«...Η ποσότητα δεν είναι ποτές η αιτία ή μια από τις αιτίες της ομορφιάς», έλεγε ο Κώστας Βάρναλης. Αυτή η φράση του δίνει το μέτρο κριτικής εκτίμησης και του δικού του - μοναδικού - θεατρικού έργου «Ατταλος ο Γ'». Εργο διαχρονική ιστορική διδαχή για τους λαούς, που ακτινοβολεί την τεράστια γνώση του, αλλά και τη διαλεκτική ανάλυση της Ιστορίας από τον Βάρναλη. Ενα έργο με χυμώδη λαϊκή γλώσσα, σπινθηροβόλο χιούμορ, καυστικό σαρκασμό για τους τυράννους των λαών, πλασμένο από τον διακαή πόθο του Βάρναλη να πάψουν οι λαοί «δειλοί, μοιραίοι κι άβουλοι αντάμα» να «προσμένουν κάποιο θάμα». Να γίνουν αυτοί ο τροχός της Ιστορίας κι οι μόνοι αφέντες στον τόπο τους.

Βαθύτατα διαλεκτικός καθώς ήταν ο Βάρναλης, διαλεγόταν με θεατρικό τρόπο στις μεγάλες ποιητικές συνθέσεις, στα μικρά ποιήματα και τα πεζογραφικά του έργα. Δε θα μπορούσε να του λείπει το θεατρικό αισθητήριο, καθώς στη δεκαετία του 1910 άρχισε να μεταφράζει τους Ευριπίδη, Σοφοκλή κι Αριστοφάνη.

Η θεατρικότητα του Βάρναλη είναι έκδηλη στη διαλογική δομή και τα πρόσωπα που περιλαμβάνουν, λ.χ., «Το φως που καίει», οι «Σκλάβοι Πολιορκημένοι», η μονολογική «Αληθινή απολογία του Σωκράτη», που - όπως έλεγε ο Παλαμάς - «δεν τον ταράζουν τ' ακάθαρτα του δρόμου, γιατί λυτρώνεται στην κορυφή της ροδακινιάς». Κι ακόμα έλεγε ο Παλαμάς ότι στον Βάρναλη «η αρχαιογνωσία μαζί με την κοροϊδία χορεύουν καρσιλαμά».

Η θεατρικότητα του Βάρναλη, και στα μεγάλα θεατρικόμορφα ποιήματά του και στα μικρά, προκύπτει και με την ψυχογράφηση των προσώπων που πλάθει, με τις συγκρούσεις της μυθοπλασίας του, την παραστατική, πλουμιστή, αφτιασίδωτα λαϊκή, λυρική ή τσουχτερή και θεατρικά «νευρώδη» γλώσσα του, με της «Αλήθειας το ρυθμό».

Ο λαός μας με τον ηρωικό ΕΑΜικό απελευθερωτικό αγώνα του νίκησε τον τριπλό φασισμό. Πριν γευτεί τη λευτεριά του, τον ξαναμάτωσε ο αγγλικός ιμπεριαλισμός, το κράτος και παρακράτος, που εξαπολύουν την τρομοκρατική και δολοφονική λύσσα τους κατά των αγωνιστών. Μόνο «καταφύγιο» των διωκόμενων αγωνιστών, πάλι τα βουνά.

Στις 4/8/1946, ο Βάρναλης πρωτοδημοσιεύει στο νόμιμο, ακόμα, «Ριζοσπάστη» το επίκαιρα αλληγορικό, επίσης με θεατρικά στοιχεία, «Ημερολόγιο της Πηνελόπης». Την ίδια χρονιά, ο επίσης συνεργάτης του «Ριζοσπάστη», αγαπημένος φίλος του Βάρναλη, Παναγής Λεκατσάς, εκδίδει το ιστορικό βιβλίο του «Η πολιτεία του Ηλιου (Η κοινοχτημονική επανάσταση των δούλων και προλεταρίων της Μικράς Ασίας. 133-128 π.Χ.)».

