20 προς 21 Αυγούστου του 1948. Μονόπυλο, κοντά στο σύνορο, στην άκρη της Αλεβίτσας. Μεθυσμένοι από τις νίκες τους οι επιτελείς του κυβερνητικού στρατού διαλαλούν πως έχουν σφραγίσει τη μοναδική οδό διαφυγής των «κατσαπλιάδων», που έχουν στριμωχτεί στα υψώματα του Γράμμου.

Καλοκαίρι. Αλλά εκεί πάνω στα βουνά η νύχτα είναι σύμμαχος. Ενας, δύο, τρεις,... δέκα,... εκατό,... χίλιοι,... εννιάμισι χιλιάδες! Τόσοι μαχητές του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας πέρασαν εκείνο το βράδυ τον αυχένα, ανάμεσα στις σκοπιές του στρατού με τις αμερικάνικες στολές, του στρατού του πάνοπλου, που όμως για δυο χρόνια γνώριζε τη μία ήττα μετά την άλλη. Ενός στρατού που ξεκίνησε στην αρχή του καλοκαιριού να εφαρμόσει το σχέδιο «Κορωνίς», που πρόβλεπε ότι σε 28 μέρες θα είχαν εξαφανίσει τους «συμμορίτες». Εβδομήντα μέρες κράτησε αυτό που έμεινε στην ιστορία ως η μάχη του Γράμμου. Σε κάθε έναν μαχητή του ΔΣΕ αντιστοιχούσαν 10 φαντάροι του κυβερνητικού στρατού. 1 προς 50 ήταν η αντιστοιχία στον οπλισμό. Ελιωσαν ως και τα βράχια.

***

Απερίγραπτες μάχες ώσπου να γίνει ό,τι έγινε εκείνο το βράδυ. Χιλιόμετρα πορείας μέσα στη νύχτα. Χιλιόμετρα ατέλειωτα. Απ' τις πλαγιές του Σμόλικα, απ' το Βόιο, απ' το Γράμμο, γενική ανασύνταξη δυνάμεων και χιλιόμετρα πορείας για να βρεθεί το πρωί ο κυβερνητικός στρατός και πάλι με την πλάτη στον τοίχο. Για να περάσουν μέσα σε μια νύχτα 9.500 μαχητές από το Γράμμο στο Βίτσι. Κι εκεί που όλα έδειχναν να τελειώνουν... άρχισαν να πέφτουν τα κεφάλια των στρατηγών του κυβερνητικού στρατού καθώς οι Αμερικάνοι απειλούσαν ως και με αποχώρηση των δυνάμεών τους μετά το φιάσκο.

***

Πρέπει νά 'ταν όμορφο κείνο το πρωινό στις πλαγιές στο Βίτσι. Μια ανάσα μες στη φωτιά του πιο σκληρού πολέμου. Του Εμφυλίου. Μια ανάσα στον καθαρό αέρα. Δίχως βόμβες ναπάλμ να καίνε τα πάντα γύρω.

Λίγες οι μαρτυρίες. Λιγοστοί, πια, 52 χρόνια μετά, οι επιζώντες. Οι περισσότεροι να ζουν ακόμα τη χαρά που έδωσε σε κάθε ελεύθερη σκέψη, σε κάθε ανυπότακτο, σε κάθε μαχητή, εκείνο το στρατήγημα-κατόρθωμα. Ο μεγάλος ελιγμός.

***

Πενήντα δύο χρόνια μετά ακόμα ψάχνουμε. Τα μονοπάτια ένα ένα. Να βρούμε τα βήματα. Να καταγράψουμε τα ίχνη. Λιγοστά. Μόνο η σιωπή μαρτυρά ακόμα. Λες κι εκείνη η νύχτα να σφράγισε τα πάντα. Ενα χρόνο μετά, πάλι Αύγουστο, το '49, δόθηκε το τέλος. Ανιση μάχη. Η πολεμική υπεροπλία σφράγισε το στρατιωτικό αποτέλεσμα. Ομως ακόμα και τότε ένας ελιγμός σφράγισε την πολιτική εξέλιξη. Η διαφυγή απ' τους Χιονάδες. Χιλιάδες μαχητές διασώθηκαν. Βρήκαν φιλόξενη γη στις σοσιαλιστικές χώρες. Μεγαλούργησαν κι εκεί. Γύρισαν πίσω, πάντα αντρειωμένοι.

