Στις 17 Σεπτέμβρη είδαν το φως της δημοσιότητας οι Θέσεις της ΚΕ του ΚΚΕ για το 16ο Συνέδριο και η πρώτη μεγάλη μάχη των κομμουνιστών για τη διακίνηση του «Ριζοσπάστη» με τις «Θέσεις» έδειξε ότι μπορούμε να κάνουμε την εργατική τάξη, τη νεολαία, το λαό γενικότερα, να συγκροτήσουν τη δική τους μεγάλη οργανωμένη συμμαχία, το λαϊκό κοινωνικοπολιτικό μέτωπο πάλης, που θα συγκρουστούν με την πολιτική και την εξουσία της άρχουσας τάξης, για τη λαϊκή εξουσία που θα οργανώσει τη λαϊκή οικονομία. Που θα ανοίξει το δρόμο για να γίνει ο λαός αφέντης στον τόπο του. Οι απλοί άνθρωποι του μόχθου αγκάλιασαν το «Ρίζο» με τις «Θέσεις», γιατί είναι και δικό τους όπλο. Υπερδιπλάσια ήταν τα φύλλα του «Ριζοσπάστη, που διακινήθηκαν στην πρώτη μαζική εξόρμηση στο λαό για το Συνέδριο, γεγονός που δείχνει ότι υπάρχει «καλό χωράφι για τη σπορά». Οτι η πολιτική του ΚΚΕ μπορεί σ' αυτούς τους ανθρώπους να καρπίσει.

Για τους κομμουνιστές, που συζήτησαν διεξοδικά πάνω στις Θέσεις της ΚΕ του ΚΚΕ για το Συνέδριο, αυτή η εσωκομματική διαδικασία ήταν ένα μεγάλο βήμα για τον ιδεολογικοπολιτικό εξοπλισμό τους, για την εξασφάλιση της ικανότητας να δρουν αποφασιστικά και αποτελεσματικά, ώστε το Μέτωπο να παίρνει σάρκα και οστά. Αλλωστε, η συμβολή τους στη διαμόρφωση των αποφάσεων του Συνεδρίου, όπως και του δημόσιου προσυνεδριακού διαλόγου, είναι πολύτιμη.

Αποδείχτηκε και από τις Γενικές Συνελεύσεις των ΚΟΒ και από τις Συνδιασκέψεις των Κομματικών Οργανώσεων σ' όλες τις βαθμίδες του Κόμματος, τόσο από τη συζήτηση, όσο και από την καθολική αποδοχή των Θέσεων, ότι με τις αποφάσεις του Συνεδρίου μπαίνουμε σε μια νέα δημιουργική περίοδο με δυνατότητες ακόμη μεγαλύτερων ρυθμών ποιοτικής δουλιάς, σύμφωνα με τις μεγάλες απαιτήσεις των καιρών.

Και σ' αυτήν την εξελισσόμενη πραγματικότητα, το λαϊκό κοινωνικοπολιτικό μέτωπο πάλης μπορεί να δημιουργεί ρήγματα τέτοια, που να υποσκάπτουν τα θεμέλια αυτού του σάπιου συστήματος. Αυτός είναι ο φόβος τους, γι' αυτό και επιτίθενται στην πολιτική του Μετώπου, στο ΚΚΕ. Μα, αυτή η αντικειμενική πραγματικότητα, σε συνδυασμό με τη δράση των κομμουνιστών, των οπαδών, των φίλων του ΚΚΕ, των συνεργαζόμενων δυνάμεων, αποτελεί την πιο καλή μαγιά, για να δημιουργηθεί το μεγάλο λαϊκό ανατρεπτικό ποτάμι, που θα σαρώσει την εκμεταλλευτική εξουσία.

Ο «Ριζοσπάστης» υποδέχεται, λοιπόν, το 16ο Συνέδριο, με ένα μικρό αφιέρωμα - χρονικό όλων των Συνεδρίων του ΚΚΕ, από την ίδρυσή του ως τα σήμερα, ως ιστορικούς σταθμούς στην ταξική πάλη της εργατικής τάξης της Ελλάδας.

