αυτό προσέβαλε την Καθολική Εκκλησία και τους πιστούς της.

Βίαιες αντιδράσεις από την Καθολική Εκκλησία προκάλεσε, όμως, και το Κύκνειο άσμα του, ο «Κάιν» (2009), μια νουβέλα με πρωταγωνιστές τον Κάιν, τον Θεό και την ανθρωπότητα. Κατά τη διάρκεια μάλιστα της παρουσίασης του βιβλίου, ο Σαραμάγκου είπε ότι η Βίβλος είναι «ένα εγχειρίδιο κακής ηθικής» και «ένας κατάλογος με ό,τι χειρότερο έχει η ανθρώπινη φύση».

Η ΚΕ του ΚΚΕ, πληροφορούμενη το θάνατο του μεγάλου κομμουνιστή συγγραφέα, απέστειλε στο Πορτογαλικό ΚΚ την παρακάτω συλλυπητήρια επιστολή: «Πρόκειται για μια μεγάλη απώλεια μιας διακεκριμένης μορφής του κομμουνιστικού κινήματος με σημαντικό συγγραφικό έργο που ταυτίστηκε ως το τέλος της ζωής του με την πάλη των κομμουνιστών, αλλά και του εργατικού λαϊκού κινήματος για έναν κόσμο χωρίς καπιταλιστική εκμετάλλευση. Το έργο του θα αποτελεί πηγή έμπνευσης και άντλησης επαναστατικής αισιοδοξίας για τους κομμουνιστές σε όλο τον κόσμο, για την εργατική τάξη σε κάθε χώρα».

Ο Σαραμάγκου, συγγραφέας, ποιητής, σεναριογράφος, δημοσιογράφος, γεννήθηκε στις 16 Νοέμβρη 1922 και ήταν παιδί οικογένειας ακτήμονων χωρικών από το χωριό Αζινιάγκα της Πορτογαλίας, ένα μικρό χωριό στην επαρχία Ριμπατέζου, 100 περίπου χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Λισαβόνας. Το 1924, η οικογένεια Σαραμάγκου μετακόμισε στη Λισαβόνα, όπου ο πατέρας του ξεκίνησε τη δουλειά του αστυνομικού. Μερικούς μήνες μετά τη μετακόμιση της οικογένειας στη Λισαβόνα, ο μεγαλύτερος κατά δύο χρόνια αδελφός του συγγραφέα, Φραντσίσκο, πεθαίνει. Στα 12 του χρόνια εγκατέλειψε το σχολείο και για περίπου μία διετία εργάστηκε ως κλειδαράς.

Στη συνέχεια, εξαιτίας της οικονομικής ανέχειας της οικογένειάς του, γράφτηκε σε τεχνική σχολή, αντί για το κλασικό γυμνάσιο που ήθελε. Μετά την αποφοίτησή του, εργάστηκε για δύο χρόνια ως μηχανικός αυτοκινήτων. Αλλά ο νεαρός Σαραμάγκου είχε πάθος με τα Γράμματα, με την ανάγνωση, τη μάθηση και τελικά το γράψιμο. Ετσι, ο αυτοδίδακτος αυτός συγγραφέας έμαθε μόνος του ξένες γλώσσες και από νωρίς μπήκε στο δημοσιογραφικό στίβο. Εργάστηκε στην εφημερίδα «Diario de Νoticias» ως το 1975, όταν πλέον μπορούσε να ζήσει αξιοπρεπώς από τα συγγραφικά δικαιώματα των βιβλίων του. Στα Γράμματα εμφανίστηκε πολύ νέος, το 1947, με το μυθιστόρημά του «Γη της Αμαρτίας» , που ωστόσο δεν προκάλεσε καμία αίσθηση. Το 1969 εντάχθηκε στο Πορτογαλικό Κομμουνιστικό Κόμμα και τον Απρίλη του 1974 συμμετείχε στην «Επανάσταση των Γαριφάλων», που οδήγησε στην πτώση της χούντας του Σαλαζάρ. Το δεύτερο μυθιστόρημά του ήταν το «Εγχειρίδιο ζωγραφικής και καλλιγραφίας» (1977). Ευρέως γνωστός έγινε με το «Χρονικό του μοναστηριού» (1982). Σε μεγάλη ηλικία έγραψε και τα σημαντικότερα μυθιστορήματά του, την «Ιστορία της πολιορκίας της Λισαβόνας», την «Πέτρινη σχεδία», το «Περί τυφλότητας», το «Κατά Ιησούν Ευαγγέλιον» και το «Η χρονιά που πέθανε ο Ρικάρντο Ρέις».

