Ολοκληρώνεται σήμερα (10.00 - 16.00) το διήμερο συνέδριο που διοργάνωσε η ΚΕ του ΚΚΕ για τον πάντα επίκαιρο μαρξιστή ποιητή, δραματουργό, διανοητή Μπέρτολτ Μπρεχτ με τον τίτλο «Μπ. Μπρεχτ: για τους σεισμούς που μέλλονται να 'ρθούν».

Ο «Ρ» δημοσιεύει τις χτεσινές ομιλίες του Δημήτρη Κουτσούμπα, ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, του Θοδωρή Χιώνη, Γραμματέα του ΚΣ της ΚΝΕ, καθώς και την εναρκτήρια ομιλία της Ελένης Μηλιαρονικολάκη, υπεύθυνης του Πολιτιστικού Τμήματος και μέλους της ΚΕ, με τίτλο: «Μπ. Μπρεχτ: Για το "απλό που είναι δύσκολο να γίνει"».

Μετά τις δύο ενότητες χτες (η 1η με τίτλο: «Σε σκοτεινούς καιρούς και η Τέχνη χρειάζεται να αποφασίζει» και η 2η «Η σημαία της λογικής έχει χρώμα κόκκινο») σήμερα η 3η Ενότητα με τίτλο «Η δική μας Τέχνη δεν αρκείται στην αναγνώριση της πραγματικότητας» περιλαμβάνει εισηγήσεις και παρεμβάσεις εκπροσώπων του επιστημονικού, καλλιτεχνικού κόσμου και κλείνει με προβολή βίντεο για τη ζωή του σπουδαίου καλλιτέχνη δημιουργού.

Το σημερινό πρόγραμμα έχει ως εξής:

10.00 - 11.30 Εισηγήσεις:

Σίμος Παπαδόπουλος, λέκτορας Θεατρολογίας του Πανεπιστημίου Θράκης: Τα διδακτικά έργα του Μπρεχτ στην εποχή μας.

Γεωργία Λαδογιάννη, καθηγήτρια Νεοελληνικής Λογοτεχνίας και Δραματουργίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων: «Μπ. Μπρεχτ, Αντιγόνη. Η επική μεταγραφή της σοφόκλειας τραγωδίας».

Γιώργος Κεντρωτής, καθηγητής Θεωρίας της Μετάφρασης του Ιόνιου Πανεπιστήμιου: «Ο Μπ. Μπρεχτ, Γερμανός ποιητής του καιρού μας».

Θανάσης Καραγιάννης, διδάκτορας Παιδαγωγικής, κριτικός/μελετητής θεάτρου για παιδιά: «Ο Μπ. Μπρεχτ και το "διδακτικό - διαλεκτικό" έργο του για (ή με) παιδιά».

11.30 - 12.00 ΔΙΑΛΕΙΜΜΑ

12.00 - 14.00 Εισηγήσεις:

Θάνος Μικρούτσικος, μουσικοσυνθέτης: «Ο Μπρεχτ, η μουσική και η αποστασιοποίηση».

Δημήτρης Παπακωνσταντίνου, ηθοποιός, σκηνοθέτης, φωνοδιδάσκαλος: «Αποξένωση, αλλοτρίωση, αποστασιοποίηση, παραξένισμα ή μήπως κάτι άλλο;».

Γιώργος Μιχαηλίδης, συγγραφέας - σκηνοθέτης: «Η αποστασιοποίηση στο θέατρο του Μπρεχτ».

Παρεμβάσεις:

Νίκος Μόσχοβος, ηθοποιός, μέλος του ΔΣ του ΣΕΗ: «Η κριτική στάση στη θεατρική απεικόνιση».

Κοραής Δαμάτης, σκηνοθέτης θεάτρου: «Το απάνθρωπο πρόσωπο της Αννας Φίρλιγκ».

Αννα Λάζου, λέκτορας Φιλοσοφίας στο Τμήμα Φιλοσοφίας Παιδαγωγικής Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, σκηνοθέτης: «Χρήσεις και σημασία του χορού στο θεατρικό έργο του Μπρεχτ».

Διονύσης Τσακνής, μουσικοσυνθέτης: Για τη μελοποίηση των τραγουδιών στο έργο του Μπρεχτ «Ο Αφέντης Πούντιλα και ο υπηρέτης του ο Μάτι».

14.00 - 14.30 ΔΙΑΛΕΙΜΜΑ

14.30 - 16.00 Κλείσιμο εργασιών Συνεδρίου

Προβολή οπτικοακουστικού έργου για τη ζωή και το έργο του Μπέρτολτ Μπρεχτ.

Ο Δ. Κουτσούμπας

Ο Μπρεχτ υπήρξε μεγάλος κομμουνιστής διανοούμενος, πολυτάλαντος καλλιτέχνης. Εδωσε όλες του τις δυνάμεις, σκύβοντας πάνω στα ανθρώπινα προβλήματα, για να δείξει -μέσω του έργου του- το δρόμο της απελευθέρωσης του ανθρώπου από την ταξική εκμετάλλευση και τον πόλεμο ως μία από τις μορφές της.

Δεν περιορίσθηκε στην καταλυτική κριτική της αστικής κοινωνίας, φώτισε, άλλοτε άμεσα και άλλοτε μέσα από παραβολές, το ερώτημα πώς θα την αλλάξουμε, πώς θα απαλλαγούμε από αυτήν, πώς θα γκρεμιστεί η εξουσία των αστών και θα νικήσει, θα γεννηθεί η εξουσία των εργατών, για να οικοδομήσουν το νέο ελπιδοφόρο μέλλον τους.

Ταλέντο και ανθρωπιά συναντήσαμε σε πολλούς μεγάλους καλλιτέχνες. Αυτό όμως που ξεχώριζε τον Μπρεχτ ήταν η μέθοδος προσέγγισης των προβλημάτων, η υλιστική διαλεκτική μέθοδος ανάλυσης, εξέτασης των προβλημάτων, αναζήτησης της λύσης τους.

Στο πρόσωπο και στο έργο του Μπέρτολτ Μπρεχτ δίνεται ολοκληρωμένη η απάντηση ότι ο σκοπός της Τέχνης είναι να βοηθά τον άνθρωπο να μάθει να σκέπτεται, να στοχάζεται, να κρίνει και να συγκρίνει, ώστε και με τη βοήθεια της Τέχνης να συνειδητοποιεί ότι η μοίρα του βρίσκεται στα δικά του χέρια, στην ίδια την πάλη των τάξεων.

Ο Μπρεχτ στις αξίες της αλληλεγγύης, της αγάπης, της τιμιότητας, δίνει ταξικό περιεχόμενο, αναδεικνύει την ηθική της τάξης. Δεν κάνει ηθικολογία, είναι κομμουνιστής, δεν κάνει Τέχνη για τον εαυτό της, αλλά Τέχνη για το λαό και τον αγώνα.

Στο πρόσωπο και στο έργο του αποκαλύπτεται ότι ο πιο ελεύθερος να δημιουργήσει είναι ο στρατευμένος καλλιτέχνης στο πλευρό της εργατικής τάξης, στο πλευρό των λαών. Αναπτύσσει το ταλέντο του, την καλλιτεχνική ποιότητα δίχως όρια, αφού δεν υποτάσσεται στη σειρήνα του κέρδους, της ατομικής καλοπέρασης.

Το έργο του δεν επηρεάζει κάποιο στενό κύκλο μαρξιστών κομμουνιστών διανοουμένων, η επιρροή του σε όλο τον 20ό αιώνα, και μέχρι σήμερα, δυναμώνει, είναι βαθιά. Εξέφρασε τις πρωτοποριακές ανάγκες των αλλαγών της Τέχνης στη μορφή και στο περιεχόμενο, της Τέχνης που βαδίζει μπροστά, δεν καταγράφει, δε διαπιστώνει μόνο, αλλά ανοίγει δρόμους σκέψης, βαθιού προβληματισμού και πρακτικής δράσης.

Ο Μπέρτολτ Μπρεχτ ύψωσε τη σημαία της αποκάλυψης ότι το σύστημα χρησιμοποιεί τους δημιουργούς, τους πνευματικούς εργάτες, όπως τους αποκαλούσε, προς την κατεύθυνση που συμφέρει το κεφάλαιο, και την ίδια ώρα οι καλλιτέχνες, οι πνευματικοί δημιουργοί έχουν την αυταπάτη ότι το σύστημα τους δίνει τη δυνατότητα να διαδώσουν την Τέχνη τους, το έργο τους.

Ο Μπρεχτ ρεαλιστής μέχρι κυνικότητας αποκάλυψε ότι όποιος θέλει να πολεμήσει το ψέμα και την άγνοια και να γράψει, να διαδώσει την αλήθεια, πρέπει να ξεπεράσει πέντε δυσκολίες:

- Το θάρρος να γράφεις την αλήθεια.

- Την εξυπνάδα να αναγνωρίσει κανείς την αλήθεια.

- Την τέχνη να κάνει κανείς την αλήθεια ευκολομεταχείριστη σαν όπλο.