Από το βιβλίο του Λεκατσά εμπνέεται ο Βάρναλης τον «Ατταλο Γ'», που αρχίζει να γράφει στα εμφυλιακά χρόνια. Το Σεπτέμβρη του 1950, επανακυκλοφορούν τα «Ελεύθερα Γράμματα». Στο 1ο τεύχος τους δημοσιεύεται η πρώτη σκηνή - με τίτλο «Πρόλογος» - του «Ατταλου Γ'», που ο Βάρναλης το χαρακτήριζε «Δράμα σε πράξεις τρεις». Τα πρόσωπα του «Προλόγου» είναι τρεις αλυσοδεμένοι δούλοι, οι «Υποψιάρης», «Χωρατατζής», «Γραμματιζούμενος», καθώς και ο «Επιστάτης» (με βούρδουλα) και «ο Περίεργος» (χαφιεδόμουτρο και δουλέμπορος). Ο πρόλογος εκτυλίσσεται στην Ακρόπολη της Περγάμου, όπου θα τοποθετηθεί άγαλμα ενός Ρωμαίου ιμπεριαλιστή, «αφέντη» της Περγάμου (σ.σ. σα να λέμε του Τρούμαν...).

Ο Βάρναλης συνεχίζει να δουλεύει το έργο. Το 1954, ο «Κέδρος» εκδίδει μια εκλογή ποιημάτων του, με τίτλο «Ποιήματα», στην οποία περιλαμβανόταν το έμμετρο «Μοιρολόγι των δούλων», από τον Πρόλογο του «Ατταλου Γ'» και το «Τραγούδι της φυγής», από το τρίτο μέρος του έργου. Τα δύο αυτά ποιήματα περιλήφθηκαν και στο βιβλίο «Ποιητικά» («Κέδρος», 1956). Ο Βάρναλης ξαναδουλεύει το έργο. Κάνει μικροαλλαγές στους διαλόγους του Προλόγου και το τελειώνει - βάζοντας ο ίδιος την ημερομηνία - στις 10 Σεπτέμβρη 1968. Η αμερικανοκίνητη δικτατορία τον ώθησε να ολοκληρώσει το έργο.

Το έργο, τιτλοδοτημένο «Ατταλος ο Τρίτος», αφιερωμένο «στη μνήμη του σοφού φίλου του» Παναγή Λεκατσά, εκδίδεται από τον «Κέδρο» το Δεκέμβρη του 1971 και κυκλοφορεί αρχές του 1972. Η χούντα το απαγορεύει. Το Μάη του 1976 το έργο πρωτοπαρουσιάζεται από το φοιτητικό ερασιτεχνικό θεατρικό τμήμα του Πανεπιστημίου Αθηνών, στο κινηματοθέατρο «Ιρις».

Μακεδονικής καταγωγής η «φύτρα» των Ατταλιδών, βασιλέων της Περγάμου, σπέρνεται με την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου στη Μικρά Ασία. Δυνάστευσαν από το 283 έως το 133 π.Χ. Ιδρυτής της ήταν ο γιος του Μακεδόνα Αττάλου, Φιλέταιρος (283-263 π.Χ.), που διορίστηκε, από τον Λυσίμαχο, αρχηγός άμυνας στην Ακρόπολη της Περγάμου, αλλά το 283 στράφηκε εναντίον του και το 281 ανεξαρτητοποιήθηκε. Ο διάδοχός του, Ευμένης Α' (263-241 π.Χ.), κήρυξε ανεξάρτητη τη δυναστεία. Επί Αττάλου Α' (241-197 π.Χ.), διαδόχου του Ευμένη Α', ολόκληρη σχεδόν η Μ. Ασία (μέχρι τον Ταύρο) κατακτήθηκε και εντάχθηκε στο βασίλειο της Περγάμου. Τελευταίοι εκπρόσωποι της δυναστείας ήταν οι γιοι του Αττάλου Α', Ευμένης ο Β' (197-160/159 π.Χ.), Ατταλος Β' (160-139 π.Χ.) και Ατταλος Γ' (139-133 π.Χ.).

