Η ανατροπή του σοσιαλισμού, η επικράτηση της αντεπανάστασης, ήρθε, όπως επισημαίνει το 18ο Συνέδριο του ΚΚΕ, από τα μέσα και από τα πάνω, την τελική πράξη των ανατροπών υπέγραψε η πλειοψηφία της ηγεσίας του ΚΚΣΕ που τις στήριξε. Σε μια πορεία δεκαετιών, το κόμμα που ηγήθηκε στην επανάσταση του 1917, μετά από πολλές μεταλλάξεις και την «ολοκλήρωση του οπορτουνισμού σε αντεπαναστατική δύναμη», «ηγήθηκε» στην επικράτηση της αντεπανάστασης στο τέλος της δεκαετίας του 1980. Είναι φανερό πως αυτή η πορεία του ΚΚΣΕ δεν ήταν έργο μιας πράξης. Οι αλλαγές συντελέστηκαν στην ίδια την οικονομική βάση της ΕΣΣΔ, δηλαδή στις σχέσεις παραγωγής, δυσκόλεψαν την ολόπλευρη αξιοποίηση των παραγωγικών δυνάμεων με σκοπό ένα ανώτερο επίπεδο ικανοποίησης των κοινωνικών αναγκών. Αλλά οι αλλαγές στην οικονομία, δηλαδή η οπισθοχώρηση των κομμουνιστικών - σοσιαλιστικών σχέσεων, η μακρόχρονη παραμονή των εμπορευματικών σχέσεων, το αδυνάτισμα του κεντρικού σχεδιασμού, ενίσχυσαν κοινωνικά στρώματα που είχαν συμφέρον από την ανατροπή του σοσιαλισμού, από την παλινόρθωση των καπιταλιστικών σχέσεων.

Πλευρές της μελέτης των αιτών που οδήγησαν στην ανατροπή του σοσιαλισμού αφορούν και το εποικοδόμημα: Τις λειτουργίες του κράτους, την άσκηση της εργατικής εξουσίας, τις λειτουργίες του κόμματος της εργατικής τάξης, καθώς και τη στρατηγική του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος.

Τα βασικά συμπεράσματα για τις αιτίες των ανατροπών, που έχουν εξαχθεί στο 18ο Συνέδριο του ΚΚΕ και ενσωματώθηκαν στο Πρόγραμμα του ΚΚΕ που ψήφισε το 19ο Συνέδριο, συνιστούν απαραίτητη αφετηρία, όχι μόνο για την υπεράσπιση της σοσιαλιστικής οικοδόμησης στην ΕΣΣΔ αλλά για την υπεράσπιση του πιο μεγάλου δικαιώματος της εργατικής τάξης, της πάλης για την ανατροπή του σάπιου καπιταλισμού, για τις επαναστάσεις του 21ου αιώνα. Η μελέτη της σοσιαλιστικής οικοδόμησης στον 20ό αιώνα αναδεικνύει με στέρεο τρόπο πως δεν ήταν μοιραία η πορεία που οδήγησε στην ανατροπή του σοσιαλισμού (ανώριμου κομμουνισμού). Ταυτόχρονα, εξοπλίζει με θεωρητικά συμπεράσματα που αναζωογονούν την προοπτική του σοσιαλισμού - κομμουνισμού, που αναδεικνύουν ότι είναι προσωρινό το ιστορικό πισωγύρισμα, εξοπλίζουν με ταξικότητα και επιστημονικότητα τους κομμουνιστές για τη γνώση του παρελθόντος και για την οικοδόμηση του κομμουνιστικού μέλλοντος.

