Ο Μίκης Θεοδωράκης (κάτω δεξιά) με συνεξόριστους στη Μακρόνησο, το 1948-'49

Θα μιλήσει ο ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ Δημήτρης Κουτσούμπας.

Ο μουσικοσυνθέτης θα παραβρεθεί στην εκδήλωση και θα απευθύνει μήνυμα.

Στην εκδήλωση θα προβληθεί βίντεο - αφιέρωμα στη ζωή και το έργο του Μίκη Θεοδωράκη. Θα ακολουθήσει συναυλία με τραγούδια από διάφορα έργα του συνθέτη. Θα ερμηνεύσουν οι Μαρία Φαραντούρη, Λάκης Χαλκιάς, Βασίλης Λέκκας, Γεράσιμος Ανδρεάτος, Μίλτος Πασχαλίδης και Ρίτα Αντωνοπούλου. Θα ενορχηστρώσει ο Μανώλης Ανδρουλιδάκης.

Ο «Ριζοσπάστης» δημοσιεύει σήμερα αποσπάσματα από κείμενα του ίδιου του μουσικοσυνθέτη, που γράφτηκαν το Γενάρη του 1995 και δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό «Ελίτροχος». Ο Μ. Θεοδωράκης περιγράφει πως γνώρισε το μεγάλο κομμουνιστή ποιητή μας, Γιάννη Ρίτσο, αλλά και για τη συναυλία που έδωσαν το καλοκαίρι του 1966, στο γήπεδο της ΑΕΚ.

* * *

«... Μετά μπήκαμε ορμητικά στη θύελλα... Χρόνια αντίστασης. Παρανομία, συλλήψεις, μάχες, συλλαλητήρια...

Ο Μίκης Θεοδωράκης με Λαμπράκηδες της Θεσσαλονίκης σε μία απ' τις εξορμήσεις τους στα χωριά

Ο Ρίτσος, ο Βρεττάκος, ο Ρώτας ήταν αυτοί, που ακούγοντας τα κείμενά τους και συζητώντας μαζί τους μια φορά την εβδομάδα, θα βοηθούσαν ώστε να γεννηθεί μια νέα γενιά ποιητών και συγγραφέων, η Γενιά της Αντίστασης.

(...)

Τη "Ρωμιοσύνη" μού την είχαν φέρει στο σπίτι γυναίκες κρατουμένων πολλά χρόνια πριν. Είχαν περάσει πρώτα από τον Ρίτσο, που διάλεξε ο ίδιος τα αποσπάσματα από τη "ΔΟΚΙΜΑΣΙΑ", για να μου τα εμπιστευθεί. Ομως, τα χειρόγραφα σκεπάστηκαν από άλλα. Χάθηκαν. Ξεχάστηκαν. Ωσπου εκείνη ακριβώς τη στιγμή, κάποιο χέρι (σ.σ. Γιορτή των Φώτων του 1966) τα ανέσυρε και τα ακούμπησε στο πιάνο. Είχαν προηγηθεί συγκρούσεις στον Πειραιά με την Αστυνομία. Ο άγριος ξυλοδαρμός και η κακοποίησή μου, γεγονότα που με επηρέασαν βαθιά. Τόσο που, μόλις διάβασα τον πρώτο στίχο "Αυτά τα δέντρα δε βολεύονται με λιγότερο ουρανό...", κάθισα, όπως ήμουν λερωμένος με λάσπη και αίματα, και συνέθεσα μονορούφι τη "Ρωμιοσύνη".

Χαρίλαος Φλωράκης και Μίκης τον Ιούλη του 1999

Το καλοκαίρι του '66, αποφασίσαμε να κάνουμε το μεγάλο άλμα: Συναυλία σε γήπεδο, μιας και δε μας χωρούσαν πια οι μικρές αίθουσες. Διαλέξαμε την ΑΕΚ στη Ν. Φιλαδέλφεια. Ηταν η πρώτη Λαϊκή Συναυλία σε ανοιχτό χώρο. Περάσαμε με το αυτοκίνητο και πήραμε απ' το σπίτι τους τον Γιάννη και την Φαλίτσα. Μπροστά στο γήπεδο, καθισμένοι στα καφενεία, οι ηλικιωμένοι άντρες και γυναίκες, όλοι τους αντιστασιακοί, περίμεναν να μπουν πρώτοι.