Το 1ο Ιδρυτικό Συνέδριο του ΣΕΚΕ

Η ίδρυση του ΚΚΕ ήταν νομοτελειακή κατάληξη μιας μακροχρόνιας διαδικασίας, που οδήγησε στη συνένωση της επαναστατικής κοσμοθεωρίας με το εργατικό κίνημα, στο επαναστατικό προλεταριακό κόμμα. Η οργανική συνύπαρξη της επαναστατικής θεωρίας με το εργατικό κίνημα προϋποθέτει μια μεγάλη περίοδο διεργασιών, που έχει σχέση αφ' ενός με τη διάδοση του μαρξισμού, αφ' ετέρου με την πολιτική συνείδηση της ίδιας της εργατικής τάξης, που σημαίνει ολοκληρωτική απόσπαση του πιο πρωτοπόρου τμήματός της από την κυριαρχία της αστικής ιδεολογίας και πολιτικής και την κατάκτηση πείρας από τους δικούς της οργανωμένους αγώνες, με τις δικές της οργανώσεις, για τα δικά της συμφέροντα.

Το 2ο Συνέδριο του ΣΕΚΕ

Η Μεγάλη Οκτωβριανή Σοσιαλιστική Επανάσταση στη Ρωσία, επιδρά αποφασιστικά στην επιτάχυνση των διαδικασιών και την ωρίμανση της ανάγκης ίδρυσης κόμματος του προλεταριάτου. Η νίκη της σήμανε τη νίκη του Μαρξισμού - Λενινισμού ενάντια στο ρεφορμισμό της σοσιαλδημοκρατίας της Β' Διεθνούς.

Στα 1918 επαναλαμβάνεται η Σοσιαλιστική Συνδιάσκεψη, που αποφάσισε να συνέλθει τον Οκτώβρη της ίδιας χρονιάς συνέδριο, με σκοπό την ίδρυση πολιτικού κόμματος της εργατικής τάξης.

Τον Αύγουστο του 1918 πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα εργατική Συνδιάσκεψη, με σκοπό την προετοιμασία της σύγκλησης Πανελλαδικού Εργατικού Συνεδρίου για τη συνένωση των συνδικαλιστικών οργανώσεων της εργατικής τάξης και την ίδρυση κεντρικού συνδικαλιστικού οργάνου.

Το Πανελλαδικό Εργατικό Συνέδριο άρχισε τις εργασίες του στην Αθήνα στις 21 του Οκτώβρη (3 του Νοέμβρη) του 1918 και ύστερα από έντονη και σκληρή ιδεολογική αντιπαράθεση, το Συνέδριο υιοθέτησε την αρχή της πάλης των τάξεων και του μαχητικού αγώνα των εργατών και υπαλλήλων - μακριά από κάθε αστική κηδεμονία - και τις δίκαιες διεκδικήσεις του. Ετσι ιδρύθηκε η ΓΣΕΕ.

Στο Συνέδριο έγινε έντονη ιδεολογική αντιπαράθεση στα πιο κρίσιμα ζητήματα, όπως ο χαρακτήρας του Κόμματος και το Πρόγραμμά του. Εκδηλώθηκαν τρεις τάσεις. Η μία ήταν αυτή των αριστερών σοσιαλιστών που συσπειρώθηκαν γύρω από τον Δημοσθένη Λιγδόπουλο, τον Σπύρο Κομιώτη και τον Μιχ. Οικονόμου. Η δεύτερη ήταν δεξιά ρεφορμιστική με τους Α. Σιδέρη, Ν. Γιαννιό και Π. Δημητράτο. Εκφράστηκε επίσης και μια τρίτη τάση κεντριστική, με εκπρόσωπο τον Α. Μπεναρόγια.

Οξύτατη συζήτηση έγινε για το θέμα των μεταρρυθμίσεων, αν θα λέγεται ή όχι το Πρόγραμμα μεταρρυθμιστικό. Για το πολίτευμα, αν υπάρχει διαφορά ανάμεσα στη βασιλεία και τη δημοκρατία. Για την Κοινωνία των Εθνών, αν πρέπει να υποστηριχτεί ή όχι. Για τον πόλεμο, αν επιβάλλεται αποχή από κάθε πόλεμο ή μόνο από τον αστικό. Για την εθνικοποίηση ή απαλλοτρίωση της γης, για τα Βαλκάνια...