Ο Ατταλος Α' επονομάστηκε «Σωτήρ» γιατί έσωσε την Πέργαμο από τις επιθέσεις των Γαλατών (238-230 π.Χ.). Μετά τον πόλεμο ο Ατταλος Α' κήρυξε την Πέργαμο «ανεξάρτητο» βασίλειο και το διεύρυνε με επεκτατικούς πολέμους σε γειτονικά κράτη. Συγκρούστηκε με το βασιλιά της Συρίας, Σέλευκο Β', και κατέκτησε τη Μ. Ασία, μέχρι τον Ταύρο. Επιτέθηκε στον Αντίοχο Γ' τον Μεγάλο. Τελικά συμμάχησε μαζί του (216 π.Χ.), όπως και με τους Αιτωλούς και Ρωμαίους, ενάντια στις εκστρατείες του Φιλίππου Ε' της Μακεδονίας, στη Μ. Ασία, αλλά και στην Αθήνα. Η Αθήνα, θεωρώντας τον «ελευθερωτή» της από την πολιορκία του Φιλίππου Ε', του απένειμε τιμές και ονόμασε τη φυλή του «Ατταλίδα». Ο Ατταλος Α', με τις κατακτήσεις του, συγκέντρωσε άφθονο πλούτο και με το μόχθο αμέτρητων σκλάβων από τα κατακτημένα κράτη κόσμησε την Πέργαμο με πολλά θαυμαστά οικοδομήματα (λ.χ. την περίφημη Βιβλιοθήκη της, που θεωρούνταν σημαντικότερη από τη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας).

Ο Ατταλος Β', ο «Φιλάδελφος», γεννήθηκε το 220 π.Χ. Πολέμησε κατά των Γαλατών. Σύμμαχος της Ρώμης πολέμησε και κατά της Μακεδονίας. Κατά τη βασιλεία του πολέμησε και τη Βιθυνία και έχτισε κι άλλα λαμπρά κτίρια (λ.χ. η περίκομψη εξέδρα στην Ακρόπολη, όπου στήνονταν αγάλματα θεών και των Ατταλιδών). Σπουδαγμένος στην Αθήνα, της πρόσφερε μια μεγαλόπρεπη Στοά - τη «Στοά Αττάλου» - ενώ η Αθήνα του έστησε έναν κολοσσιαίο ανδριάντα.

Ο Ατταλος Γ', επονομαζόμενος «Φιλομήτωρ Ευεργέτης», γεννήθηκε το 171 π.Χ. Διαδέχτηκε τον Ατταλο Β'. Σκληρός, κακός, ανίκανος, κατά την πεντάχρονη βασιλεία, ασχολούνταν μόνο με την κηπουρική και τη βοτανολογία. Πάθος του ήταν η παρασκευή δηλητηρίων και αντιδότων τους. Το κράτος διοικούσαν φίλοι του πατέρα του, οι οποίοι, όμως, δολοφονούνταν κατά διαταγή του. Ο Ατταλος Γ' υπήρξε το πιο «μοιραίο» πρόσωπο για το κράτος της Περγάμου. Κορυφώνοντας την πολιτική υπέρ του ρωμαϊκού ιμπέριουμ, πριν τον αιφνίδιο θάνατό του (133 π.Χ.), με διαθήκη του παραχώρησε στη Ρώμη το βασίλειο της Περγάμου, με όλους τους θησαυρούς της - και της Βιβλιοθήκης, που μεταφέρθηκε στη Ρώμη.