Τι δεν έκανε η αντίδραση τότε, για να εμποδίσει το λαό να ρθει να μας ακούσει! Εκατοντάδες με στολές γύρω - γύρω, σαν μπαμπούλες, για να φοβίζουν. Αλλες εκατοντάδες χαφιέδες, για να αναγνωρίζουν και να τρομοκρατούν. Ως και το ηλεκτρικό ρεύμα σταμάτησαν, με αποτέλεσμα να μείνουν στο τούνελ οι συρμοί του Ηλεκτρικού.

Εμείς με τον Ρίτσο βγαίναμε απ' τα αποδυτήρια στο γήπεδο, που ήταν ακόμα άδειο. Κοιτάζαμε τον ουρανό και σαν μέλη κάποιου φανταστικού αρχαίου χορού, φωνάζαμε μισοαστεία - μισοσοβαρά:

- Ελα Λαέ! Νίκησε Λαέ! Λαέ, δείξε τη δύναμή σου!

Και από μέσα, οι γυναίκες μας να μας μαλώνουν, μήπως και μας ακούσει κανείς και μας περάσει για τρελούς... Φαίνεται, όμως, πως οι προσευχές μας εισακούσθηκαν, γιατί αιφνιδίως το στάδιο γέμισε. Λες και ήταν συνεννοημένοι, όρμησαν όλοι μαζί, γυναίκες, άντρες, παιδιά. Ξεχύθηκαν απ' τα σοκάκια και τα στενά...

Ο Γιάννης Ρίτσος και ο Μίκης Θεοδωράκης στο Ηρώδειο για την «7η Συμφωνία» του Μίκη

Διηύθυνα πρώτα το "Μαουτχάουζεν" με την Μαρία Φαραντούρη και μετά τη "Ρωμιοσύνη" με τον Γρηγόρη Μπιθικώτση.

Ο Γιάννης Ρίτσος, καθισμένος ακριβώς πίσω μου, ρουφούσε τη συγκλονιστική στιγμή με όλους τους πόρους της ψυχής του.

Δεν ήταν μόνο η μουσική, η ποίηση, το τραγούδι. Ηταν προπαντός αυτή η μυστική μέθεξη όλων αυτών των χιλιάδων, που μέσα απ' τη "Ρωμιοσύνη", ξαναζούσαν μέσα τους και ξαναδημιουργούσαν ιδεατά το μέγα όνειρο που είχαν όλοι μαζί ζήσει, αφού οι ίδιοι το είχαν πρώτα δημιουργήσει...».

Η Μέλπω Αξιώτη και ο Ναζίμ Χικμέτ το 1951 στο Βερολίνο

Ηδη έχει ολοκληρωθεί η ενότητα «Χικμέτ και κινηματογράφος». Πραγματοποιήθηκε, επίσης, η συναυλία του Θάνου Μικρούτσικου σε μελοποιημένη ποίηση του Χικμέτ από τον ίδιο και τον Μάνο Λοΐζο.

Το πρόγραμμα των πολιτιστικών εκδηλώσεων συνεχίζεται:

Την Τετάρτη 10 Ιούνη, στις 20.00, στον Περισσό με συναυλία από τουρκικό μουσικό συγκρότημα του Πολιτιστικού Κέντρου «Ναζίμ Χικμέτ», καθώς και με τη συμμετοχή Ελλήνων καλλιτεχνών. Θα παρουσιαστεί μελοποιημένη ποίηση του Χικμέτ από Τούρκους συνθέτες, ανάμεσά τους και ο γνωστός κι εδώ στην Ελλάδα Ζουλφί Λιβανελί.

Το καλλιτεχνικό πρόγραμμα συνεχίζεται και τις μέρες του Επιστημονικού Συνεδρίου.

Στην έναρξή του, το Σάββατο 13 Ιούνη, θα παρουσιαστεί δραματοποιημένο απόσπασμα από το μνημειώδες κι άγνωστο έπος στο ελληνικό κοινό, «Ανθρώπινα Τοπία της Πατρίδας μου», καθότι δεν έχει μεταφραστεί εδώ στην Ελλάδα, αν και είναι ίσως το σημαντικότερο έργο του. Το συγκεκριμένο απόσπασμα αναφέρεται στην παρτιζάνα Ζόγια, που απαγχονίστηκε από τους Γερμανούς φασίστες κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Θα παρουσιαστεί από τη θεατρική ομάδα του Πολιτιστικού Κέντρου «Ναζίμ Χικμέτ» της Κωνσταντινούπολης.