Η συλλογή αυτή περιλαμβάνει 28 κείμενα που γράφτηκαν στην περίοδο από την επικράτηση της επανάστασης έως την αρχή του 1923. Τα κείμενα αποτελούν κείμενα μάχης, εισηγήσεις σε κομματικά και κρατικά όργανα, πραγματεύονται την επίλυση ζητημάτων «ζωής ή θανάτου» για τη νεαρή Σοβιετική Εξουσία. Ο μεγαλύτερος όγκος τους αφορά την οικονομία και την οικονομική πολιτική, τη σχέση οικονομίας - πολιτικής, το ρόλο της εργατικής εξουσίας ως οικονομικού παράγοντα. Τα περισσότερα κείμενα, αν και πραγματεύονται «τρέχοντα θέματα», επεκτείνονται σε θεωρητικά ζητήματα της σοσιαλιστικής οικοδόμησης. Παρά την αναγκαστική και πρόσκαιρη αντιμετώπιση ορισμένων ζητημάτων στις ειδικές συνθήκες της περιόδου πρόσφατης εξόδου από τον εμφύλιο πόλεμο, θέτει ταυτόχρονα τις κατευθύνσεις που πρέπει να κινηθεί η σοσιαλιστική οικοδόμηση.

Η θεωρητική συζήτηση για το νόμο της αξίας, καθώς και για κατηγορίες της Πολιτικής Οικονομίας υπήρξε έντονη στα πρώτα χρόνια μετά την επανάσταση. Η συζήτηση αυτή, αν και ορισμένες φορές έπαιρνε ακαδημαϊκό χαρακτήρα, στην πραγματικότητα, αντανακλούσε την αντιπαράθεση της πορείας των εμπορευματικών σχέσεων και του χρήματος στο σοσιαλισμό. Ετσι, η συζήτηση επεκτείνεται σε προτάσεις για τη λειτουργία της σοσιαλιστικής οικονομίας, για την κατάργηση του χρήματος κ.ά. Η ίδια η καταγραφή των απόψεων στα κείμενα της συλλογής και η υψηλού επιπέδου συζήτηση αποτελούν μια αντανάκλαση των νέων προβλημάτων που καλείται να αντιμετωπίσει η νέα κοινωνία, που δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν με τα παλιά εργαλεία, με τις κατηγορίες που χρησιμοποιεί η Πολιτική Οικονομία για τη μελέτη του καπιταλισμού (χρήμα, μισθός εργασίας κλπ.).

Το κείμενο με τίτλο «Για τη Δεξιά Παρέκκλιση στο ΚΚ (μπ) της ΕΣΣΔ» αποτελεί ομιλία του Ιωσήφ Στάλιν στην Ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής και της Κεντρικής Εξελεγκτικής Επιτροπής του ΚΚ (μπ) της ΕΣΣΔ στις 22 Απρίλη 1929.

Το κείμενο αποτυπώνει την ανάγκη έγκαιρου περιορισμού των οικονομικών καταλοίπων της παλιάς κοινωνίας. Αναφέρεται σε μια περίοδο που το ΚΚ (μπ) προσανατολίζεται στο ξεπέρασμα της ΝΕΠ (Νέα Οικονομική Πολιτική) και στην ανάπτυξη του κινήματος της κολεκτιβοποίησης στη γη, της εκβιομηχάνισής της και της εξάλειψης των κουλάκων (καπιταλιστών γης) ως τάξης, την άνοδο της σοσιαλιστικής εκβιομηχάνισης της χώρας μέσα από το σχεδιασμό του Πρώτου Πεντάχρονου Πλάνου, πολιτική που χαρακτηρίστηκε ως «πολιτική επίθεσης του σοσιαλισμού στον καπιταλισμό». Σχετική απόφαση είχε παρθεί από το 15ο Συνέδριο του ΚΚ (μπ) το 1927, που εξάγγειλε την κολεκτιβοποίηση της αγροτικής οικονομίας.