- Την κρίση να διαλέγει κανείς εκείνους που στα χέρια τους η αλήθεια θα αποκτήσει δύναμη.

- Την πονηριά να διαδίδει κανείς σε πολλούς την αλήθεια.

Αυτές οι δυσκολίες περιγράφηκαν αναλυτικά και δοκιμάστηκαν βαθιά στις σκληρές συνθήκες της επικράτησης του Χίτλερ στην Γερμανία και ενώ ο Μπρεχτ ήταν εξόριστος στη Δανία. Ο Μπρεχτ επεσήμανε ταυτόχρονα ότι αυτές οι δυσκολίες είναι μεγάλες για αυτούς που γράφουν μέσα στο φασισμό, υπάρχουν όμως και για εκείνους που καταδιώκονται ή έχουν αποδράσει, μα και για όσους γράφουν στις χώρες της «αστικής ελευθερίας».

Αυτές οι δυσκολίες εξακολουθούν να υπάρχουν και σήμερα. Υπάρχουν, γιατί ο καπιταλισμός ακόμα και στις συνθήκες της πιο αναπτυγμένης αστικής κοινοβουλευτικής δημοκρατίας έχει όλα τα όπλα, για να εμποδίζει να διαδοθεί η αλήθεια, να επιδράσει για να μην μετατραπεί σε ενεργητική δράση, σε ρήξη, σε ανατροπή. Μέσα από αυτές τις Συμπληγάδες πέτρες περνούν και αναπτύσσονται η σκέψη και η δράση του ΚΚΕ και της ΚΝΕ.

Αρκετές φορές, όταν συζητιούνται ανάλογα ζητήματα δημόσια, συνηθίζουμε να αναφερόμαστε στη δικτατορία των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας που εμποδίζουν την ελεύθερη διακίνηση των ιδεών, με την ασφυξία του χρόνου σε βάρος της, με την παρερμηνεία, τη συκοφαντία, τον ανορθολογισμό. Ομως, το κύριο πρόβλημα δεν είναι τελικά η δικτατορία των ΜΜΕ. Το κύριο πρόβλημα είναι η δικτατορία του κεφαλαίου που ασκείται και μέσω της αστικής κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, αλλά, αν χρειαστεί, και με τον προσωρινό περιορισμό ή και κατάργησή της, όταν δεν μπορεί να διαχειρίζεται τις αντιφάσεις που διέπουν τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, όταν θέλει να προλάβει την απότομη άνοδο των εργατικών, λαϊκών αγώνων. Η δικτατορία των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης είναι κομμάτι, τμήμα, όργανο της δικτατορίας του κεφαλαίου.

Μήπως σήμερα δεν ισχύει αυτό που ο Μπρεχτ υποστήριζε, ότι ο καλλιτέχνης έχει μπροστά του ένα αντικειμενικό δίλημμα: `Η να λυγίσει τη μέση μπροστά στην αστική εξουσία ή να αντισταθεί και να την πολεμήσει.

Μήπως και σήμερα δεν ισχύει η δυσκολία να αναμετρηθεί η προσπάθεια χειραφέτησης με το σύστημα της χειραγώγησης, το παλιό με το νέο;

Μήπως και σήμερα δεν υποχρεώνεται ο καλλιτέχνης να ξεπεράσει χίλια - δυο εμπόδια, να βρει τον τρόπο, την πονηριά, για να διαδώσει πλατιά το ριζοσπαστικό και ανατρεπτικό του μήνυμα και να επηρεάσει;

Ο Μπρεχτ, το επαναλαμβάνουμε, μιλώντας για τις πέντε δυσκολίες δεν αναφερόταν μόνο στην ειδική περίοδο της ναζιστικής επικράτησης. Σε όλο το έργο του, και μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ξεσκεπάζει το καπιταλιστικό σύστημα, δεν το διαχωρίζει από τις ακραίες μορφές του.

Πόσο αληθινός είναι ο Μπρεχτ όταν στο έργο του ξεσκεπάζει την υποκριτική διπλοπροσωπία των κατόχων της εξουσίας, όπου η ατομική συμπεριφορά του καπιταλιστή μπορεί να είναι θετική, καλοσυνάτη, ακόμα και φιλάνθρωπη, χωρίς ούτε στο ελάχιστο να αλλάζει τη σκληρή συμπεριφορά του απέναντι στους βιομηχανικούς εργάτες, τους υπαλλήλους.

Διατηρεί την επικαιρότητα ο λόγος του για τη στάση των μουσικών, των κριτικών, των συγγραφέων, με τη θολούρα που είχαν και τη σύγχυση που έδειχναν, καθώς πίστευαν ότι αυτοί έχουν το πάνω χέρι έναντι του μηχανισμού που τους πρόβαλε...

Κατήγγελλε το σύστημα που δεν επέτρεπε ή δεν ανεχόταν καινοτομίες, καθώς οι μόνες καινοτομίες που επιτρέπονταν, ήταν αυτές που αφορούν το πεδίο της οικονομίας, την παραγωγικότητα και ανταγωνιστικότητα, ό,τι δηλαδή φέρνει χρήμα, δηλαδή κέρδος. Μιλούσε για αναπόφευκτη ενσωμάτωση και υποταγή πολλών καλλιτεχνών στο μηχανισμό του αστικού κράτους, στους κανόνες του κέρδους.

Στις συνθήκες της αστικής δημοκρατίας γίνεται ακόμα πιο καθαρό τι σημαίνει δικτατορία του κεφαλαίου, των μονοπωλίων, ότι το εποικοδόμημα όσο παραμένει η καπιταλιστική ιδιοκτησία θα είναι δικό της παιδί. Το ζήτημα είναι, με την πρόοδο της ταξικής πάλης, με την ισχυροποίηση της κοινωνικής συμμαχίας, να γίνονται ανακατατάξεις και ριζοσπαστικές διεργασίες κάτω, μέσα στο λαό, για να έλθει η στιγμή που «οι κάτω» θα ανατρέψουν τους «επάνω», ξεπερνώντας την πρώτη από τις 5 δυσκολίες που περιγράφει ο Μπρεχτ, τη μεγάλη δυσκολία του φόβου, της θυσίας, όταν καταλάβουν ότι δεν έχουν να χάσουν τίποτε παρά μόνο τις αλυσίδες τους. Οταν ο λαός θα πάψει να παλεύει μέχρι ενός σημείου αλλά θα αποφασίσει να παλέψει μέχρι τέλους, γιατί αν μείνει στο ένα σημείο, περιμένοντας να έρθει κάποιο επόμενο πάλι σημείο, τότε όλα θα έχουν χαθεί. Κι αυτό, καλό είναι, από την ιστορική πείρα και γνώση να το συνειδητοποιεί έγκαιρα, γιατί μετά δεν ωφελεί το "στερνή μου γνώση να σε είχα πρώτα".

Ο Μπρεχτ δε μίλησε μόνο κατά του ναζισμού και του πολέμου γενικά. Τόλμησε να μιλήσει με την πένα του για τη συμφιλίωση και την κοινή δράση των στρατιωτών, των λαών των εμπόλεμων χωρών κατά της αστικής τάξης και των δύο χωρών. Μας αναλύει μαστορικά πώς οι ιμπεριαλιστές, όταν λύνουν τον ανταγωνισμό τους με τα όπλα τότε πείθουν την εργατική τάξη, το φτωχό λαό, τους άνεργους, ότι θα κερδίσουν από τη διεξαγωγή του πολέμου καθώς τότε δημιουργούνται θέσεις εργασίας στην πολεμική βιομηχανία. Οι λαοί των εμπόλεμων χωρών θα νικήσουν και θα απαλλαγούν από τον πόλεμο, την καταπίεση και την ανεργία, όταν χάσει η δική τους αστική τάξη, όταν τελικά την ανατρέψουν και οικοδομήσουν τη δική τους κοινωνία.

Ο στρατευμένος στον αγώνα Μπρεχτ επέδειξε μοναδικό θάρρος. Θάρρος να βάλει την πολιτική στην Τέχνη, την πολιτική ως αναπόσπαστο στοιχείο της Τέχνης, και το αντίθετο.

Αυτοί που τον κατέκριναν το έκαναν όχι για το ίδιο το γεγονός της σχέσης της πολιτικής με την Τέχνη, αλλά γιατί ήταν εχθροί της πάλης για το σοσιαλισμό - κομμουνισμό, δεν ανέχονταν απόψεις που ξεσκέπαζαν π.χ. τη σχέση της αστικής εξουσίας με το φασισμό, την άποψή του για τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης, τη μαχητική υπεράσπιση της Σοβιετικής Ενωσης κ.λπ.

Ενώ στο θέατρο έβλεπε και το στοιχείο της ψυχαγωγίας, της διασκέδασης, κατάφερε να συνδυάσει σωστά αυτό το στοιχείο με το προσκλητήριο του κοινωνικού και πολιτικού αγώνα κατά του ιμπεριαλιστικού πολέμου, για την απελευθέρωση του ανθρώπου από κάθε μορφής εκμετάλλευση, με πυρήνα την ταξική πάλη και τις σχέσεις καπιταλιστικής ιδιοκτησίας - εξουσίας.