Στη λήξη του Συνεδρίου, την Κυριακή 14 Ιούνη, θα πραγματοποιηθεί χοροθεατρική παράσταση με τίτλο «Μονάκριβή μου», βασισμένη σε γράμματα και ποιήματα του Χικμέτ από τη φυλακή με πρωτότυπη χορογραφία και μουσική από νέους Ελληνες δημιουργούς.

Ο Τσ. Κινίκογλου

Ο «Ριζοσπάστης» δημοσιεύει σήμερα αποσπάσματα από την ομιλία του Τούρκου σκηνοθέτη Τσάρε Κινίκογλου, που έγινε στο πλαίσιο της ενότητας «Χικμέτ και κινηματογράφος» και πιο συγκεκριμένα πριν από την προβολή του ντοκιμαντέρ, που ο ίδιος είχε σκηνοθετήσει «Το ταξίδι του Ναζίμ στην Κούβα». Οπως τόνισε ο ίδιος ο σκηνοθέτης στην αρχή της παρέμβασής του: «Αυτές οι εκδηλώσεις δεν είναι μόνο για να αναπολούμε το παρελθόν. Ολοι γνωρίζουμε ότι είναι κάτι πολύ παραπάνω: Ενισχύουν την πίστη μας για να ιδρύσουμε το αύριο με το δικό μας μυαλό, τη δική μας καρδιά και τα δικά μας χέρια».

Αυτή η εισήγηση δε θα περιλαμβάνει ημερομηνίες και γεγονότα για τη ζωή και το έργο του Ναζίμ. Θα προσπαθήσω να βάλω μέσα σε ένα μεθοδολογικό πλαίσιο τη σχέση του Ναζίμ με τον κινηματογράφο.

Γνωρίζουμε ότι ο Χικμέτ είναι κυρίως και πάνω απ' όλα ένας ποιητής. Αμέσως μετά ακολουθεί η δράση του στο θεατρικό χώρο. Ενώ ο κινηματογράφος είναι ένας χώρος στον οποίο δεν κάνει συστηματική πρακτική.

Γύρω στα 1930, είναι τα χρόνια που το νεοϊδρυθέν τουρκικό κράτος σταθεροποιείται και θεσμοποιείται πια, και κοντά στην πνευματική, αρχίζει να γίνεται γνωστή και η πολιτική προσωπικότητα του Χικμέτ. Και όπως έχει συμβεί με τους περισσότερους κομμουνιστές, το καπιταλιστικό καθεστώς δεν του αφήνει χώρο ύπαρξης. Στο επάγγελμά του, στον τομέα που έχει συγκεντρώσει τις γνώσεις και το ενδιαφέρον του, του περιορίζει τόσο πολύ τη δυνατότητα δράσης που με δυσκολία βγάζει το ψωμί του. Η άμεση σχέση του Χικμέτ με τον κινηματογράφο ξεκίνησε σε αυτό το επίπεδο.

Ο Ναζίμ γεννήθηκε στις αρχές του 20ού αιώνα. Αυτή η περίοδος, από τα τέλη του 19ου και μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα, έχει τεράστια σημασία για την ανθρώπινη ιστορία. Οπως είπε ο Λένιν, είναι η περίοδος που ο καπιταλισμός παίρνει τη μορφή του ιμπεριαλισμού.

Γνωρίζουμε όλοι πολύ καλά ότι αυτή η περίοδος αντανακλάται στην τέχνη ως εξπρεσιονισμός. Το προοδευτικό με το αντιδραστικό, το γρήγορο με το αργό, το αβανγκάρντ με το παραδοσιακό, το επαναστατικό με το συντηρητικό, το προωθημένο με το διεφθαρμένο έρχονται σε σύγκρουση, συνυπάρχουν και μάλιστα πού και πού είναι συνυφασμένα το ένα μέσα στο άλλο. Ετσι και ο κινηματογράφος, ως ένα είδος έκφρασης, σε αυτήν την περίοδο γεννιέται και ακμάζει.

Ο κινηματογράφος διαφέρει από τις άλλες τέχνες στο ότι είναι μια τέχνη που βασίζεται στο χρόνο, στον τόπο και την κίνηση. Οπως η μουσική χρησιμοποιεί τον ήχο και τη νότα, η ζωγραφική το χρώμα και την υφή, έτσι και ο κινηματογράφος χρησιμοποιεί το χώρο και το χρόνο. Είναι η έκφραση της ανθρώπινης παρέμβασης στο χώρο και το χρόνο. Στην ΕΣΣΔ, το έργο της πρώτης γενιάς των καλλιτεχνών σε αυτό το πεδίο, βγάζει τον κινηματογράφο από την κατηγορία της ψυχαγωγίας και τον τοποθετεί στη θέση μιας ισχυρής και μοντέρνας τέχνης.