Ο Αριστόνικος (άγνωστο πότε γεννήθηκε, πέθανε το 129/128, ή το 126 π.Χ.). Νόθος γιος του Ευμένη Β' και μιας παλλακίδας, ζώντας με το λαό και τους δούλους και επηρεασμένος από τις ιδέες του Ιάμβολου, οραματιζόταν τη δημιουργία ενός κράτους του «Ηλίου», ένα κράτος κοινωνικής δικαιοσύνης και ισοτιμίας. Ο Αριστόνικος, αμέσως μετά το θάνατο του Ατταλου Γ', κατήγγειλε ως πλαστή τη διαθήκη του με την οποία παραχώρησε την Πέργαμο στη Ρώμη. Συγκέντρωσε λαϊκές δυνάμεις και δούλους - στα παράλια της Μ. Ασίας - και προετοίμασε την πρώτη στην ιστορία του αρχαίου κόσμου λαϊκή επανάσταση. Εξορμώντας από τις Λεύκες (μεταξύ Σμύρνης και Φωκαίας) πολεμούσε τη ρωμαιοκρατία και την ντόπια άρχουσα τάξη. Κατέλαβε τη Φώκαια, απέκρουσε σφοδρές επιθέσεις από υποτελείς στη Ρώμη πόλεις (λ.χ. Εφεσος, Πέργαμος) και αυτοανακηρύχθηκε βασιλιάς, με το όνομα Ευμένης Γ', στηριζόμενος στα κατώτερα λαϊκά στρώματα και στους δούλους, που τους χαρακτήριζε «Ηλιοπολίτες». Υποστηρικτής των ιδεών του Αριστόνικου ήταν ο στωικός φιλόσοφος Γάιος Βλόσσιος, σύμβουλος και υποστηρικτής των φιλολαϊκών μεταρρυθμίσεων του Τιβέριου Γράκχου. Διωκόμενος από τους αντιδραστικούς συγκλητικούς, ο Βλόσσιος σώθηκε καταφεύγοντας στον Αριστόνικο.

Η ρωμαιοκρατία και οι υποτακτικοί της χρησιμοποίησαν πολεμικά και ποικίλα δόλια μέσα κατά της επανάστασης του Αριστόνικου. Ο λαϊκός στρατός του Αριστόνικου το 132 π.Χ. ηττήθηκε από το στόλο της Εφέσου, υποχώρησε στο εσωτερικό της Μ. Ασίας, αλλά την ίδια χρονιά κατέλαβε άλλες πόλεις (Θυάτειρα, Απολλωνία της Λυδίας, Στρατονίκεια της Καρίας, Μύνδο, Σάμο, Κολοφώνα). Η Ρώμη έστειλε αντιπροσωπεία στην Πέργαμο για την καταπολέμηση του Αριστόνικου. Το 131 π.Χ. ο ύπατος Λικίνιος Κράσσος Μουκιανός, συμμαχώντας με τους βασιλείς της Βιθυνίας, του Πόντου, της Καππαδοκίας και της Παφλαγονίας εξεστράτευσε εναντίον των επαναστατών, αλλά ηττήθηκε και σε άλλη μάχη σκοτώθηκε. Το 130 π.Χ., και με άλλες ενισχύσεις από τη Μ. Ασία, ο Ρωμαίος ύπατος Μάρκος Περπέρνας, ο «Ασιατικός», με αιφνιδιαστική επίθεση νίκησε τον Αριστόνικο και αυτοανακηρύχθηκε βασιλιάς της Περγάμου, με το όνομα Ατταλος Δ' (σ.σ. Το πρόσωπο αυτό αναφέρεται αλλά δεν περιλαμβάνεται στο βαρναλικό έργο). Ο Αριστόνικος κατέφυγε στη Στρατονίκεια. Λόγω της μεγάλης πείνας του στρατού του παραδόθηκε στους Ρωμαίους, στάλθηκε στη Ρώμη, φυλακίστηκε και δολοφονήθηκε διά στραγγαλισμού.