Εδειξε την ανάγκη της αποφυγής της σχηματοποίησης της Τέχνης, αναζητούσε συνεχώς εκείνες τις καλλιτεχνικές μορφές, που ανταποκρίνονται καλύτερα, που ταιριάζουν το λαϊκό περιεχόμενο, ανάλογα με τις ανάγκες της πραγματικότητας. Απέβλεπε το λαϊκό να ταυτίζεται με υψηλό πνευματικό περιεχόμενο και μορφή. Μεγάλο δίδαγμα - υπόδειγμα - κάλεσμα και ταυτόχρονα πρόκληση για όλες τις μορφές Τέχνης σήμερα.

Εδειχνε όλες τις αντιφάσεις που χαρακτηρίζουν την ανθρώπινη προσωπικότητα, τη βασανιστική πορεία συνειδητοποίησης, τις παλινδρομήσεις και ταλαντεύσεις, που αποκρυσταλλώνονται στη συμπεριφορά των ανθρώπων, των ηρώων του που ήταν καθημερινοί. Μέσα από την αντιφατική στάση των ανθρώπων, αναδεικνύει τις αντικειμενικές κοινωνικές σχέσεις που καθορίζουν και επιδρούν σε συμπεριφορές, ενώ την ίδια ώρα αναδεικνύει τον προσωρινό χαρακτήρα αυτών των αντικειμενικών παραγόντων, καθώς ζούσε σε εποχή περάσματος από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό, που, παρά τις εξωτερικές διαφοροποιήσεις, είναι και η δική μας εποχή.

Διαβάζοντας και παρακολουθώντας έργα του Μπρεχτ, είναι βέβαιο ότι θα κατανοήσει πολύ καλύτερα το σήμερα, τις αιτίες των προβλημάτων του που αποκρύβονται και έτσι θα πάρει θάρρος, κουράγιο, αυτοπεποίθηση ακόμα και αυτός που διστάζει, θα συνειδητοποιήσει ότι αυτός ο κόσμος όχι μόνο πρέπει, αλλά και μπορεί να αλλάξει. Αλλά και ο κατασταλαγμένος κομμουνιστής θα βρει ιδέες και μηνύματα, συμπεράσματα και διδάγματα επίκαιρα και ευκολομεταχείριστα όπλα για το λαό, όπως έλεγε ο ίδιος ο μεγάλος επαναστάτης δραματουργός, Μπέρτολτ Μπρεχτ. Μα πιο πολύ θα διδαχτεί και μέσα από την Τέχνη, τη σπουδαία αυτή μέθοδο ανάλυσης και παρέμβασης στην πραγματικότητα, το διαλεκτικό και ιστορικό υλισμό.

Ιδιαίτερα αυτό χρειάζεται στους δύσκολους καιρούς. Ομως, όπως έγραφε κι ο Μπρεχτ στον "Κύκλο με την κιμωλία": "...Κάποτε, αλλάζουν οι καιροί. Και οι ελπίδες των λαών ξεσπάνε".

Καλή επιτυχία στο Συνέδριό μας, συνέδριο - θεσμό πλέον».

Ο Θ. Χιώνης

Ενας από τους λόγους συνδέεται με έναν πολύ σοβαρό στόχο που έχει η ΚΝΕ. Κι αυτός είναι να αποτελούν χαρακτηριστικό γνώρισμα κάθε μέλους της ΚΝΕ, η ιδεολογική, πολιτική και πολιτιστική μόρφωση και καλλιέργεια - αυτά να είναι συνώνυμο της ιδιότητας του μέλους του ΚΝΕ. Είναι απαραίτητα στοιχεία για κάθε νέο και νέα που παίρνουν θέση μάχης στο μακρόπνοο και σκληρό αγώνα για την κοινωνική απελευθέρωση.

Λέμε στόχο γιατί είναι μια διαρκής προσπάθεια, σταθερή, μόνιμη επιδίωξη, εμπλουτίζεται, δεν μπορείς να βάλεις όρια, να πεις έστω ότι τον προσεγγίζω. Το πιο σίγουρο είναι να αναγνωρίζεις τις αδυναμίες σου, και έχουμε συναίσθηση ότι και πρέπει και μπορούμε να κάνουμε πολλά περισσότερα.

Σ' αυτήν λοιπόν τη προσπάθεια το εκπληκτικό έργο του Μπρεχτ έχει ξεχωριστή θέση.

Συχνά ανατρέχουμε στα λόγια, στους στίχους, στο έργο του Μπρεχτ. Παίρνουμε έμπνευση και σκέψεις, δύναμη και κουράγιο από τον κορυφαίο μαρξιστή διανοητή, δραματουργό, ποιητή και σκηνοθέτη. Ανεβάσαμε θεατρικές παραστάσεις στα πλαίσια του Φεστιβάλ της ΚΝΕ και όχι μόνο, πραγματοποιήσαμε αφιερώματα, συναυλίες και απαγγελίες. Στον ΟΔΗΓΗΤΗ συχνά φιλοξενήθηκαν αφιερώματα για το έργο του. Οι στίχοι του, απλοί και ταυτόχρονα με βάθος, δυνατοί και ευθείς, κυρίως ταξικοί και επίκαιροι, έχουν αξιοποιηθεί σε προκηρύξεις, αφίσες, στα εξώφυλλα του ΟΔΗΓΗΤΗ. Αυτές τις μέρες πραγματοποιούνται πάνω από 50 Μαθητικά Φεστιβάλ της ΚΝΕ σε όλη τη χώρα με σύνθημα το στίχο του Μπρεχτ "Αλλαξε τον κόσμο, το έχει ανάγκη".

Ομως η αλήθεια είναι ότι αυτά δεν αρκούν. Εχουμε πολλά να κάνουμε για τη διάδοση, ακόμα περισσότερα για να γνωρίσουμε το έργο του. Εργο γεννημένο και δοκιμασμένο στην εποχή των κλονισμών, των κοιλοπονημάτων της εποχής του περάσματος από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό. Εργο σπουδασμένο δίπλα στους πολέμους και τις κοινωνικές επαναστάσεις. Εργο με σκέψη βαθιά, με ιδέες επαναστατικές, με τολμηρή πρωτοτυπία μορφής.

Αυτά που έχουμε κάνει μέχρι στιγμής δεν αρκούν γιατί αυτό που ξεχωρίζει τον Μπρεχτ δεν είναι μόνο η επικαιρότητά του, ότι μπορούμε να εμπνευστούμε από τα μηνύματά του, ότι μπορούμε να εκφραστούμε με τους στίχους του, αλλά κι ότι μπορούμε να διδαχτούμε, να μάθουμε να σκεφτόμαστε και να δημιουργούμε.

Μπορούμε να διδαχτούμε, ιδιαίτερα οι νεολαίοι κομμουνιστές, από το γεγονός ότι το έργο του Μπρεχτ χαρακτηρίζεται από βαθιά μελέτη και τολμηρή έρευνα. Από συνεχή αναζήτηση γνώσης, από τη δοκιμασία της στην πράξη, από την αφομοίωση της νέας γνώσης που φέρνει η δράση. Από τη συνεχή μελέτη και προσπάθεια αφομοίωσης του μαρξισμού. Ο Μπρεχτ, με συνέπεια χειρίστηκε τη διαλεκτική μέθοδο με χειρουργική ακρίβεια τον ιστορικό υλισμό. Ακόμα και η ευφυΐα εάν δεν εμπλουτιστεί με αυτά, έχει όρια. Πολλοί περισσότερο ισχύει αυτό για εμάς που είμαστε πιο κοινοί άνθρωποι.

Η βαθιά κατανόηση της πραγματικότητας, στις λεπτομέρειες και στο σύνολό της, οι αντιθέσεις της, ο εντοπισμός και η κατανόηση αυτών των πραγμάτων και γεγονότων που δε φαίνονται με την πρώτη ματιά, που βρίσκονται κάτω από την επιφάνεια, μπορεί να μας μάθει πως την πραγματικότητα να αλλάξουμε. Και σε αυτά ο Μπρεχτ ξεχωρίζει. Γι' αυτό μπορεί να μας βοηθήσει να μάθουμε να σκεφτόμαστε, να βλέπουμε σωστά, να οξύνουμε το ταξικό μας κριτήριο. Αλλά και να μάθουμε να είμαστε δημιουργικοί.

Ο Μπρεχτ δεν είναι απλά ένας κορυφαίος δημιουργός, αλλά είναι κορυφαίος δάσκαλος και καθοδηγητής για συλλογική δημιουργία. Κι όχι μόνο καλλιτεχνικής. Αλλά δημιουργικότητας, με αναζήτηση τρόπων και μεθόδων σε κάθε δραστηριότητα και πάνω από όλα στη δράση, στον αγώνα για να αλλάξουμε, να ανατρέψουμε την εκμεταλλευτική κοινωνία. Το να είσαι δημιουργικός, τολμηρός, πρωτοπόρος στον επαναστατικό αγώνα είναι άλλωστε πράγματα με απαιτήσεις.