Η «πολιτική επίθεσης του σοσιαλισμού» συνάντησε τη λυσσαλέα αντίδραση των καπιταλιστών που ωφελήθηκαν από τη ΝΕΠ, κυρίως των κουλάκων, και την αντίδραση μεσαίων και καθυστερημένων φτωχών αγροτών που επηρεάζονταν από αυτούς. Αυτή η κοινωνική αντίδραση εκφράστηκε και μέσα στις γραμμές του ΚΚ (μπ), στην Κεντρική Επιτροπή του και στο Πολιτικό του Γραφείο, μέλη του οποίου ήταν οι Μπουχάριν, Τόμσκι και Ρίκοφ, που συγκρότησαν οπορτουνιστική φράξια που υποστήριζε τη συνέχιση της πολιτικής της ΝΕΠ επ' αόριστον. Η έκδοση περιλαμβάνει και πλευρές της συζήτησης των εξελίξεων στο καπιταλιστικό σύστημα, καθώς και της Κομμουνιστικής Διεθνούς.

Το έργο γράφτηκε το 1952, σε μια κρίσιμη περίοδο για τα παραπέρα βήματα της σοσιαλιστικής οικοδόμησης στην ΕΣΣΔ. Αποτυπώνει τη συζήτηση που διεξάγονταν εκείνη την εποχή στην ΕΣΣΔ -κυρίως στα οικονομικά ινστιτούτα- και περιλαμβάνει πλευρές της θεωρητικής προσέγγισης στο ζήτημα του «νόμου της αξίας» αλλά και στα πολιτικά μέτρα για το προχώρημα της ένταξης της συνεταιριστικής παραγωγής στη μεγάλη κοινωνική παραγωγή. Η εργασία αυτή του Στάλιν, αν και δεν υιοθετεί ως άμεσα εφαρμόσιμες τις προτάσεις των «αντιαγοραίων οικονομολόγων», στρέφει το κύριο μέτωπο στους «αγοραίους οικονομολόγους». Πέρα από την προσέγγιση της θεωρητικής συζήτησης, η μελέτη της εργασίας αυτής κάνει κατανοητή την αλλαγή, τη στροφή προς την «ενίσχυση της αγοράς», που επήλθε στα επόμενα χρόνια μετά το θάνατο του Στάλιν και ιδιαίτερα μετά το 20ό Συνέδριο του 1956 και τις «Μεταρρυθμίσεις Κοσίγκιν» στη δεκαετία του 1960.

Μπολσεβίκοι, καθ' οδόν προς τα Χειμερινά Ανάκτορα

(Σωστό. Γι' αυτό το κύριο καθήκον συνίσταται στην πάλη ενάντια στους μικροαστούς εκείνους ηγέτες, τους λεγόμενους σοσιαλδημοκράτες ...που αποκοιμίζουν τις μάζες, καλλιεργώντας σε αυτές την εμπιστοσύνη προς την αστική τάξη)

(...)

Το ζήτημα δεν βρίσκεται στο πόσο γρήγορα θα βαδίσουμε, αλλά προς τα πού να βαδίσουμε.

Το ζήτημα δεν βρίσκεται στο αν οι εργάτες είναι προετοιμασμένοι, αλλά στο πώς και για ποιο σκοπό να τους προετοιμάσουμε»

Απόσπασμα από χειρόγραφες σημειώσεις του Λένιν¹ τις κρίσιμες μέρες του Απρίλη 1917.

Ενοπλη πολιτοφυλακή εργατών και εργατριών στα πρώτα χρόνια της ΕΣΣΔ

Η εργατική τάξη της Ρωσίας, κάτω από την καθοδήγηση του κόμματος των μπολσεβίκων, τα κατάφερε. Στη δράση του κόμματος των μπολσεβίκων ενσαρκώθηκε η σχέση επαναστατικής θεωρίας - κόμματος - εργατικής τάξης και λαϊκών μαζών. Η μελέτη όλων των κειμένων του Λένιν, ιδιαίτερα της τετραετίας από την έναρξη του Α' Παγκόσμιου Πολέμου (1914) έως την επανάσταση του Οχτώβρη του 1917, αποτυπώνει τη θεωρητική, οργανωτική και πρακτική πάλη για την επανάσταση. Αποδεικνύει την ορθότητα της διαπίστωσης του Λένιν πως ένα σύστημα, όσο σάπιο και να είναι δεν πέφτει άμα δεν το ρίξουν.