Ο φόβος του λαού γεννά και τους θεούς και τους τυράννους του. Το φόβο πολεμά ο Βάρναλης και με τον «Ατταλο Γ'», τον οποίο ξαναδούλεψε το 1968, για να καταδείξει ότι τη σκυτάλη του σκοταδισμού πήραν νέοι ξεπουλημένοι «εθνοσωτήρες». Οτι η Ελλάδα ξαναπαραδόθηκε σε νέο αμερικανοκίνητο Ατταλο Δ'...

Μεταπλάθοντας την ιστορία της Περγάμου, του «Ατταλου Γ'» και του «Ατταλου Δ'», ο Βάρναλης αποκρυπτογράφησε τη μακραίωνη εξάρτηση του τόπου μας. Κατήγγειλε την «ιδεολογία» και τους φορείς της εθνικής υποτέλειας και της στήριξης του ιμπεριαλισμού. Εξευτέλισε τα σκιάχτρα και τους μύθους που διαιωνίζουν την αντιλαϊκή εξουσία και κρατούν ναρκωμένο το λαό. Την εξουσία που υπηρετούν σα σερπετά και άνθρωποι της τέχνης, της επιστήμης, της διανόησης. Η Εκκλησία και οι κρατικοί μηχανισμοί καταπίεσης του λαού. Το έργο του μιλώντας, ουσιαστικά, για τη νεότερη Ιστορία μας, καυτηρίαζε, εμμέσως, όλους τους εξουσιαστές, εκμεταλλευτές και προδότες του λαού, τονίζοντας την ευθύνη του λαού, που «μοιραίος» κι «άβουλος» τους ανέχεται..

Ανάμεσα στα πρόσωπα του έργου είναι κι ένας τρελο-φιλόσοφος («προσωπείο» του Βάρναλη). Τούτος ο «τρελός» ξεστομίζει τις πιο επικίνδυνες αλήθειες. Ο Βάρναλης δεν έχει αυταπάτες. Ο φιλόσοφος δε θα κάνει την επανάσταση, αλλά ξέρει πως η επανάσταση είναι έργο του λαού και για το λαό.

Στον πρόλογο του έργου οι εκπρόσωποι του σκλάβου λαού (ο Γραμματιζούμενος, ο Φοβιτσιάρης, ο Χωρατατζής), τραγουδώντας αναρωτιούνται: «Ποιος θα μας σώσει; Ανατολή για Δύση; / Ποιος Ελληνας ή Βάρβαρος θεός; / Μπροστά καινούργιος κόσμος θα βαδίσει, / για πίσου θα γυρίζει ο παλαιός;».

Αλλά στο φινάλε του έργου στο παραπάνω τραγούδι των σκλάβων, ο τρελο-φιλόσοφος απαντά:

«Δε θα μας σώσει Ανατολή για Δύση, / μηδ' Ελληνες ή Βάρβαροι θεοί. / Μπροστά καινούργιος κόσμος θα βαδίσει / άμα ξυπνήσουν κάποτε οι λαοί».

«Το κεφάλι του λαού. Να το πρόβλημα!». Αυτή ήταν η έγνοια του Βάρναλη, σε όλο το έργο του - ποιητικό, πεζογραφικό, αισθητικό, θεατρικό - αφότου απέρριψε τον ιδεαλισμό. Μετά το ποιητικό «Φως που καίει», το 1922, γράφει και υπογράφει ως «Δήμος Τανάλιας» ένα βιβλίο διηγημάτων, με τίτλο «Ο λαός των μουνούχων» (πρωτοεκδόθηκε το 1923 στην Αλεξάνδρεια). Το βιβλίο - που επανακυκλοφόρησε από τον «Κέδρο», με φιλολογική επιμέλεια του Βασίλη Αλεξίου, εμπλουτισμένο με επίμετρο του επιμελητή, σημειώσεις και κριτικό ανθολόγιο και με γενική επιμέλεια της Νινέτας Μακρυνικόλα (συγγραφέα του εξαντλημένου τόμου με την Εργογραφία του Βάρναλη) - περιλαμβάνει τα διηγήματα «Ο λαός των μουνούχων», «Ιστορία του Αγίου Παχωμίου» και «Οι φυλακές».