Ο Μπρεχτ μπορεί να μας βοηθήσει από την καταπληκτική ικανότητά του, τις επαναστατικές ιδέες να τις κάνει λόγο απλό αλλά όχι απλοϊκό. Λόγο τολμηρό αλλά και σίγουρο. Λόγο βαθύ αλλά κατανοητό για τους εργάτες και τα παιδιά τους, για τους καταπιεσμένους.

Βέβαια το θέμα δεν είναι να αντιγράφουμε. Που κι αυτό μας δίνει τη δυνατότητα να κάνουμε ο Μπρεχτ, διασκευάζοντας κιόλας, κάτι που του άρεσε και του ίδιου. Αλλά, μελετώντας τον Μπρεχτ, να μαθαίνουμε την τέχνη της βαθιάς ματιάς, της κατανόησης, της εύστοχης παρέμβασης. Κρατώντας πάντα το κλειδί που οδηγεί τη σκέψη σε ποιανού χέρια βρίσκεται η ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής. Που οδηγεί τη σκέψη ότι πρέπει να αλλάξει η τάξη που βρίσκεται στην εξουσία. Γιατί, όπως έγραφε, «καλοσύνη» σημαίνει εξόντωση εκείνων, που κάνουν ανέφικτη την πραγματική καλοσύνη. Να μάθεις δηλαδή την τέχνη, τις μεγάλες ιδέες, την αλήθεια για τους εκμεταλλευομένους, να την κάνεις όπλο ευκολομεταχείριστο από τους ίδιους. Κι εδώ δεν μιλάμε για την ικανότητα του καλλιτέχνη, αλλά για την τέχνη του πρωτοπόρου αγωνιστή, του κομμουνιστή, του οργανωτή μαζών.

Ο Μπρεχτ από τα μαύρα δάση, που του έμαθαν να έχει υπηρέτες, άφησε την τάξη του για να υπηρετήσει ο ίδιος με την τέχνη και τους στοχασμούς του, τους υπηρέτες. Διάλεξε να είναι με το μέρος εκείνων που στα χέρια τους η αλήθεια αποκτάει δύναμη, με το μέρος των εργατών, των καταπιεσμένων. Κι έγραφε: Την αλήθεια για τις κακές συνθήκες πρέπει να τη λέμε σ' εκείνους που τις αντιμετωπίζουν στη χειρότερή τους όψη κι απ' αυτούς πρέπει να τις πληροφορούμαστε. Δεν πρέπει να μιλάει κανείς μονάχα σ' ανθρώπους ορισμένων πεποιθήσεων, παρά σ' εκείνους που θα ταίριαζαν αυτές οι πεποιθήσεις εξαιτίας της κατάστασής τους.

Το Συνέδριο θα είναι μεγάλο εφόδιο για την ΚΝΕ αλλά και για τη διάδοση του Μπρεχτ πλατιά μέσα στους νέους και τις νέες των εργατικών και λαϊκών οικογενειών. Καλή επιτυχία».

Η Ελένη Μηλιαρονικολάκη

Γιατί ποιος άλλος μεγάλος δημιουργός θα μπορούσε αποτελεσματικότερα να πείσει πως αυτή η άθλια κοινωνική πραγματικότητα δεν είναι μοιραία, ούτε αναπόφευκτη, αν όχι ο Μπρεχτ, που αφιέρωσε τις καλύτερες σκέψεις του για να δείξει στους «κάτω» τον τρόπο να την αλλάξουν;

Ο Μπρεχτ ποτέ του δε φοβήθηκε να βάλει στην τέχνη την πολιτική. Αντίθετα, πίστευε πως «για την τέχνη το να είναι κανείς ακομμάτιστος, σημαίνει μονάχα ότι ανήκει στην παράταξη που κρατά τα ηνία της εξουσίας». Ούτε λεπτό δεν άφησε τον εαυτό του να ξεχαστεί σε ρεμβασμούς και ενδοσκοπήσεις. Απ' όλα τα έργα των ανθρώπων πιο πολύ αγαπούσε τα μεταχειρισμένα, τα φθαρμένα, όπως γράφει, από τη χρήση των πολλών, τα πρακτικά χρήσιμα στην πάλη του πλήθους που υποφέρει. Ακόμη και το συνήθως κοφτό, λιτό, πολεμικό ύφος του αποτελεί κοινωνική στάση: Τη στάση της ταξικής πάλης, που δεν επιδέχεται διακοσμήσεις και γαρνιρίσματα.

Ο Μπρεχτ, όπως οι περισσότεροι δημιουργοί των χρόνων της εισόδου του καπιταλισμού στο ιμπεριαλιστικό του στάδιο, συνέλαβε έγκαιρα την ανατολή μιας νέας εποχής. Αν και ακόμη δεν μπορούσε να συνειδητοποιήσει το κύριο χαρακτηριστικό της, από την αρχή την αντιλαμβανόταν ως εποχή μεγάλων αντιφάσεων: Μιας ραγδαίας επιστημονικής και τεχνολογικής ανάπτυξης από τη μια, υλικής και ηθικής εξαθλίωσης, ατομισμού και αλληλοεξόντωσης από την άλλη, πρόσληψη που τον έστρεφε - σύμφωνα με τον ίδιο - σε μια «μηδενιστική κριτική της αστικής κοινωνίας».

Διανοητική ήταν η σταδιακή, από το 1926, προσέγγισή του στην κομμουνιστική ιδεολογία. Μέσα από την κοπιαστική μελέτη των κλασικών του μαρξισμού, κατάφερε να λύσει το «μυστήριο» των ανθρώπινων σχέσεων και συμπεριφορών, που από το ξεκίνημά του τον απασχολούσε: Τον καθοριστικό προσδιορισμό τους από τις σχέσεις ιδιοκτησίας και την πάλη των τάξεων. Αυτή η αποκάλυψη στάθηκε αποφασιστική για να τακτοποιήσει και τις σκόρπιες εμπειρίες και εντυπώσεις του από τα συνταρακτικά γεγονότα του καιρού του, όπως η Οχτωβριανή Επανάσταση και το επαναστατικό εργατικό κίνημα στη Γερμανία.

Η νέα εποχή προσδιορίζεται πια γι' αυτόν ιστορικά υλιστικά. Είναι η εποχή που η αστική τάξη έχει προ καιρού γίνει διεφθαρμένη και παρασιτική, ενώ μια νέα τάξη, η εργατική, ανεβαίνει στο προσκήνιο της Ιστορίας, η εποχή των σοσιαλιστικών επαναστάσεων. Ορόσημο της στροφής του βραβευμένου και αναγνωρισμένου από το αστικό κοινό συγγραφέα προς την πάλη της εργατικής τάξης με την καθοδήγηση του κομμουνιστικού κόμματος αποτελεί το διδακτικό έργο του «Το μέτρο» ή αλλιώς «Η απόφαση», γραμμένο το 1930, λίγο μετά από το θεατρικό «Η Αγία Ιωάννα των Σφαγείων». Είναι η αποφασιστική περίοδος όπου η τέχνη του Μπρεχτ παίρνει ανοιχτά πια μέρος στον πολιτικό αγώνα του κομμουνιστικού κινήματος και η κοινωνική λειτουργία της από σκέτα επικριτική της αστικής κοινωνίας μετατρέπεται σε διαπαιδαγωγητική, συν-διαμορφωτική του συνειδητού επαναστατικού υποκειμένου της Ιστορίας.

Αυτή η τολμηρή προσχώρησή του, που γίνεται βαθύτερη όσο οι διώξεις κατά των κομμουνιστών εντείνονται και οι φιλικά προσκείμενοι στον κομμουνισμό διανοούμενοι εγκαταλείπουν, τον ακολουθεί ως το τέλος. Ο Μπρεχτ εφάρμοσε στη ζωή του αυτό που γράφει σ' ένα στίχο του: «Επαινώ αυτούς που αλλάζουν κι έτσι μένουν οι ίδιοι». Ανανέωνε, εξέλισσε και υπερέβαινε διαλεκτικά διαρκώς τη σκέψη, την τέχνη του, τον παλιότερό του εαυτό, χωρίς να τον καταργεί.