Ο Λένιν ξεχωρίζει ορισμένους βασικούς όρους οι οποίοι έδωσαν στους μπολσεβίκους την ικανότητα για να ηγηθούν με πολιτικούς (και στρατιωτικούς όρους) στη νικηφόρα επανάσταση: «Οι μπολσεβίκοι νίκησαν πριν απ' όλα γιατί είχαν με το μέρος τους την τεράστια πλειοψηφία του προλεταριάτου, και ανάμεσα σε αυτήν το πιο συνειδητό, το πιο δραστήριο, το πιο επαναστατικό τμήμα του, την πραγματική εμπροσθοφυλακή αυτής της πρωτοπόρας τάξης...

Χωρίς μια εξαιρετικά σοβαρή και ολόπλευρη προετοιμασία του επαναστατικού τμήματος του προλεταριάτου για την εξοστράκιση και τη συντριβή του οπορτουνισμού, είναι ανόητο και να σκέφτεται κανείς για δικτατορία του προλεταριάτου. Οι μπολσεβίκοι είχαν με το μέρος τους όχι μόνο την πλειοψηφία του προλεταριάτου, όχι μόνο την ατσαλωμένη μέσα στη μακρόχρονη και πεισματική πάλη ενάντια στον οπορτουνισμό επαναστατική πρωτοπορία του προλεταριάτου. Είχαν, αν επιτρέπεται να χρησιμοποιήσουμε τη στρατιωτική ορολογία, μια ισχυρή "δύναμη κρούσης" στις πρωτεύουσες.

Να έχεις στην αποφασιστική στιγμή, στο αποφασιστικό σημείο, συντριπτική υπεροχή δυνάμεων - αυτός ο "νόμος" των πολεμικών επιτυχιών είναι επίσης νόμος και της πολιτικής επιτυχίας, ιδίως σε έναν τέτοιο σκληρό, έντονο πόλεμο των τάξεων, που λέγεται επανάσταση... Και έχοντας τη δυνατότητα με ένα γρήγορο, αποφασιστικό χτύπημα να κατακτήσουμε στα σίγουρα και τις δύο πρωτεύουσες, και τα δύο κέντρα ολόκληρης της καπιταλιστικής κρατικής μηχανής (τόσο από οικονομική όσο και από πολιτική άποψη), παρ' όλη τη μανιασμένη αντίσταση των γραφειοκρατών και των "διανοουμένων", το σαμποτάζ κ.τ.λ., μπορέσαμε με τη βοήθεια του κεντρικού μηχανισμού της κρατικής εξουσίας να αποδείξουμε με έργα στις εργαζόμενες μη προλεταριακές μάζες ότι το προλεταριάτο είναι ο μοναδικά σίγουρος σύμμαχος, φίλος και καθοδηγητής τους...

Οι προλετάριοι επαναστάτες έστρεφαν (αρχίζοντας από τον Αύγουστο του 1914) όλη τους την προσοχή στην επαναστατικοποίηση του στρατού, στη χρησιμοποίησή του ενάντια στους ιμπεριαλιστές ληστές της αστικής τάξης, στη μετατροπή του άδικου και ληστρικού πολέμου ανάμεσα στις δύο ομάδες των ιμπεριαλιστών αρπάγων σε δίκαιο και νόμιμο πόλεμο των προλετάριων και των καταπιεζόμενων εργαζόμενων μαζών της κάθε χώρας ενάντια στη "δική τους", "εθνική" αστική τάξη...

Επομένως ο μισός στρατός τον Οκτώβρη - Νοέμβρη του 1917 ήταν ήδη μπολσεβίκικος. Δίχως αυτό, δε θα μπορούσαμε να νικήσουμε»³.

