Ο Οδυσσέας Ελύτης, ένας από τους ηλιάτορες της ελληνικής ποίησης, υπήρξε και φωτοδότης του ελληνικού τραγουδιού, όπως και άλλοι μεγάλοι ποιητές μας που το έργο τους ενέπνευσε μουσικούς δημιουργούς. Η πολύμορφη ποίησή του, η μεγάλη ποιητική δημιουργία του, από την οποία αναβλύζει μουσική, μελωδικότητα, αρμονία, γνώρισε πάμπολλες μελοποιήσεις στη διάρκεια πολλών δεκαετιών. Αλλες λυρικές και άλλες εμβληματικές, πολλές από τις οποίες δεν έπαψαν να βρίσκονται στα χείλη και στην καρδιά του λαού μας.

Το φετινό 37ο Φεστιβάλ ΚΝΕ - «Οδηγητή», με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Οδυσσέα Ελύτη, πραγματοποιεί στις 17 Σεπτέμβρη (11 μ.μ.), στο Πάρκο «Τρίτση», στην κεντρική σκηνή του Φεστιβάλ, αφιέρωμα με τίτλο «...Και θα λάβουνε τα όνειρα εκδίκηση». Θα πάρουν μέρος οι Δημήτρης Μητροπάνος, Βασίλης Λέκκας, Δημήτρης Μπάσης, Ανδριάνα Μπάμπαλη. Απαγγελία: Κώστας Καζάκος. Ενορχήστρωση: Γιάννης Παπαζαχαριάκης.

Ο Οδυσσέας Ελύτης (το πραγματικό του όνομα ήταν Οδυσσέας Αλεπουδέλης) γεννήθηκε το 1911 και έφυγε από τη ζωή το 1996. Το 1939 τυπώνει τους «Προσανατολισμούς», την πρώτη ποιητική του συλλογή, ενώ η μεγάλη τομή στο έργο του γίνεται με την έκδοση του «Αξιον Εστί», κορυφαία στιγμή της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Πιστεύοντας ότι το τραγούδι δεν είναι καθόλου ασυμβίβαστο με την ποίησή του, ο Οδ. Ελύτης άφησε την ποίησή του να συναντηθεί με τις νότες πολλών συνθετών μας. Κι αν η αρχή έγινε με τον Μάνο Χατζιδάκι, που αγκαλιάζει τα τέσσερα τραγούδια του Οδυσσέα Ελύτη από τον «Κύκλο με την Κιμωλία» του Μπρεχτ (1959), η κορυφαία στιγμή της μελοποιημένης ποίησης του Ελύτη έρχεται με το «Αξιον Εστί» από τον Μίκη Θεοδωράκη, έργο που αγγίζει βαθιά τα σπλάχνα της Ρωμιοσύνης κι έγινε σύμβολο αντίστασης και αγώνα.

«Σε χώρα μακρινή και αρυτίδωτη τώρα πορεύομαι / Τώρα το χέρι του Θανάτου / αυτό χαρίζει τη Ζωή / και ο ύπνος δεν υπάρχει. / Χτυπά η καμπάνα του μεσημεριού / κι αργά στις πέτρες τις πυρρές χαράζονται τα γράμματα: / ΝΥΝ και ΑΕΙ και ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ. / Αιέν και αιέν και νυν τα πουλιά κελαηδούν/ ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ το τίμημα...».