Ο μαρξιστής πια Μπρεχτ, σε αντιπαράθεση με την αστική αντίληψη ότι η τέχνη πρέπει να υπερπηδά τις διαφορές των ανθρώπων και να τους φέρνει - έξω από ταξικές αντιθέσεις - τον έναν κοντά στον άλλον, θεωρεί ότι η μεγάλη τέχνη, δηλαδή η τέχνη που εκπροσωπεί τα μεγάλα συμφέροντα κάθε εποχής, δεν μπορεί να είναι συμφιλιωτική. Διακόπτει τις επαφές του με τον αστικό πολιτιστικό μηχανισμό και το προνομιακό κοινό του γίνονται τα λαϊκά στρώματα, προπαντός η εργατική τάξη, καθώς - όπως γράφει - μονάχα το προλεταριάτο «είναι πρόθυμο να υπερασπιστεί τα συμφέροντα όλων». Και όλη του η ενέργεια συγκεντρώνεται στο να αποκτήσει αυτή η τάξη συνείδηση ως τάξη για τον εαυτό της, μέσα στις συγκεκριμένες κάθε φορά ιστορικές συγκυρίες. Απόδειξη είναι το ώριμο έργο του - θεατρικό, ποιητικό, δοκιμιακό - που στο μεγάλο μέρος του οικοδομείται πάνω στις εναλλασσόμενες απαιτήσεις της ταξικής πάλης σε όλες τις κρίσιμες καμπές της, την καπιταλιστική κρίση, την άνοδο του φασισμού, την ήττα του εργατικού κινήματος, τον πόλεμο.

Ο κομμουνισμός, όμως, για τον Μπρεχτ «είναι το απλό, που είναι δύσκολο να γίνει». Με άλλα λόγια, έχει βαθιά επίγνωση των πολλαπλών εμποδίων που παρεμβαίνουν στην προσπάθεια συγκέντρωσης των δυνάμεων για τη σοσιαλιστική επανάσταση. Πολλές σελίδες μέσα στο τριαντάτομο έργο του έχει αφιερώσει στην απάντηση του ερωτήματος, που και στις μέρες μας απασχολεί καλοπροαίρετα ή μη, γιατί ο λαός δεν ξεσηκώνεται, «όταν οι κακουργίες πέφτουν σαν τη βροχή» πάνω του. Οσο οι λαϊκές μάζες δεν παίρνουν την τύχη τους στα χέρια τους «διδάσκονται από τις καταστροφές τόσο λίγα, όσα το πειραματόζωο για τη βιολογία», σημειώνει. Ο διαλεκτικός Μπρεχτ δεν εκπλήσσεται από τις μικροαστικές αντιλήψεις και τις ρεφορμιστικές ψευδαισθήσεις που φωλιάζουν βαθιά στη συνείδηση της εργατικής τάξης. «Ο προλετάριος», καθώς γεννιέται και αναπτύσσεται στους κόλπους της αστικής τάξης, «δεν καταργεί μονάχα τον αστό, αλλά και τον περιλαμβάνει», αναφέρει χαρακτηριστικά. Μα μεγαλύτερη απ' όλες τις δυσκολίες θεωρεί την εξοικείωση των θυμάτων της εκμετάλλευσης με τα βάσανα και τις συμφορές τους, τις πακτωμένες από αιώνες ταξικής χρήσης απαρασάλευτες αλήθειες και πεποιθήσεις, στάσεις και συμπεριφορές. «Αυτό που δεν άλλαξε για πολύ καιρό, φαίνεται αδύνατον να αλλάξει», γράφει.

Η βαθύτερη αιτία για τα προβλήματα αυτά, σύμφωνα με τον Μπρεχτ, μετά βέβαια από τον Μαρξ, πρέπει να αναζητηθεί στο ότι στον καπιταλισμό, ο εκμεταλλευτικός χαρακτήρας των σχέσεων παραγωγής και όλων των κοινωνικών σχέσεων σκεπάζεται παίρνοντας τη μορφή της ανταλλαγής εμπορευμάτων. Η σκλαβιά των ανθρώπων είναι κρυφή, όπως κι ο δρόμος τους προς την ελευθερία. Την αλήθεια για την πραγματικότητα επομένως δεν μπορούν να την αντλήσουν ατομικά και αυθόρμητα από την εμπειρία τους, πολύ περισσότερο όταν αυτή συσκοτίζεται και από την κυρίαρχη ιδεολογία, που βαφτίζει τη σκλαβιά ελευθερία. Εδώ χρειάζεται η επιστήμη: Το επιστημονικό βλέμμα πάνω στη φύση να στραφεί και πάνω στην κοινωνία. Το ζήτημα είναι λοιπόν οι καταπιεσμένοι, σαν παιδιά της «επιστημονικής εποχής» - όπως ο Μπρεχτ αποκαλούσε αργότερα τη νέα περίοδο που άνοιξε για την ανθρωπότητα η θεωρία του επιστημονικού σοσιαλισμού - να πάρουν στα χέρια τους το ακαταμάχητο αυτό όπλο, για να παραμερίσουν τους εκμεταλλευτές τους. Μόνο έτσι θα μπορέσουν να μετατρέψουν την κυριαρχία πάνω στη φύση σε πηγή ευτυχίας για την ανθρωπότητα.

Ετσι, όλο το ώριμο έργο του Μπρεχτ είναι προϊόν ενός αδιάκοπου αγώνα μέσα από την τέχνη, με τρόπο ευχάριστο και διασκεδαστικό, να γίνει η επιστήμη της κοινωνίας, κτήμα της τάξης που θα τη χρησιμοποιήσει για να εξανθρωπίσει την κοινωνία. Και επειδή για τον Μπρεχτ μέτρο της αξίας της γνώσης και της τέχνης είναι η πρακτική κοινωνική χρησιμότητά τους, στο έργο του δεν εκφράζει μόνο το διαλεκτικό και ιστορικό υλισμό, αλλά και τη θεωρία της επανάστασης: Την πρωτοπορία της εργατικής τάξης, τον καθοδηγητικό ρόλο του κομμουνιστικού κόμματος, τις νομοτέλειες της επαναστατικής διαδικασίας, τη δικτατορία του προλεταριάτου, όπως ξεκάθαρα φαίνεται και στο θεατρικό του «Οι μέρες της Κομμούνας».

Το πρώτο βήμα για μια επιστημονική ματιά πάνω στην πραγματικότητα είναι να κατανοηθεί πως δεν είναι ακλόνητη. Κινείται και μεταβάλλεται διαρκώς και μάλιστα η κίνησή της προς τη μια ή την άλλη κατεύθυνση δε γίνεται ανεξάρτητα από τη δική μας στάση. Την πηγή της κίνησής της την αποκαλύπτει στον επιγραμματικό στίχο του «Φίλος σας είναι η αλλαγή, η αντίφαση σύμμαχός σας». Είναι οι αντιμαχόμενες εσωτερικές αντιφάσεις κάθε κοινωνικού φαινομένου, που αποδείχνουν πως δεν είναι ενιαίο, αιώνιο και αμετάβλητο, αλλά ένα πεδίο προσωρινά ισορροπημένων συγκρούσεων, που η υπέρβασή τους οδηγεί σε μια καινούρια και ανώτερη κοινωνική μορφή. Η αλλαγή δηλαδή στον Μπρεχτ δεν είναι η αυξομείωση, η μεταρρύθμιση, η επανάληψη με άλλη μορφή, αλλά το ποιοτικό άλμα, που επέρχεται μέσα από τη συσσώρευση, κλιμάκωση και κορύφωση αφόρητων πιεστικών αντιφάσεων, αρκεί η εργατική τάξη και τα άλλα φτωχά καταπιεσμένα στρώματα να βάλουν το χέρι τους για να τις υπερνικήσουν. Επειδή μάλιστα ο Μπρεχτ αντιπαθούσε κάθε στείρα και εξω-ιστορική επιβολή μιας διδασκαλίας για την επανάσταση, αναζητούσε δημιουργικά και συγκεκριμένα τις αντιφάσεις που αναπτύσσονται στα ξεχωριστά κάθε φορά κοινωνικά φαινόμενα.

Το παρακάτω απόσπασμα από το έργο του «Το Μανιφέστο» - μια έξοχη, ημιτελή ποιητική απόδοση του Κομμουνιστικού Μανιφέστου των Μαρξ και Ενγκελς - αποτελεί ένα χαρακτηριστικό δείγμα του επιδέξιου χειρισμού των διαλεκτικών αντιφάσεων από τον Μπρεχτ στην περίπτωση των κυκλικών καπιταλιστικών κρίσεων:

Σε άλλες εποχές η πείνα βασάνιζε τον κόσμο, όταν οι σιτοβολώνες άδειαζαν

Τώρα όμως, κι αυτό είναι αδιανόητο, πεινάμε όταν αυτοί παραείναι γεμάτοι...

Την ίδια στιγμή που κάπου το ύφασμα στοιβάζεται σε μπάλες, κάπου αλλού οι

ξεπαγιασμένες ρακένδυτες οικογένειες που έχουν πεταχτεί σε μια μέρα

έξω από το νοικιασμένο σπίτι, διασχίζουν ολόκληρα οικοδομικά τετράγωνα που πλέον είναι χωρίς κατοίκους.

Αχ, αυτός που δούλεψε τόσο ακούραστα, ξορκίζοντας την εκμετάλλευση, δε βρίσκει σήμερα κανέναν να τον εκμεταλλευτεί κι άλλο. Αδιάκοπα διασχίζει την πόλη αναζητώντας εργασία.

Η γιγαντιαία δομή της κοινωνίας που έχει οικοδομηθεί από πολλές γενιές

βυθίζεται στη βαρβαρική προϊστορική εποχή. Και γι' αυτό δεν ευθύνεται η έλλειψη

Η υπερπληθώρα, το Πάρα πολύ είναι αυτό που την κάνει να κλονίζεται.