Στο πρώτο διήγημα, μέσω του παρελθόντος χρόνου, λέει τσεκουράτες ιστορικές αλήθειες για τη σύγχρονη διαβρωμένη κοινωνία. Την κοινωνία του «ευνουχισμού», της «ύπνωσης» και της εκμετάλλευσης του λαού από διεφθαρμένους εξουσιαστές, βροντοφωνάζοντας στο λαό να «ξυπνήσει». Το διήγημα αυτό («έχει κομμουνιστικό χαρακτήρα», κατά τον κριτικό Ηλία Γκανούλη) θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «πρόλογος» όλου του πεζογραφικού έργου του. Το δεύτερο διήγημα, από τα ωραιότερα της διηγηματογραφίας μας, ξεσκεπάζει την καταδυνάστευση της ανθρώπινης και κοινωνικής ζωής - και της σάρκας - από τον ασκητισμό και την υποκρισία της Εκκλησίας. Το τρίτο διήγημα, «Οι φυλακές», καταγγέλλει την απάνθρωπη σύγχρονη κοινωνία που οδηγεί τον άνθρωπο στην απόγνωση και την τρέλα. Που τον καταντά ακόμα και φονιά. Το διήγημα διαδραματίζεται σε ένα νησί, με φυλακές, από τις προμήθειες της οποίας πλουτίζουν επιχειρηματίες, οι οποίοι όταν κινδυνέψουν τα οφέλη τους εξωθούν την απερίσκεπτη φτωχολογιά του νησιού να ανάψει φωτιά και να κάψει ζωντανούς τους πεντακόσιους κρατούμενους της φυλακής.

Ο Βάρναλης το 1931 γράφει και το 1932 εκδίδει το πεζογραφικό αριστούργημά του «Η αληθινή απολογία του Σωκράτη». «Μνημείο» της νεότερης πεζογραφίας μας είναι τούτο το βαρναλικό έργο. Μια εκπληκτικής καυστικότητας σάτιρα της σύγχρονής του κοινωνικής πραγματικότητας, των κούφιων αξιών, θεσμών και νόμων της. «Με το πρόσχημα της αρχαίας Ελλάδας και της σωκρατικής φιλοσοφίας, σατιρίζεται η σημερινή αντιδραστική Ελλάδα και η κοινή γνώμη του κοπαδιού, των προδομένων Ελλήνων (όπως θα 'λεγε ο Σολωμός) (...). Οσο για το Σωκράτη, νομίζω πως αθωώνεται, κάνοντάς τον να αναγνωρίσει στο τέλος της ζωής του τις ζημιές της ιδεαλιστικής φιλοσοφίας του», έλεγε ο Βάρναλης.

Διαφορετικός από τον αρχαίο φιλόσοφο ο βαρναλικός Σωκράτης βρίσκεται αντιμέτωπος με την αλήθεια. Ηδη καταδικασμένος να πιει το κώνειο, κάνει την απολογία του - την τελευταία ομιλία του - μπροστά σε δικαστές κοπρόσκυλα, στους δόλιους κατηγόρους του - Μέλητο, Ανυτο, Λύκωνα - και σε ένα αποχαυνωμένο πλήθος, που τάχα αποτελεί την «κοινή γνώμη». Ο βαρναλικός Σωκράτης, απολογούμενος, μην έχοντας τίποτα άλλο να χάσει, «ανακαλύπτει» και «αποκαλύπτει» την αλήθεια, το νόημα και σκοπό που θα έπρεπε να έχει η ανθρώπινη ζωή. Παραδέχεται σαν λάθος του την ιδεαλιστική του φιλοσοφία και την απαρνιέται. Κατηγορεί τους διεφθαρμένους εκπροσώπους της κοινωνίας αυτής, την τυφλή δικαιοσύνη της, τους άρχοντες που δυναστεύουν το λαό, τη θρησκοκαπηλία, την υποταγμένη διανόηση, αλλά και το λαό για την παθητικότητα και μοιρολατρία του, ενώ μόνο αυτός πρέπει και μπορεί να ανατρέψει όλη την κόπρο του Αυγείου, για να γίνει πραγματικά δική του αυτή η πατρίδα, δικά του τα αγαθά που αυτός παράγει και «μαζεύονται σε λίγα χέρια», για να γίνουν «όλος ο εαυτός του κι η ψυχή του δικά του».