Ηταν ο ίδιος ο ποιητής που πρότεινε στον συνθέτη να μελοποιήσει το «Αξιον Εστί», καθώς ήταν το πρώτο ποιητικό έργο που έγραψε ο Ελύτης με την ενσυνείδητη πρόθεση να το συνδέσει με μουσική. «Καρπός» της συνάντησης των δύο δημιουργών - ένα μνημειώδες έργο, που σφράγισε την ελληνική μουσική και αγκαλιάστηκε από το λαό μας. Το συγκλονιστικό ποιητικό έργο, που εκδόθηκε σε βιβλίο το 1960, ο Μίκης Θεοδωράκης το παρέλαβε λίγο αργότερα, μ' ένα δέμα που του έστειλε ο ποιητής στο Παρίσι. Χαρακτηριστικά είναι τα όσα αναφέρει σε επιστολές του ο ποιητής προς τον συνθέτη. «Είμαι αγράμματος στη μουσική, το ξέρεις, και περιμένω να με φωτίσεις», έγραφε στην πρώτη του επιστολή ο Οδυσσέας Ελύτης, για να προσθέσει: «Εχω εμπιστοσύνη σε σένα». Μαζί με την επιστολή του έστελνε και το ποίημα «Ανάμεσα Σύρο και Τζιά», σαν «χαιρετισμό της πατρίδας». Το τραγούδι θα δισκογραφηθεί το 1964, την ίδια χρονιά με το «Αξιον Εστί». «Η ώρα του "Αξιον Εστί" εσήμανε πια», έγραφε ο Οδυσσέας Ελύτης στη δεύτερη επιστολή του (16/12/60) προς τον Μίκη Θεοδωράκη. «Η αδυναμία μου για το "Αξιον Εστί" παραμένει μεγάλη. Ισως γιατί ξέρω ότι δεν πρόκειται πια να καταπιαστώ με σύνθεση που ν' αγκαλιάζει τόσο πλατιά αισθήματα της ολότητας... Σημείωσε ότι είναι το πρώτο ποιητικό έργο που έγραψα με την ενσυνείδητη πρόθεση να το συνδέσω με μουσική. Η εξέλιξη και διάδοση της μουσικής στα χρόνια μας και η τελειοποίηση της τεχνικής που επιτρέπει στους πολλούς να την πλησιάσουν, δεν μπορούσε να μ' αφήσει ανεπηρέαστον. Το όνειρό σου ήταν και είναι δικό μου από καιρό: να διοργανωθούν μεγάλες εξορμήσεις μουσικοποιητικές στο ύπαιθρο - γιατί όχι στα αρχαία θέατρα; Προχώρησε εσύ στη δουλειά και όλα θα γίνουν. Μου τόχει διδάξει η πείρα. Αμα υπάρχει το άξιο έργο, βρίσκονται όλα τ' άλλα».

Ποιος, όμως, θα έδινε τα μέσα για την παρουσίαση ενός μεγάλου συμφωνικού ορατορίου, που έφερε την υπογραφή ενός πρώην Μακρονησιώτη; Αν και το έργο είχε προγραμματιστεί να παιχτεί στο Ηρώδειο, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών, απαγορεύτηκε με ανακοίνωση της τότε κυβέρνησης της Ενωσης Κέντρου. Πρόσχημα η παρουσία του Γρηγόρη Μπιθικώτση, που θεωρήθηκε ανάρμοστη για την ιερότητα του χώρου. Τελικώς, το έργο θα παρουσιαστεί για πρώτη φορά ολοκληρωμένο στο Θέατρο «Κοτοπούλη», την άνοιξη του '64. Η ανεπανάληπτη χημεία λόγου και μουσικής, που ονομάζεται «Αξιον Εστί», αποκαλύπτεται. Μέσα από τη φωνή του Γρηγόρη Μπιθικώτση και του Θεόδωρου Δημήτριεφ και με αφηγητή τον συγκλονιστικό Μάνο Κατράκη. Το έργο ανοίγει τα φτερά του, για να αγκαλιάσει την Ελλάδα, τον κόσμο ολόκληρο. Εκατοντάδες οι συναυλίες που ακολούθησαν σε όλο τον κόσμο από ελληνικές και ξένες ορχήστρες. Ο δίσκος με τον τίτλο «Μίκη Θεοδωράκη Το Αξιον Εστί του Οδυσσέα Ελύτη» θα γίνει ο πιο εμπορικός του συνθέτη.