Σε αυτό το πρώτο επίπεδο ο Μπρεχτ αναδείχνει την αντίφαση ανάμεσα στην παραγωγή και την κατανάλωση, υπογραμμίζοντας το χαρακτήρα των καπιταλιστικών κρίσεων ως κρίσεων υπερπαραγωγής και υπερσυσσώρευσης πλούτου. Ταυτόχρονα, ο σημερινός κόσμος εμφανίζεται ακατανόητος, αφύσικος, παράλογος άρα ξεπεσμένος και προορισμένος να ξεπεραστεί. Πρόκειται για το περίφημο «παραξένισμα», που με πολύ μεγαλύτερη εμβέλεια και δραστικότητα χρησιμοποιεί ο Μπρεχτ στο θέατρο, για να εξαναγκάσει το θεατή μέσα από την έκπληξη, το απροσδόκητο, να περιεργαστεί το συνηθισμένο με καινούρια ματιά, έτσι που στη συνέχεια να το επεξεργαστεί, όπως κάνει και η επιστήμη. Συνεχίζει λοιπόν:

Γιατί το σπίτι δεν είναι προορισμένο για κατοικία και το ύφασμα δεν είναι προορισμένο για ένδυση

ούτε το ψωμί είναι προορισμένο για φάγωμα. Οχι, πρέπει να αποφέρουν κέρδος. ...μόνο κέρδος.

Στο δεύτερο κι ανώτερο αυτό επίπεδο παρουσιάζει την αντίφαση ανάμεσα στην εμπορευματική αξία και την αξία χρήσης των προϊόντων της εργασίας. Στην αντίφαση αυτή εμπεριέχεται η αιτία των καπιταλιστικών κρίσεων, η αδυναμία εξασφάλισης ικανοποιητικού κέρδους, έμμεσα όμως υποδεικνύεται και η κατεύθυνση της ταξικής πάλης προς την κατάργηση του κέρδους και της εμπορευματικής παραγωγής για να επιστραφεί στα αγαθά ο πραγματικός προορισμός τους να καλύπτουν τις κοινωνικές ανάγκες. Αυτό άλλωστε είναι το λογικό, όπως και όλος ο κομμουνισμός είναι στον Μπρεχτ το απλό και λογικό. Μια αντίληψη που στο έργο του αποκτά προτεραιότητα, καθώς υιοθετεί τον Ενγκελς, ο οποίος διορθώνοντας τον Χέγκελ γράφει στο Λουδοβίκο Φόιερμπαχ: «Κάθε τι που στην περιοχή της ανθρώπινης ιστορίας είναι πραγματικό, γίνεται με τον καιρό παράλογο ...και κάθε τι, που στα μυαλά των ανθρώπων είναι λογικό, είναι προορισμένο να γίνει πραγματικό, όσο πολύ κι αν βρίσκεται ακόμα σε αντίθεση με τη φαινομενική πραγματικότητα».

Ετσι, η παρουσίαση της τρίτης και τελευταίας αντίφασης, της αντίφασης ανάμεσα στις παραγωγικές δυνάμεις - το υψηλό επίπεδο παραγωγικότητας που μπορεί να διευκολύνει αφάνταστα τη ζωή όλων - και τις σχέσεις παραγωγής - που φτάνουν στην περίπτωση της κρίσης ως και να εκμηδενίζουν αυτή την παραγωγικότητα με την καταστροφή του παραγμένου πλούτου και των ίδιων των ανθρώπων - έρχεται να βαθύνει και να δυναμώσει στο έπακρο την αρχική έκπληξη για την παραφροσύνη του αστικού κόσμου, την επίγνωση ότι πρέπει να τελειώνουμε πια μ' αυτόν.

Τα εκατομμύρια εργατών όμως...

τα στοιβάζει τώρα σε εργοστάσια κάτεργα για να τα πετάξει μετά ξανά έξω από τα κάτεργα στους παγωμένους δρόμους. Αυτά τα εκατομμύρια εργατών συνειδητοποιούν την αλήθεια. Την ψιθυρίζουν

έκπληκτοι μεταξύ τους...

ο κόσμος της αστικής τάξης... είναι πολύ στενός για να περιλάβει τον πλούτο που έχει δημιουργήσει.

Από το παράδειγμα είναι φανερό ότι η επιστημονική αφομοίωση της πραγματικότητας δεν είναι δυνατή για τον Μπρεχτ αν μέσα από τις αντιφάσεις δε βγαίνουν στο φως οι αιτιώδεις δεσμοί των φαινομένων. Πυρήνας στη μέθοδό του και απαράβατη αρχή του - παρά τη γενική αποστροφή του στις αμετάβλητες αλήθειες - είναι ότι το καλλιτεχνικό έργο έχει κοινωνικό καθήκον να φανερώνει σε κάθε κατάσταση τις κοινωνικές εξαρτήσεις της. Στο έργο του η οικονομία βρίσκεται πίσω από την πολιτική και η ταξική πάλη πίσω από την ιστορία. Στην αποκάλυψη των κοινωνικών αιτιών κάθε φαινομένου βρίσκει ένα από τα αποτελεσματικότερα μέσα για να βοηθήσει τους «κάτω» να επενεργήσουν στην πραγματικότητα και η σκέψη τους από παθητική να γίνει «παρεμβατική σκέψη», δηλαδή σκέψη - οδηγός για κοινωνική πρακτική δράση.

Το θέατρο, με τα πολλαπλάσια εργαλεία που διαθέτει συγκριτικά με τα άλλα είδη τέχνης, ειδικά σε καιρούς που η χρήση της τεχνολογίας των κινηματογραφικών, μουσικών, τεχνικών μέσων κερδίζει διαρκώς έδαφος, αποτελεί για τον Μπρεχτ το πλεονεκτικό πεδίο για να οδηγήσει την τέχνη του στη μεγαλύτερη δυνατή επιρροή.

Το επικό ή διαλεκτικό θέατρο του Μπρεχτ δεν είναι ούτε απλοϊκό, ούτε απλουστευμένο. Κατευθύνεται σε μια σύλληψη του ανθρώπου στην ολότητα των κοινωνικών σχέσεών του. Η οικονομία έχει βέβαια σ' αυτές τον πρώτο ρόλο, καθώς «μόνο παίρνοντας υπόψη την παραγωγή μπορούμε να διακρίνουμε με νόημα τις τάξεις», όπως σημειώνει. Ομως, μαζί μ' αυτόν τον πρωταγωνιστικό παράγοντα στο έργο του παίρνει μέρος όλο το κοινωνικό - αιτιακό πλέγμα. Οι ηθικές, νομικές, πολιτικές, επιστημονικές κι άλλες σχέσεις και συγκρούσεις των χαρακτήρων διαμορφώνονται σαν συγκρούσεις συμφερόντων ανάμεσα σε τάξεις και οι ατομικές αντιθέσεις σαν κοινωνικές και όχι σαν ψυχολογικές αντιδράσεις και ιδιομορφίες.

Οι μυστήριοι και καθόλου ευδιάκριτοι με την πρώτη ματιά χαρακτήρες του Μπρεχτ ξενίζουν το θεατή, τον συνηθισμένο να τους θεωρεί αυτονόητους στη ζωή και την ιστορία. Πόση έκπληξη και απογοήτευση νιώθει κανείς όταν βλέπει τον ηρωοποιημένο στην αστική παράδοση Γαλιλαίο, να μετατρέπεται στο έργο του Μπρεχτ από τις πρώτες κιόλας σκηνές σε μια αντιφατική μορφή, που ο τσαρλατανισμός της ακυρώνει το επιστημονικό μεγαλείο της; Πόση συζήτηση δεν άνοιξε ανάμεσα στους θεατές των φετινών παραστάσεων του Μπρεχτ γύρω από τους χαρακτήρες τους; Ο μεγαλοβιομήχανος Μάουλερ υποφέρει στη θέα των φτωχών εργατών ή τους φοβάται; Ο Μάτι είναι εργάτης ή «ο άνθρωπος» του αφεντικού του Πούντιλα; Είναι δυνατόν γυναίκα εργάτη να φτάνει σε τέτοια ηθική κατάπτωση για λίγες μερίδες φαγητού; Και πώς γίνεται ξαφνικά να συμμετέχει με τους κομμουνιστές στην οργάνωση της απεργίας;