Παρά το Νόμπελ (1998) και τη διεθνή αναγνώριση, ο Πορτογάλος συγγραφέας εξακολούθησε να είναι παραγωγικός και πάντα πρόθυμος να στηλιτεύσει τις παρεκτροπές των απανταχού ισχυρών. Υπερασπίστηκε το δικαίωμα των Παλαιστινίων να ζήσουν σε μια δική τους πατρίδα συγκρίνοντας τη ζωή στους καταυλισμούς των προσφύγων στην Παλαιστίνη με το Αουσβιτς, ξεσηκώνοντας αντιδράσεις. Ενωσε τη φωνή του με τους Ζαπατίστας στη ζούγκλα του Μεξικού και με τους Βεδουίνους στη Δυτική Σαχάρα. Και δε δίστασε ποτέ να ασκήσει κριτική σε προέδρους όπως ο Μπους και να αποκαλέσει τον Μπερλουσκόνι εμετικό. Οσο για την «Ευρώπη των πολιτών», στα μάτια του Σαραμάγκου δεν ήταν παρά «μια κακόγουστη φάρσα, ένας μύθος για να κοιμόμαστε όρθιοι, στην εποχή όπου ο παγκόσμιος φιλελευθερισμός είναι μια όχι και τόσο καινούρια μορφή του ολοκληρωτισμού». Κατά τη διάρκεια του πολέμου στο Λίβανο, το 2006, υπέγραψε δήλωση μαζί με άλλους διανοούμενους, καταδικάζοντας αυτό που χαρακτηρίζει ως «πολύχρονη στρατιωτική, οικονομική και γεωπολιτική πρακτική, της οποίας ο πολιτικός σκοπός δεν είναι τίποτα λιγότερο παρά η εξολόθρευση του παλαιστινιακού λαού». Ενώ, με κάθε ευκαιρία εξέφραζε την αλληλεγγύη του στην Κούβα, ζητώντας την άρση του βάρβαρου αποκλεισμού από τις ΗΠΑ. Οπως και, με κάθε ευκαιρία, δε δίσταζε να συστήνεται όχι μόνον ως άθεος, αλλά και ως κομμουνιστής. «Ο κομμουνισμός είναι στις ορμόνες μου», έλεγε σε μία από τις τελευταίες συνεντεύξεις του. «Οπως το σώμα μου έχει ορμόνες που κάνουν τα γένια μου να μεγαλώνουν, έτσι έχει κι ορμόνες που με κάνουν κομμουνιστή. Δεν πρόκειται να αλλάξω, θα ήταν ντροπή να γίνω κάποιος άλλος».

Ο συγγραφέας περνούσε τις διακοπές του στο χωριό των γονιών του, Αζινιάγκα, μαζί με τους παππούδες του. Οταν ο παππούς του έπαθε καρδιακή προσβολή και έπρεπε να πάει στη Λισαβόνα για θεραπεία, ο Σαραμάγκου θυμάται: «Πήγε στην αυλή του σπιτιού, όπου υπήρχαν λίγα δέντρα, μερικές ελιές και συκιές. Και πέρασε από όλα αγκαλιάζοντάς τα με τη σειρά, κλαίγοντας, λέγοντάς τους "αντίο", μιας και ήξερε πως δε θα επέστρεφε». Το να βλέπεις και να ζεις κάτι τέτοιο, λέει ο Σαραμάγκου, αν αυτό δε σε σημαδεύει για την υπόλοιπη ζωή σου, τότε δεν έχεις αισθήματα.

Στο λογοτεχνικό του «σύμπαν», με τα αλληγορικά μυθιστορήματά του, οι ήρωές του αγωνίζονται έντονα για την ανάγκη τους να συνδεθούν μεταξύ τους, να σφυρηλατήσουν σχέσεις και δεσμούς κοινότητας, καθώς και για την ανάγκη τους για ιδιαιτερότητα, ατομικότητα, όπως και να βρουν νόημα και αξιοπρέπεια.

Τα μυθιστορήματα του Σαραμάγκου συχνά πραγματεύονται φανταστικά σενάρια, όπως αυτό στο μυθιστόρημά του «Η Πέτρινη Σχεδία» (1986), στο οποίο η Ιβηρική Χερσόνησος, μετά από μία ρωγμή στα Πυρηναία, αποσπάται από την υπόλοιπη Ευρώπη και πλέει στον Ατλαντικό Ωκεανό. Στο μυθιστόρημά του «Περί Τυφλότητος» (1995), μια ολόκληρη απροσδιόριστη χώρα έχει πληγεί από μια μυστήρια μάστιγα «λευκής τυφλότητας», με διαρκώς αυξανόμενα περιστατικά αιφνίδιας τύφλωσης στον πληθυσμό.

Το «Περί Φωτίσεως» αποτελεί ένα σαφές ευθύβολο και καυτό σχόλιο για το σήμερα και κυρίως για τη σύγχρονη δημοκρατία. Το καθεστώς άλλωστε, στο οποίο λαμβάνουν χώρα τα γεγονότα του βιβλίου (το οποίο χρησιμοποιεί ουσιαστικά ολοκληρωτικές μεθόδους), δεν είναι μια δικτατορία, μια στρατιωτικά επιβεβλημένη ολιγαρχία, ή ένα υποθετικό μελλοντικό καθεστώς. Ο χρόνος είναι το Τώρα και ο τόπος είναι το Εδώ. Το μυθιστόρημα πραγματεύεται τα όρια της δημοκρατίας και διερευνά μέχρι ποιο σημείο φτάνουν στην πράξη οι ελευθερίες των πολιτών της. Η πρόδηλη αγάπη του Σαραμάγκου προς τον Ανθρωπο, οι ήρωές του που διακατέχονται από μια πηγαία αξιοπρέπεια, το ήθος που κρατούν με κάθε κόστος, αποτελούν από μόνα τους το καλύτερο σημάδι ελπίδας.

Στις 19/6 η σορός του τέθηκε σε λαϊκό προσκύνημα στη Λισαβόνα και στις 20/6 έγινε η κηδεία του, στην οποία μίλησε ο ΓΓ του ΚΚ Πορτογαλίας Τζερόνιμο Ντε Σόουσα, εξαίροντας το έργο και τη δράση του κομμουνιστή λογοτέχνη.