Μέσα από την ιδεολογική διαπάλη στο ιδρυτικό Συνέδριο, επικράτησαν στα περισσότερα και πιο κρίσιμα ζητήματα οι θέσεις των αριστερών σοσιαλιστών. Η δεξιά τάση, με επικεφαλής τον Ν. Γιαννιό, που βρέθηκε στη θέση της μειοψηφίας στο Συνέδριο, αποχώρησε, αφού δεν κατάφερε να αναγνωριστεί από τους συνέδρους σαν τάση με δικό της καθοδηγητικό κέντρο.

Το Συνέδριο ψήφισε τελικά ντοκουμέντα «εις το σύνολον αι αρχαί, το πρόγραμμα και το καταστατικόν καθώς και το ψήφισμα ιδρύσεως του Κόμματος» («Ριζοσπάστης», 18 του Νοέμβρη 1918).

Στο ιδρυτικό ψήφισμα κατοχυρώθηκε ο προλεταριακός - διεθνιστικός χαρακτήρας του Κόμματος, ως εξής:

«Το Σοσιαλιστικόν Εργατικόν Κόμμα της Ελλάδος βασίζεται επί των εξής θεμελιωδών αρχών:

1. Πολιτική και οικονομική οργάνωσις του προλεταριάτου σε ξεχωριστό κόμμα τάξεως για την κατάκτησιν της πολιτικής εξουσίας και την δημοσιοποίησιν των μέσων της παραγωγής και ανταλλαγής, δηλαδή την μεταβολήν της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας εις κοινωνίαν κολεχτιβικήν ή κομμουνιστικήν.

2. Διεθνής συνεννόησις και δράσις των εργατών».

Το Κόμμα από την πρώτη στιγμή της ίδρυσής του ήταν κόμμα επαναστατικό - διεθνιστικό. Τάχτηκε στο πλευρό της Οκτωβριανής Επανάστασης και ενέκρινε «ψήφισμα χαιρετισμού προς την ρωσικήν δημοκρατίαν των Σοβιέτ» και «Διαμαρτυρία διά την μελετωμένην επέμβασιν των συμμάχων» κατά της νεαράς Σοβιετικής Δημοκρατίας.

Το ιδρυτικό Συνέδριο του ΣΕΚΕ ενέκρινε προγραμματικό ντοκουμέντο με τίτλο: «Αι αρχαί και το πρόγραμμα του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος», όπου διακυρύσσεται η αρχή της ταξικής πάλης, η κατάληψη της πολιτικής εξουσίας από την εργατική τάξη για το σοσιαλισμό. Ενέκρινε επίσης το «Πρόγραμμα σημερινών απαιτήσεων».

Στο ντοκουμέντο «Αι αρχαί και το Πρόγραμμα», γίνεται αξιόλογη, για τα δεδομένα της εποχής, προσπάθεια ερμηνείας της εξέλιξης του καπιταλισμού, των αντιθέσεών του, της αναγκαιότητας του σοσιαλισμού και του ρόλου του υποκειμενικού παράγοντα και αναφέρει ανάμεσα σ' άλλα:

«Η ατομική ιδιοκτησία επί των μέσων της παραγωγής, που εξησφάλιζεν άλλοτε εις τον παραγωγόν την κυριότηταν των προϊόντων της εργασίας του, έγινε τώρα μέσον εκμεταλλεύσεως αυτών των παραγωγών (εργατών, χωρικών, μικροεμπόρων, τεχνικών) εις τα χέρια μερικών αέργων κεφαλαιούχων (χρηματιστών, εμπόρων, βιομηχάνων, γαιοκτημόνων) οι οποίοι δυνάμει της ιδιοκτησίας των σφετερίζονται τα προϊόντα των εργατών...