Το 1946 δημοσιεύει στον «Ριζοσπάστη» το πεζογράφημα «Το ημερολόγιο της Πηνελόπης». «Συνέχεια», κατά κάποιο τρόπο, της «Αληθινής απολογίας του Σωκράτη», το έργο αυτό προσεγγίζει το μυθιστορηματικό είδος. Η βαρναλική Πηνελόπη είναι διαφορετική από τη μυθολογική. Οχι όμως φαντασιακή. Ο Βάρναλης και με αυτό το έργο συνθέτει μια αλληγορική σύγχρονη πολιτική σάτιρα. Βασιζόμενος σε διάφορες «θαμμένες» ιστορικο-αρχαιολογικές πηγές, τοποθετεί την Πηνελόπη στην πραγματική θέση της. Δεν είναι μόνο μια γυναίκα περιτριγυρισμένη από «μνηστήρες», του κρεβατιού και της εξουσίας. Είναι μια βασίλισσα που ασκεί εξουσία δικτατορικά. Καταδυναστεύει το λαό της και τους γειτονικούς λαούς. Και για να ενισχύει την εξουσία της δέχεται κοντά της ένα «γουρούνι», μεταμορφωμένο από την Κίρκη σε άνθρωπο - τον Ψευτοδυσσέα - που παρουσιάζεται ως ο αληθινός, ενώ εκείνη ξέρει ότι ο άντρας της πέθανε και ότι αυτός είναι ψεύτικος.

Στη διάρκεια της Κατοχής και της Εθνικής Αντίστασης γράφει τους «Δικτάτορες», που εκδόθηκαν το 1956. Πρόκειται για ένα λογοτεχνικό έργο ιστορικού περιεχομένου, που αποσκοπούσε να διδάξει τον αγωνιστή κατά του φασισμού λαό μας, να τονώσει το φρόνημα και πάλεμα του λαού κατά της ξένης και ντόπιας βίας και τρομοκρατίας της δήθεν «δημοκρατικής» εξουσίας της αστικής τάξης. Πρόσωπα του έργου είναι κάμποσοι δικτάτορες που κυβέρνησαν τη Ρώμη, εκφυλίζοντας και το λαό τόσο που να θαυμάζει τα «θηρία του θρόνου και να διασκεδάζει με τα θηρία του αμφιθεάτρου».

Κλείνουμε αυτή τη σύντομη αναφορά στο πεζογραφικό έργο του Βάρναλη, με λίγα λόγια για ένα μικρό αλλά απαστράπτον, με το λογοτεχνικό κάλλος, «διαμάντι» του. Ο λόγος αφορά στο σύντομο διήγημα «Το κελάδημα της Τσίχλας», γραμμένο στην Κατοχή, εμπνευσμένο από ένα πραγματικό γεγονός της ΕΑΜικής Αντίστασης. Από μια οχτάχρονη παιδούλα, που πρόσφερε τη ζωούλα της θυσία στον απελευθερωτικό αγώνα. Ενα κοριτσάκι, σύνδεσμος μεταξύ των ανταρτών και του κατεχόμενου χωριού της. Μετέφερε σημειώματα, προδόθηκε, παραδόθηκε στους Γερμανούς κι αρνήθηκε να μιλήσει, επιλέγοντας περήφανα και συνειδητά - αυτή, ένα μικρό παιδί - το θάνατο κι όχι την προδοσία.