Οι παραπάνω προϋποθέσεις, που έδωσαν την πολιτική - στρατιωτική νίκη της επανάστασης, δημιουργήθηκαν τα προηγούμενα χρόνια. Ηταν η προσπάθεια για τη συγκρότηση ενός επαναστατικού κόμματος με γερούς δεσμούς πρωτοπορίας με την εργατική τάξη. Σε αυτό έβαλε καθοριστικά την καθοδηγητική σφραγίδα του ο Λένιν, που είχε ως πρώτο μέλημα την ιδεολογική, πολιτική και οργανωτική αυτοτέλεια του κόμματος των μπολσεβίκων. Δηλαδή, την ικανότητα του πρωτοπόρου τμήματος της εργατικής τάξης να διαχωρίζεται από τις επιδιώξεις της αστικής τάξης, διαφόρων τμημάτων της, από τους ελιγμούς των αστικών και οπορτουνιστικών πολιτικών δυνάμεων. Αυτή η ικανότητα δοκιμάστηκε όχι σε συνθήκες νηνεμίας αλλά σε κρίσιμες καμπές και συνάντησε αντιστάσεις ακόμα και μέσα στις γραμμές του μπολσεβίκικου κόμματος. Οι πιο χαρακτηριστικές στιγμές ήταν η Επανάσταση του 1905, στην οποία το Κόμμα με την καθοδήγηση του Λένιν μπήκε μπροστά και προσπάθησε να δώσει προσανατολισμό, αν και δεν υπήρχε ευνοϊκός συσχετισμός για νίκη. Μετά την επανάσταση ο Λένιν αντιμετώπισε την ηττοπάθεια και όσους ελεεινολογούσαν πως δεν θα έπρεπε να γίνει. Ο πόλεμος επίσης ήταν κρίσιμη περίοδος αφού οι εθνικές ιαχές καλλιεργούσαν στους εργάτες και τους φτωχούς αγρότες την ιδέα πως σε καιρό πολέμου διακυβεύονταν εθνικά συμφέροντα (κοινά με την αστική τάξη). Ο Λένιν επέμεινε στη γραμμή πάλης για την ήττα της αστικής τάξης της Ρωσίας στον πόλεμο, και σε πάλη για μετατροπή του ιμπεριαλιστικού πολέμου σε εμφύλιο. Δηλαδή, σε πάλη για την επαναστατική εργατική εξουσία. Αντιπαρατέθηκε στη γραμμή του Τρότσκι, ο οποίος υπεκφεύγοντας πρότεινε να ρίξουν το σύνθημα «ούτε νίκη ούτε ήττα». Το Φλεβάρη 1917 ξέσπασε αστική επανάσταση στη Ρωσία, ανατράπηκε ο τσάρος και σχηματίστηκε η Προσωρινή Κυβέρνηση (ΠΚ), όπου συμμετείχαν εσέροι και μενσεβίκοι μαζί με αστούς, επίσης αρκετοί μπολσεβίκοι επέμεναν σε συμμετοχή ή στήριξη αυτής της κυβέρνησης, η οποία είχε και τη στήριξη των επαναδημιουργηθέντων Σοβιέτ. Ο Λένιν ανέδειξε το αστικό περιεχόμενο αυτής της κυβέρνησης, παρά τις μικροαστικές και επαναστατικές διακηρύξεις της και πρωτοφανέρωτες αποφάσεις, όπως για ελευθερία πολιτικής δράσης, ελευθεροτυπία, ελευθερία συναθροίσεων κ.λπ. Η γραμμή για ανατροπή της ΠΚ δεν ήταν εύκολο ζήτημα αφού παλιότερη (του 1905) επεξεργασία των μπολσεβίκων, που είχε επεξεργαστεί ο ίδιος ο Λένιν, προέβλεπε την ηγεσία της εργατικής τάξης στην επικείμενη αστική επανάσταση και τη δημιουργία της Δημοκρατικής Δικτατορίας του Προλεταριάτου και της Αγροτιάς, και συμμετοχή των μπολσεβίκων σε ανάλογη κυβέρνηση. Ο Λένιν με την εισήγηση των θέσεων του Απρίλη πρόταξε το καθήκον ανατροπής της ΠΚ και την πάλη για σοσιαλιστική επανάσταση και τη δικτατορία του προλεταριάτου. Οχι μόνο οι «Θέσεις του Απρίλη» αλλά και το έργο «Κράτος και Επανάσταση»⁴ θέτουν ως πρόβλημα που πρέπει να αντιμετωπίσει η επανάσταση όχι τη σύνθεση της μιας ή της άλλης κυβέρνησης αλλά την ίδια την ύπαρξη των αστικών θεσμών, όχι μόνο της κυβέρνησης αλλά και του αστικού κοινοβουλίου. Το Σεπτέμβρη 1917 οι μπολσεβίκοι αρνήθηκαν⁵ να πάρουν μέρος στο λεγόμενο Δημοκρατικό Προκοινοβούλιο, δηλαδή στην προσωρινή βουλή, που θα λειτουργούσε ως νομιμοποιητικό σώμα στην ΠΚ.