Η μεταβολή της παραγωγής από πλουτοκρατικής εις σοσιαλιστικήν διενεργουμένη διά της κοινωνίας και προς το καλόν ολοκλήρου της κοινωνίας δύναται να καταστήση την μεγάλην παραγωγήν με την οσημέραι αυξάνουσαν παραγωγικότητας της κοινωνικής εργασίας, από πηγήν αθλιότητος και δουλείας των λαϊκών τάξεων, εις πηγήν υψίστης ευημερίας και ατελειώτου και πολυειδούς τελειοποιήσεως. Η κοινωνική αυτή μεταβολή σημαίνει την απελευθέρωσιν όχι μόνο των προλεταρίων, αλλά και ολοκλήρου της ανθρωπότητος που υποφέρει σήμερον. Εν τούτοις δύναται να πραγματοποιηθή μόνον από την εργατικήν τάξιν, διότι όλαι αι άλλαι τάξεις, ανεξαρτήτως των μεταξύ των διαφορών, υποστηρίζουν τον θεσμόν της σημερινής ατομικής κοινωνίας. Αλλ' ο αγών των εργατών είναι αναγκαστικός και πολιτικός αγών. Η εργατική τάξις δεν μπορεί να διεκδικήση τα οικονομικά της συμφέροντα ούτε ν' αναπτύξη την οικονομικήν της οργάνωσιν χωρίς να γίνη κάτοχος της πολιτικής εξουσίας, όπερ δύναται να κατορθώση μόνο δι' ενιαίας επαναστατικής δράσεως της παγκοσμίου εργατιάς οργανωμένης σε ξεχωριστό εργατικό κόμμα. Να διαμορφώση τον αγώνα της εργατικής τάξεως εις αγώνα συνειδητόν και ενιαίον και να οδηγήση αυτήν εις την φυσικήν και αναγκαίαν αποστολήν της, ιδού το καθήκον του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος.

Το Σοσιαλιστικόν Εργατικόν Κόμμα της Ελλάδος, κηρύσσει εαυτό ηνωμένον με όλους τους εργάτας των άλλων χωρών που έχουν προαχθή εις συναίσθησιν της τάξεώς των».

Το «Πρόγραμμα των σημερινών απαιτήσεων» προτείνει μια σειρά λύσεις σε βασικά δημοκρατικά προβλήματα όπως:

1) Την κατάργησιν του βασιλικού θεσμού και την εκδημοκράτησιν της νομοθετικής, εκτελεστικής και δικαστικής εξουσίας, δηλαδή την εγκαθίδρυσιν της λαϊκής δημοκρατίας, ως μεταβατικής περιόδου διά την πραγματοποίησιν της σοσιαλιστικής πολιτείας.

2) Το δικαίωμα της ψηφοφορίας και της εκλογής εις άνδρας και γυναίκας για κάθε είδος εκλογής. Το εκλογικόν σύστημα της αναλογικής αντιπροσωπείας...

3) Εισαγωγή του θεσμού του δημοψηφίσματος...

4) Κατάργησις του στρατιωτικού νόμου και ρητή απαγόρευσις νομοθετικών διαταγμάτων.

5) Αποκέντρωσις της διοικήσεως και οργάνωσις των νομών, δήμων και κοινοτήτων επί βάσεων δημοκρατικών.

6) Πολιτική ειρήνης, συνεννοήσεως και ειλικρινούς συνεργασίας με όλα τα κράτη. Κατάργησις της μυστικής διπλωματίας, των μυστικών συνθηκών και προϋπολογισμών...

7) Την μετατροπήν του ενεργού στρατού εις εθνοφρουράν και εκδημοκράτησίν της...

8) Πλήρης ελευθερία των συνεταιρισμών, συνδικάτων, οργανώσεων κλπ., χωρίς καμίαν ούτε κυβερνητικήν, ούτε δικαστικήν έγκρισιν ή άδειαν και αφαίρεσιν του δικαιώματος του κράτους να διαλύη τα σωματεία. Τούτο να αφορά και τας οργανώσεις των δημοσίων υπαλλήλων.

9) Πλήρης ελευθερία του Τύπου άνευ οιασδήποτε λογοκρισίας...