Χάθηκαν πολλοί. Σ' αυτούς, ίσως, να πρέπει να αφιερώσουμε τούτο το «κομπιασμένο» γραπτό. Στα ίχνη τους που υπάρχουν ακόμα στο Χάρο της Κοτύλης. Στο πέρασμα του 2.520. Στα Πατώματα, στην Πέτρα Μούκα, στο Γενικό Αρχηγείο. Αυτό ήταν τούτη τη φορά το δρομολόγιο. Σ' ένα βουνό σφραγισμένο 52 ολόκληρα χρόνια, που ορισμένοι εσχάτως σκέφτονται να αξιοποιήσουν «οικολογικώς», να σβήσουν, δηλαδή, όπως στην Πρέσπα, κι αυτά τα τελευταία αχνά ίχνη. Ενας ακόμα λόγος, λοιπόν, που αποκτούν ξεχωριστή σημασία αυτά τα ιδιότυπα ιστορικά «σεμινάρια» που γίνονται αδιαλείπτως από το 1996 και μετά εκεί στο ίδιο το πεδίο. Από τότε που το Κόμμα έδωσε κατεύθυνση να σηματοδοτηθούν ένας προς έναν όλοι οι ιστορικοί τόποι όπου διαδραματίστηκε η τρίχρονη εποποιία του ΔΣΕ.

***

Εκεί, λοιπόν. Πόσες φορές πήγαμε και ξαναπήγαμε... Πόσες φορές θα χρειαστεί να πάμε και να ξαναπάμε... Και μάλιστα όσο το δυνατόν πιο γρήγορα. Οσο το δυνατόν πιο έγκαιρα. Ο χρόνος κυλά ήδη ανάποδα. Σβήνει και τα τελευταία ίχνη. Το χειρότερο, χαλά όποιον ζωντανό επέζησε ως τώρα για να μαρτυρήσει. Οταν πρωτοφτάσαμε, το '96 στις Πόρτες στο Βίτσι, νομίζαμε πως κοιτώντας από κει ένα γύρω την περιοχή μπορούσαμε να καταλάβουμε τι περίπου έγινε. Ξεχωρίζουν μία μία οι κορφές, αναγνωρίζεται σχετικά εύκολα ο τόπος.

Από τότε κάθε νέα επίσκεψη, όλο και πιο κοντά σε μια κορφή, σ' έναν αυχένα, σε μια ρεματιά, μεγαλώνει την αίσθηση της άγνοιας. Οσο τρέχεις τα χιλιόμετρα φαίνεται μικρός ο τόπος. Οσο περπατάς τόσο πιο δύσκολο κατανοείς ό,τι ήταν το εγχείρημα. Κι όμως. εδώ σ' αυτά τα βουνά εγκαθιδρύθηκε η Ελεύθερη Ελλάδα. Οσο μικρός κι αν νιώθεις, εσύ ο επίγονος, είσαι υποχρεωμένος να πάρεις στον ώμο σου το βάρος. Για την ιστορία είναι μάλλον αδιάφορη η προσωπική σου αντοχή. Το σίγουρο είναι πως κάποιοι θα την περπατήσουν τη στράτα που χαράχτηκε. Εσύ επιλέγεις: Να συμμετάσχεις στο πέρασμα, συνειδητά, ως Ανθρωπος-αυταξία που δικαιώνει τον τίτλο και χρεώνεται ό,τι γεννά η αγωνία για όσα δεν έχουν γίνει ακόμα. `Η, να σε περάσουν από κει εκδρομέα-μέλος ενός κάποιου ομίλου φίλων του... λαγού. Για όσους συμμετείχαν σ' αυτό το ταξίδι περίπου αυτονόητη η επιλογή.

Ξανά εκεί - εδώ, λοιπόν.