Κρίσιμο ήταν και το θέμα του πολέμου αφού η ΠΚ και οι υποστηριχτές της έλεγαν πως είχε αλλάξει πλέον ο χαρακτήρας του πολέμου από ιμπεριαλιστικός σε επαναστατικός - αμυντικός. Αρκετοί μπολσεβίκοι επηρεάστηκαν από τον αμυνητισμό, δηλαδή την υποστήριξη του πολέμου υπό τη νέα κυβέρνηση. Ο Λένιν και σε αυτές τις συνθήκες επέμενε στην ίδια ρότα, παρά τις αυταπάτες των μαζών. «Η εξαπατώμενη μάζα δεν καταλαβαίνει ότι ο πόλεμος είναι συνέχιση της πολιτικής, ότι τους πολέμους τους διεξάγουν οι κυβερνήσεις».

Στις κρίσιμες συνθήκες του Απρίλη και των επόμενων μηνών πολλοί επέσυραν τον εξής κίνδυνο: «Μας απειλεί οικονομική καταστροφή. Γι' αυτό είναι λάθος το να βγάλει κανείς από τη μέση την αστική τάξη». Ο Λένιν αντέτεινε: «Αυτό είναι αστικό συμπέρασμα, όσο πιο κοντά είναι η καταστροφή τόσο επιτακτικότερη γίνεται η ανάγκη της απομάκρυνσης της αστικής τάξης»⁶. Αυτή η επισήμανση είναι εξαιρετικά σημαντική και γενικότερης σημασίας, αφού η επαναστατική κατάσταση συνοδεύεται από οικονομική κατάρρευση και επιδείνωση της ζωής του λαού και σε τέτοιες συνθήκες φαντάζει ως κύριο ζήτημα που πρέπει να επιλυθεί, π.χ., να γίνει ανοικοδόμηση αν έχει προηγηθεί πόλεμος, να λειτουργήσει όπως όπως η παραγωγή, να γλιτώσουμε την πείνα κ.λπ. Το θέμα είναι πώς το κόμμα της εργατικής τάξης παίρνει υπόψη αυτούς τους παράγοντες, όχι όμως για να αμβλύνει τις αντιθέσεις με την αστική τάξη αλλά για να οξύνει την πάλη και να την ανατρέψει.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:

1. Απαντα, τόμ. 31 σελ 123, 124

2. Απαντα, τόμ ....σελ....

3. Β. Ι. Λένιν: «Οι εκλογές για τη συντακτική συνέλευση και η δικτατορία του προλεταριάτου». Απαντα τόμ. 40 σελ. 5, 6, 7, 8, 9-10.

4. Εκδόθηκε τον επόμενο χρόνο (1918) αλλά ήδη ήταν υπό διαμόρφωση.

5. Είχε προηγηθεί η συμμετοχή εκπροσώπων των μπολσεβίκων στη λεγόμενη Δημοκρατική Σύσκεψη για την προετοιμασία του Προκοινοβουλίου, την οποία ο Λένιν τη χαρακτήρισε λανθασμένη ενέργεια.

6. Απαντα, τόμ. 31 σελ 124.