10) Πλήρης εξασφάλισις της προσωπικής εκάστου ελευθερίας, αποζημίωσις παντός παρανόμως κρατηθέντος ή αθωωθέντος κατόπιν προφυλακίσεως...

11) Ελευθερία πάσης θρησκείας χωρίς την ανάγκην επισήμου θρησκείας. Η θρησκεία να αναγνωρισθή ως ιδιωτική υπόθεσις και η εκκλησία ως ιδιωτικόν ίδρυμα. Απαγόρευσις εις τους κληρικούς να διδάσκουν εις τα σχολεία... Καθιέρωσις και του πολιτικού γάμου.

12) Πλήρης αστική, πολιτική, οικονομική και κοινωνική εξίσωσις των γυναικών προς τους άνδρας. Κατάργησις όλων των νόμων που περιορίζουν τα δικαιώματα της γυναικός και του νόθου παιδιού.

13) Απονομή της δικαιοσύνης υπό δικαστών εκλεγομένων υπό του λαού. Δωρεάν η συνηγορία και η διαδικασία.

14) Μετατροπή του συστήματος των φυλακών εις μορφωτικά ιδρύματα...

15) Δωρεάν παροχήν της ιατρικής περιθάλψεως και των φαρμάκων.

16) Εκλαΐκευσις της εκπαιδεύσεως. Αυστηρά εφαρμογή της υποχρεωτικής εκπαιδεύσεως.

17) Ανοικοδόμησις σχολικών κτιρίων και πολλαπλασιασμός των σχολείων.

18) Κατάργησις των εμμέσων φόρων και παντός φόρου εις τα είδη της πρώτης ανάγκης. Προοδευτική φορολογία επί του εισοδήματος και των κεφαλαίων...

19) Συμμετοχή του κράτους εις τα κέρδη των μεγάλων μονοπωλίων, εταιρειών και επιχειρήσεων...

20) Χρησιμοποίησις των πόρων του κράτους πρωτίστως διά παραγωγικούς σκοπούς...

21) Την εθνικοποίησιν των τσιφλικιών και των μοναστηριακών κτημάτων και την παραχώρησίν των εις τας κοινότητας των καλλιεργητών.

Το Δεύτερο Συνέδριο του ΣΕΚΕ, συνήλθε τον Απρίλη, 5-12, (18-25), του 1920. Η σημασία του Συνεδρίου είναι σημαντική, αν παρακολουθήσει κανείς τις αποφάσεις που πήρε και κυρίως ως προς την εξασφάλιση του επαναστατικού λενινιστικού του χαρακτήρα, τόσο προγραμματικά όσο και καταστατικά.

Το Συνέδριο αποφάσισε την προσχώρηση στην Τρίτη Κομμουνιστική Διεθνή και την αποδοχή των αρχών και των ψηφισμάτων της. Αποφάσισε, επίσης, την επεξεργασία νέου Προγράμματος σύμφωνα με τις αρχές και την ταχτική της Διεθνούς. Στην απόφαση του Συνεδρίου διατυπώνεται ξεκάθαρα η επαναστατική αντίληψη του ΣΕΚΕ, αφού διακηρύσσεται ότι «η μετάβασις από το αστικόν εις το σοσιαλιστικόν καθεστώς δε δύναται να γίνη με καμίαν μεταρρύθμισιν της μορφής του πολιτεύματος επί το δημοκρατικότερον, αλλά ότι μόνος διάμεσος σταθμός είναι η δικτατορία της εργατικής τάξεως, μέχρις ότου δημιουργηθούν όλοι οι αναγκαίοι όροι διά την κατάργησιν των τάξεων». Στον τίτλο του Κόμματος αποφασίστηκε να προστεθεί η λέξη «Κομμουνιστικό» και έτσι το κόμμα ονομαζόταν Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδος (Κομμουνιστικό). Το Συνέδριο συζήτησε και ψήφισε επίσης Καταστατικό. Εγινε δε συζήτηση πάνω στη βασική αρχή οργάνωσης και αποφάσισε «υπέρ της συγκεντρωτικής οργανώσεως του Κόμματος», αποκλείοντας «την ύπαρξη οργανωμένων τάσεων εντός του Κόμματος».