Ο Οδυσσέας Ελύτης με τον Μ. Θεοδωράκη «ξανασυναντήθηκε» στις «Μικρές Κυκλάδες» (1966), ενώ με τον Μάνο Χατζιδάκι στα τραγούδια «Με την πρώτη σταγόνα της βροχής» και το «Ελένη» («Μεγάλος Ερωτικός», 1971 - 1972) με ερμηνευτές τους Δημήτρη Ψαριανό και Φλέρυ Νταντωνάκη. Με τον ποιητικό λόγο του Οδ. Ελύτη συναντήθηκαν επίσης: Ο Αργύρης Κουνάδης (Ο Ελύτης διαβάζει Ελύτη: «Εξι και μία Τύψεις» και «Επτά νυχτερινά επτάστιχα»). Ο Νότης Μαυρουδής στο «Ασμα Ηρωικό και Πένθιμο για τον Χαμένο Ανθυπολοχαγό της Αλβανίας» (1967) αλλά και «Στην όχθη της καρδιάς μου».

Ο Γιάννης Μαρκόπουλος στο έργο «Ηλιος ο Πρώτος» (1969), για δύο ερμηνευτές, αφηγητή, γυναικεία χορωδία και ενδεκαμελή ορχήστρα, με τραγούδια όπως το «Κάτω στης μαργαρίτας τ' αλωνάκι» που σφράγισε η φωνή της αξέχαστης Μαρίας Δημητριάδη. Ο Λίνος Κόκοτος στο «Θαλασσινό τριφύλλι» (1972), σε ερμηνεία Μιχάλη Βιολάρη και Ρένας Κουμιώτη. Ο Μιχάλης Τρανουδάκης στην υπέροχη «Ποδηλάτισσα» (1979), έργο με έντονο λυρισμό και μελωδικότητα, με ερμηνεύτρια την Αφροδίτη Μάνου.

Μία από τις ευτυχέστερες στιγμές της μελοποιημένης ποίησης του Ελύτη υπήρξε η μελοποίηση από τον Δημήτρη Λάγιο του έργου «Ο Ηλιος ο Ηλιάτορας», μετά από επιλογή του συνθέτη από τον Οδυσσέα Ελύτη. Τα τραγούδια του έργου με το οποίο πρωτοεμφανίζεται ως συνθέτης ο Δ. Λάγιος στη δισκογραφία (1982), ερμήνευσαν οι Γ. Νταλάρας, Ε. Βιτάλη, Ν. Δημητράτος και η Χορωδία Λαμίας.

Ο Ηλίας Ανδριόπουλος μελοποίησε τους «Προσανατολισμούς» (1984), έργο που γνώρισε άλλες δύο εκτελέσεις, με την Αλκηστη Πρωτοψάλτη και τη συνοδεία συμφωνικής ορχήστρας, κι αυτή με τη Νένα Βενετσάνου και τον Αντώνη Ανισέγκο στο πιάνο.

Ο Γιώργος Κουρουπός την «Πεντάμορφη στον κήπο» και το «Μονόγραμμα», συμφωνικό - λυρικό έργο, με τη μορφή σκηνικής καντάτας και ερμηνευτές τους Τάση Χριστογιαννόπουλο και Βασιλική Καραγιάννη. Ποίηση του Οδ. Ελύτη μελοποίησαν επίσης: Η Αγγελική Ιονάτου στη «Μαρία Νεφέλη» και τον «Ερωτα», ο Χρήστος Τσιαμούλης (δύο ποιήματα από το «Φωτόδεντρο»), ο Δημήτρης Παπαδημητρίου («Σου το 'πα για τα σύννεφα», «Ο Αγαμέμνων», «Ολα τα πήρε το καλοκαίρι», «Παράπονο»), η Νένα Βενετσάνου, οι «Χαΐνηδες», ο Αργύρης Μπακιρτζής με τους «Χειμερινούς Κολυμβητές» (Τρελή Ροδιά), Δημήτρης Μαραγκόπουλος («Μαρία Νεφέλη»), ο Θόδωρος Αντωνίου, ο Τιμόθεος Αρβανιτάκης, ο Δημήτρης Δραγατάκης, ο Μπάμπης Κανάς, ο Σαράντης Κασσάρας, ο Περικλής Κούκος, ο Ιάκωβος Χαλιάσας, ο Σπύρος Δήμας κ.ά.