Αυτό όμως δεν είναι παρά απόδειξη της επιτυχίας του μπρεχτικού θεάτρου. Ο Μπρεχτ μάς παρουσιάζει την ανθρώπινη «φύση» τη στιγμή της αλλαγής της, της μετατροπής της στο αντίθετο μέσα από το ξεπέρασμα των αντινομιών της, επειδή θέλει να μας εκπαιδεύσει να αναγνωρίζουμε τους παράγοντες που επιδρούν στις αλλαγές, για να τους χειριστούμε στη ζωή. Σύμφωνα με τη διαλεκτική του, «μπορεί κανείς να γνωρίζει τα πράγματα μονάχα επειδή (και μονάχα όπου) μεταβάλλονται». Και έχουν δίκιο οι μαρξιστές μελετητές του, όταν υποστηρίζουν πως στα θεατρικά έργα του οι μη δραματικές σκηνές, εκεί που η ταξική πάλη είναι σκεπασμένη - όπως συνήθως στη ζωή - αποκτούν μεγαλύτερη σημασία, γιατί σ' αυτές παρουσιάζονται καλύτερα οι κινητήριες κοινωνικές δυνάμεις της ιστορίας. Στο έργο του «Η Μάνα» - την υπέροχη θεατρική διασκευή της «Μάνας» του Γκόρκι - η μεταβολή της Πελαγίας Βλάσοβα σε επαναστάτρια δε γίνεται στη σκηνή της πρωτομαγιάτικης διαδήλωσης, αλλά πιο πριν, στο μάθημα πολιτικής οικονομίας, όπου συνειδητοποιεί τη διαφορά της απλής ιδιοκτησίας ενός τραπεζιού ή μιας καρέκλας από την ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής. Στο Γαλιλαίο δεν παρουσιάζεται καθόλου η σκηνή της αποκήρυξης της θεωρίας του. Αντίθετα, δίνεται έμφαση στη σκηνή που ο χύτης μαστρο - Βάνι τον καλεί να βγει στον αγώνα υπέρ της ανερχόμενης αστικής τάξης έχοντας τη βοήθεια όλων των νέων επαγγελματικών κύκλων της Βόρειας Ιταλίας και ο Γαλιλαίος αρνείται.

Στην εκπαίδευση αυτή του κοινού παίρνουν μέρος όλα τα στοιχεία της παράστασης. Οχι μόνο το περιεχόμενο του θεατρικού κειμένου, αλλά και η επική - αφηγηματική μορφή του με τη συχνή χρήση παραβολών, οι τεχνικές των ηθοποιών, το σύνολο των θεατρικών μέσων. Η μουσική, τα σκηνικά, ο φωτισμός, τα κοστούμια, όλα τα στοιχεία υπακούν σε μια διαλεκτική, επιστημονική κατανόηση των νόμων της πραγματικότητας, ενώ ταυτόχρονα και τα ίδια λειτουργούν διαλεκτικά. Η περιβόητη αποστασιοποίηση, για παράδειγμα, είναι μια εφαρμογή του νόμου της άρνησης, ένα διαλεκτικό πέρασμα σε μια καινούρια βαθύτερη κατανόηση: Πλησίασμα στην αρχή του θεατή με τα πρόσωπα του έργου, ξάφνιασμα και απομάκρυνση στη συνέχεια για να μπορέσει από απόσταση να τα δει μέσα στο κοινωνικό τους πλαίσιο και έτσι να τα ξαναπλησιάσει πολύ πιο ολοκληρωμένα. Το παίξιμο των ηθοποιών και ο χορός, το τραγούδι, έχουν αποφασιστική σημασία στο έργο του Μπρεχτ, γιατί είναι τα δύο κλειδιά της παράστασης μέσα από τα οποία αποκαλύπτεται η πραγματικότητα και όχι η άποψη που έχουν γι' αυτήν οι χαρακτήρες του έργου. Ετσι, οι ηθοποιοί αντιπαρατίθενται διαλεκτικά στους χαρακτήρες, παίρνουν θέση απέναντι στις συμπεριφορές και τα λεγόμενά τους, τις επικροτούν ή τις επικρίνουν, τους «δείχνουν» αντί να τους ερμηνεύουν. Βασικό εργαλείο αυτής της νέας υποκριτικής είναι η κοινωνική χειρονομία, το κοινωνικό Gestus, όπου με τη γλώσσα του σώματος ο ηθοποιός υποδηλώνει πολύ περισσότερα απ' ό,τι με τα λόγια για την κοινωνική θέση και στάση του χαρακτήρα που παρουσιάζει. Σε διαλεκτική αντίθεση προς το κείμενο, που εκφράζει τις ιδέες, τις αντιλήψεις των χαρακτήρων για την πραγματικότητα και όχι τις πραγματικές κοινωνικές σχέσεις τους, βρίσκεται και η μουσική, τα τραγούδια, που αντί να δημιουργούν ατμόσφαιρα, σχολιάζουν και συμπεραίνουν, καθοδηγώντας τη σκέψη του κοινού στα σωστά συμπεράσματα. Ο ισχυρός φωτισμός, τα σκοτεινά κοστούμια, τα σκηνικά που σταδιακά μεταβάλλονται συντελούν σε μια ακόμη πιο πλούσια, καθολική συνεργασία όλων των εκφραστικών θεατρικών μέσων για να φωτιστούν στη σκηνή οι νόμοι της παγκόσμιας τάξης - αταξίας, που δε χτυπούν τυφλά.

Σα μηχανή που χρησιμοποιείται

χωρίς να 'ναι αρκετά καλά καμωμένη

μα δίνει υποσχέσεις για μοντέλο καλύτερο

...σα μηχανή ελαττώματα γεμάτη.

Ετσι χτίζει τα έργα του ο Μπρεχτ. Ποτέ δε δίνει έτοιμες και οριστικές απαντήσεις. Απαιτεί προσπάθεια, μόχθο, συμμετοχή για να ανακαλύψει και να συμπληρώσει κανείς αυτό το μοντέλο της ζωής που παρουσιάζει στο θέατρό του και που η ολοκλήρωση και η αλλαγή του πραγματοποιείται με σκέψη και δράση έξω απ' το θέατρο, στην πραγματική ζωή. «Μπορεί κανείς να γνωρίζει τα πράγματα στο βαθμό που τα αλλάζει», σημειώνει. Πρόκειται για τον αγώνα του Μπρεχτ να ξυπνήσει την πιο απολαυστική, την πιο γεμάτη, την πιο ανθρώπινη ιδιότητα του ανθρώπου: Την παραγωγικότητα, τη δημιουργική δύναμή του να υποτάσσει τη φύση και την κοινωνία στις ανάγκες και τους σκοπούς του. Η κριτική στάση, όπως άλλωστε διευκρινίζει αργότερα, δεν είναι ψυχρή κι αμέτοχη, αλλά μια γόνιμη, παραγωγική στάση: «Πρόκειται για την κριτική ενός ποταμού, που έγκειται στην ευθυγράμμισή του, την κριτική ενός δέντρου που έγκειται στο μπόλιασμά του, την κριτική της μετακίνησης που έγκειται στην παραγωγή νέων αυτοκινήτων και αεροπλάνων, την κριτική της κοινωνίας που έγκειται στην επανάσταση».

Με λίγα λόγια, ο Μπρεχτ κάθε άλλο παρά αμφίρροπος είναι. Η πραγματικότητα δεν πρέπει να παρουσιάζεται διφορούμενη, τονίζει, ούτε όμως και μονοσήμαντη, χωρίς αντιθέσεις, που ανάλογα με την έκβαση της ταξικής πάλης, τους συσχετισμούς δύναμης, μπορούν να επιλυθούν ή να διαιωνίζονται. Στο τέλος των έργων του οι αντιφάσεις εξακολουθούν να υπάρχουν, αλλά είναι πιο φανερές, όπως και ο τρόπος επίλυσής τους. Δεν απομένει παρά να διαλέξουμε ανάμεσα στο συμβιβασμό και την εξέγερση, στο παλιό και το νέο, στον καπιταλισμό και το σοσιαλισμό - κομμουνισμό. Κάτι που και φέτος το διαπιστώσαμε: Στο θέατρό του «οι τάξεις που τα συμφέροντά τους βρίσκονται υπό επίθεση, σπάνια αισθάνονται ότι διασκεδάζουν».

Στα δοκίμιά του αυτή η ρεαλιστική, ταξική οπτική παρουσιάζεται χωρίς περιστροφές. Στο φασισμό, για παράδειγμα, βλέπει τη μεγαλύτερη επιχείρηση για τη διάσωση της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής, τη στιγμή που οι ομότεχνοί του καταδείχνουν μόνο τη βία, επιδιώκοντας να σπρώξει στην ενίσχυση του κομμουνιστικού κινήματος και όχι στον τρόμο και την κοινωνική παραλυσία. Με κάθε ευκαιρία τονίζει ότι ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής έχει πολεμική θωριά, είναι το ίδιο, ίσως και περισσότερο «αιματηρός» και πολεμικός απ' ό,τι ο ίδιος ο πόλεμος και ότι ο πόλεμος δεν είναι παρά ένας τρόπος συνέχισης με άλλη μορφή της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης, με στόχο να αποτρέψει κάθε πασιφιστική αντιμετώπιση του πολέμου, να τεκμηριώσει την αναγκαιότητα μετατροπής του σε ταξικό πόλεμο. «Πιο βαθιά και πιο διαρκής από τον πόλεμο των λαών είναι η πάλη των τάξεων», γράφει χαρακτηριστικά στο «Μανιφέστο».