Στο συνέδριο συζητήθηκε και το αγροτικό ζήτημα, με θέση για απαλλοτρίωση των τσιφλικιών χωρίς αποζημίωση, σε αντίθεση με την εθνικοποίηση που υπήρχε σαν απόφαση από το πρώτο συνέδριο, αλλά, τελικά, παρέμεινε η θέση για εθνικοποίηση. Συζητήθηκε ακόμη η συμμετοχή του Κόμματος στις εκλογές, αποφασίζοντας αυτοτελή κάθοδο χωρίς συνεργασίες με άλλα αστικά κόμματα. Το Συνέδριο αποφάσισε την ίδρυση εκδοτικής εταιρίας και ο «Ριζοσπάστης» να τεθεί υπό τον έλεγχο της ΚΕ, ορίζοντας τον Γιάννη Κορδάτο αντιπρόσωπο του Κόμματος στο «Ριζοσπάστη», για να ασκεί έλεγχο στην πολιτική της εφημερίδας. Τέλος, το Συνέδριο αντέκρουσε τη λαθεμένη άποψη «πρώτα μόρφωση και μετά δράση».

Παρά την απόφαση του 2ου Συνεδρίου για αυτοτελή κάθοδο στις εκλογές, οι βουλευτές του Κόμματος υποστήριζαν τη θέση για συνεργασία με τον Βενιζέλο. Ετσι η ΚΕ του Κόμματος αποφάσισε τη σύγκληση Εκτακτου Συνεδρίου με θέμα την ταχτική του Κόμματος στις εκλογές. Το συνέδριο συνήλθε στις 16-19 Σεπτέμβρη, (29 Σεπτέμβρη - 2 Οκτώβρη 1920). Κατέληξε στην αυτοτελή κάθοδο στις εκλογές, επέλεξε κατ' αρχήν 23 υποψήφιους βουλευτές και κατέληξε σε εκλογικό πρόγραμμα. Το Συνέδριο αποφάσισε να διορθώσει τη θέση στο αγροτικό ζήτημα, αποφασίζοντας την απαλλοτρίωση των τσιφλικιών.

Οι αντίξοες συνθήκες για τη δράση του Κόμματος μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, με τις διώξεις ενάντιά του, γέννησαν αντιλήψεις περί αναδίπλωσης της επαναστατικής ταχτικής και δράσης του, έτσι ώστε να υπάρξει μια μακρά περίοδος νομιμότητας, ενώ ταυτόχρονα υπήρχαν και απόψεις για υπερεπαναστατική δράση. Ξέσπασε τότε οξύτατη διαπάλη για την αντιμετώπιση της οποίας συνήλθε η πρώτη Πανελλαδική Συνδιάσκεψη του Κόμματος στις 6 (19) Φλεβάρη του 1922. Κατέληξε δε ότι το ΣΕΚΕ (Κ) «παραμένει πάντοτε το Κόμμα κατ' ουσίαν της εργατικής τάξεως» και ότι ένα «από τα σπουδαιότερα καθήκοντά του είναι η κατάκτησις της πλειοψηφίας της εργατικής τάξεως», αλλά «το Κόμμα διατρέχον ακόμη περίοδον οργανώσεως έχει ανάγκην μακράς νομίμου υπάρξεως». Στην ουσία το Κόμμα οδηγούνταν σε παραίτηση από την επαναστατική πάλη. Βεβαίως, τα προβλήματα που δημιούργησε η διαπάλη και η λαθεμένη απόφαση για το ίδιο το Κόμμα δεν μπορούσαν να λυθούν στη συνέχεια ούτε από το Εκτακτο Συνέδριο στις 20-31 Οκτώβρη, (2-13 Νοέμβρη) του 1922, που ήταν επίσης εκλογικό και που δεν άλλαξε την απόφαση της Συνδιάσκεψης, σχετικά με την ανάγκη μακράς περιόδου νόμιμης δράσης.

Εκτακτο Εκλογικό Συνέδριο συνήλθε επίσης στην Αθήνα στις 19-24 Σεπτέμβρη του 1923.