Δεν υπάρχει μάλιστα πιο δυναμικός και περιεκτικός για τη φύση του καπιταλισμού ορισμός απ' αυτόν του Μπρεχτ ότι «ο καπιταλισμός είναι από την κορυφή ως τα νύχια η οικονομική οργάνωση των κρίσεων και των πολέμων». Οι κρίσεις και οι πόλεμοι είναι δηλαδή ο τρόπος ύπαρξης του καπιταλισμού και η στάση του προλεταριάτου σε ανάλογες καταστάσεις δεν μπορεί να είναι άλλη για το συγγραφέα, απ' αυτήν που προτείνουν οι Μαρξ, Ενγκελς και Λένιν, δηλαδή η όξυνση της κρίσης μέσα από την ταξική πάλη και η αξιοποίηση των δυσκολιών της αστικής τάξης για τα συμφέροντα του προλεταριάτου. Η θέση άλλωστε ότι ο καπιταλισμός δε γιατρεύεται, αλλά ανατρέπεται με τη βία, ως νομοτέλεια για τη γέννηση του νέου στην ιστορία, διαπερνά και όλο το έργο του από την περίοδο των διδακτικών θεατρικών του, όπως το «Μπάντεν-Μπάντεν» και το «Μέτρο» ως τις «Μέρες της Κομμούνας». «Οπου εξουσιάζει η βία, μόνο η βία ωφελεί», βροντοφωνάζει στο τέλος η Αγία Ιωάννα των Σφαγείων υπερβαίνοντας την παλιά φιλανθρωπική, θρησκευτική συνείδησή της. Για τον Μπρεχτ η ηθικολογική συμπόνια, με το να γιατροπορεύει κανείς απλά τους εργάτες, τους άνεργους, τους πεινασμένους, στρεβλώνει την αντίληψή τους για την πραγματικότητα και έτσι απομακρύνει τη δυνατότητά τους να απελευθερωθούν από τη δυστυχία. «Βοήθεια και βία είναι ένα σύνολο και αυτό το σύνολο πρέπει ν' αλλάξει», είναι το συμπέρασμα στο έργο του «Μπάντεν-Μπάντεν».

Πολλοί ισχυρίζονται μέχρι σήμερα ότι το θέατρο του Μπρεχτ παραιτείται από κάθε συγκινησιακή επίδραση. Στην πραγματικότητα στο επικό - διαλεκτικό θέατρο τα συναισθήματα είναι πιο βαθιά, επομένως και πιο σταθερά, γιατί πηγάζουν από τη σκέψη και όχι από το υποσυνείδητο και τη μέθη. Ο Μπρεχτ δίνοντας προτεραιότητα στη νόηση, χωρίς καθόλου να παραγνωρίζει τις συγκινήσεις, ανύψωσε τη θεατρική τέχνη στο επίπεδο της επιστήμης και το θεατή από συναισθηματικά χειραγωγούμενο αντικείμενο, σε υποκείμενο συνδημιουργίας. Και αυτή είναι η μεγαλύτερη συνεισφορά του Μπρεχτ στην τέχνη γενικότερα και όχι μόνο στη θεατρική.

Η ολόπλευρη στο θέατρό του κινητοποίηση του ανθρώπινου ψυχισμού - της νόησης και της λογικής, της περιέργειας και του χιούμορ, της αγανάκτησης και του ενθουσιασμού - με σκοπό να οργανωθεί η παρόρμηση για το σοσιαλισμό, είναι μια από τις υψηλότερες μορφές ανάπτυξης που γνώρισε μέχρι σήμερα ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός. Η κριτική που δεχόταν ο Μπρεχτ στον καιρό του από τη σοσιαλιστική πλευρά και ειδικά από τον θεωρητικό της σε θέματα τέχνης Γκέοργκ Λούκατς, για περιορισμένο σοσιαλιστικό ρεαλισμό, «στην πραγματικότητα ήταν περιορισμένος μαρξισμός (των Κομμουνιστικών Κομμάτων της Σοβιετικής Ενωσης και της Γερμανικής Λαοκρατικής Δημοκρατίας) στον τομέα της αισθητικής», όπως σωστά συμπεραίνει ο Βέρνερ Μιτεντσβάι, κορυφαίος μαρξιστής μελετητής του Μπρεχτ και στέλεχος στα θέματα της λογοτεχνίας της Ακαδημίας Επιστημών στην πρώην Γερμανική Λαοκρατική Δημοκρατία.

Γιατί η τέχνη δεν ακολουθεί τη δική της αυτόνομη εξω-ιστορική εξέλιξη, όπως την ήθελαν ο Λούκατς και η κυρίαρχη στη Σοβιετική Ενωση αντίληψη, που υποχρέωναν το νέο σοσιαλιστικό περιεχόμενο της τέχνης να μπει στα στενά καλούπια των ξεπερασμένων καλλιτεχνικών και λογοτεχνικών μέσων της αστικής κλασικής παράδοσης. Η τέχνη είναι μια ειδική μορφή αντανάκλασης της πραγματικότητας και για τον Μπρεχτ όταν η κοινωνικο-ιστορική πραγματικότητα αλλάζει, πρέπει να αλλάζει και η τέχνη και μάλιστα στη διαλεκτική ενότητά της, τόσο δηλαδή στο περιεχόμενο όσο και στη μορφή και στα μέσα της. Οπως στην κοινωνία έτσι και στην τέχνη δε γίνονται απλές διαδοχές, η προλεταριακή τέχνη δεν μπορεί να είναι συνέχεια της αστικής, «το καινούριο βγαίνει από το παλιό, αλλά είναι καινούριο».

Αυτό άλλωστε είναι και το νόημα της κριτικής που το Κόμμα μας άσκησε για τη χρησιμοποίηση παλιών εργαλείων της αστικής οικονομίας, όπως ο νόμος της αξίας, στην πορεία ανάπτυξης της σοσιαλιστικής οικονομίας. Ετσι και η γενικότερη συνισταμένη της συντροφικής κριτικής του Μπρεχτ προς το κομμουνιστικό κίνημα και το σοσιαλιστικό σύστημα για λειψή αφομοίωση της διαλεκτικής - που θα παρουσιαστεί στη συνέχεια του συνεδρίου - φαίνεται πως δεν είναι καθόλου ανυπόστατη και χρειάζεται στην πορεία προσεκτικά να μελετηθεί.

Αλλωστε, ο Μπρεχτ, έχοντας βαθιά συνείδηση των αντίξοων συνθηκών μέσα στις οποίες η Σοβιετική Ενωση οικοδομούσε το σοσιαλισμό, αποτελούσε φάρο με τη στάση του απέναντι στο πρώτο εργατικό κράτος, σε αντίθεση με άλλους διανοούμενους του περιβάλλοντός του, όπως στην περίπτωση του Συμφώνου Ρίμπεντροπ - Μολότοφ, ή των επιθέσεων κατά της δικτατορίας του προλεταριάτου και των κατασταλτικών μέτρων της σε φάσεις όξυνσης της ταξικής πάλης. Στον ειδικό τομέα της τέχνης αποτελεί υπόδειγμα κομματικότητας για κάθε κομμουνιστή και φιλο-κομμουνιστή καλλιτέχνη - δημιουργό, που στην ερώτηση αν είναι κομμουνιστής «καλύτερα είναι να δείχνει τα έργα του, τις πράξεις του, αντί για το κομματικό του βιβλιάριο», όπως έγραφε ο Μπρεχτ. Ολες οι τέχνες υπηρετούν μια, έλεγε, την τέχνη της ζωής. Γι' αυτό και θεωρούσε πως όλοι οι τομείς της κοινωνικής δράσης, όπως και η τέχνη, πρέπει να συντονίζονται σ' αυτόν τον κοινό στόχο κάτω από την κόκκινη σημαία της λογικής, τη σημαία του Κομμουνιστικού Κόμματος.

Οπως ο κ. Κόινερ στις ιστορίες του, ο Μπρεχτ, που αγαπούσε με βαθύ και πλατύ κομμουνιστικό ανθρωπισμό τους απλούς, καθημερινούς ανθρώπους, γιατί αυτούς θεωρούσε ιστορικά σημαντικούς, τους μόνους επιδεχόμενους αλλαγής, έφτιαχνε τα σκίτσα τους και φρόντιζε να τους μοιάζουν. Οχι τα σκίτσα. Οι άνθρωποι. Εκείνος φρόντιζε, μα δεν αρκεί. Στα όμορφα σκίτσα του μ' ένα μόνο τρόπο μπορούμε να μοιάσουμε: Με τη συμμετοχή στην πάλη που θα καταργήσει τη βαρβαρότητα. «Σύντροφοι, μιλάμε για το σύστημα της ατομικής ιδιοκτησίας!». Αυτό ήθελε να πει σχετικά με τον αγώνα ενάντια στην ολοένα αυξανόμενη βαρβαρότητα.

Από την πλευρά της ΚΕ του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας καλωσορίζουμε και ευχαριστούμε με όλη μας την καρδιά τους άξιους ομιλητές του συνεδρίου μας και τους παραχωρούμε το βήμα.