Από γενική άποψη, η τέχνη, ο τρόπος έκφρασης του Χικμέτ στο συνολικό έργο του, είναι πολύ πλούσιος, πολύχρωμος και πολύ δυναμικός. Είναι μεγάλη τύχη που τα έργα των κομμουνιστών καλλιτεχνών έχουν παρόμοιο χαρακτήρα: Ο Ναζίμ, ο Ρίτσος, ο Μαγιακόφσκι, ο Αϊζενστάιν, ο Μπρεχτ, ο Αραγκόν, ο καθένας κουβαλάει τη σφραγίδα της δικιάς του εποχής. Εποχές δυναμικές, πολύπλοκες, φορτωμένες με άπειρη βαρβαρότητα, όμως και άπειρες ευκαιρίες και ελπίδες. Αυτοί οι μεγάλοι κομμουνιστές καλλιτέχνες αντί να κουράζονται από αυτόν το δυναμισμό, αντλούν κουράγιο μέσα από αυτόν. Οπως ο κινηματογράφος αγκαλιάζει όλες τις τέχνες, έτσι και όλοι αυτοί οι καλλιτέχνες δείχνουν ενδιαφέρον για το θέατρο, την ποίηση, τη λογοτεχνία, τη ζωγραφική, τη μουσική, τη σκιτσογραφία, την αρχιτεκτονική, την κουλτούρα των λαών τους, επιδεικνύοντας ταυτόχρονα φροντίδα για όλη γενικά την ανθρωπότητα. Και ακόμα πέρα από αυτό σχετίστηκαν με τις φυσικές και κοινωνικές επιστήμες και φυσικά - στο πολιτικό αλλά και στο φιλοσοφικό επίπεδο - σχετίστηκαν άμεσα με τον μαρξισμό. Για να θέσουν τα ερωτήματα της εποχής, για να παραγάγουν τις απαντήσεις και για να τις κάνουν κατανοητές, αγκαλιάζοντας όλη τη συσσωρευμένη γνώση, εμπειρία και τεχνική, βάζουν την υπογραφή τους σε μια νέα, πραγματικά νέα τέχνη.

Ο κινηματογράφος έδωσε μεγάλες δυνατότητες για μια πλούσια και δραστική έκφραση της διαλεκτικής της κοινωνικής ζωής. Ενα είδος έκφρασης που εμπεριέχει και εκδηλώνει όλον τον πλούτο των αμοιβαίων σχέσεων και αντιφάσεων, το άτομο και την κοινωνία σε μια συγκεκριμένη στιγμή αλλά και σε όλη τη ροή της ιστορίας, το μερικό και το γενικό, το υποκειμενικό και το αντικειμενικό.

Ετσι, στη σχέση του Χικμέτ με τον κινηματογράφο, είναι πολύ ενδιαφέρουσα η συνάντηση μιας νέας ανάγκης, της ανάγκης έκφρασης της πολυπλοκότητας αυτής της καινούριας εποχής, με ένα νέο μέσον με πολύ μεγαλύτερες εκφραστικές δυνατότητες, τον κινηματογράφο. Οταν ο Χικμέτ πηγαίνει στη Ρωσία της επανάστασης, το 1921, παρακολουθεί το έργο του Πουντόβκιν, του κινηματογραφικού καλλιτέχνη της Οχτωβριανής Επανάστασης, «Πείνα... Πείνα... Πείνα...», επηρεάζεται τόσο πολύ που γνωρίζουμε ότι γράφει το ποίημα με τίτλο «Οι Κόρες των Ματιών των Πεινασμένων». Αυτή η επιρροή δεν έχει μόνο τεχνικό χαρακτήρα. Είναι η αντάμωση μιας μοντέρνας τεχνικής, μιας μοντέρνας τέχνης με μια μοντέρνα κοσμοθεωρία, μια σοσιαλιστική σκέψη και πρακτική και αυτό έχει μεγάλη σημασία. Στο να απλοποιεί την πολυπλοκότητα και να αποκαλύπτει το δυναμικό που κρύβεται πίσω της, ο κινηματογράφος κατέχει μια πολύ ξεχωριστή θέση.

Οταν διαβάζει Χικμέτ, πολύ συχνά ο αναγνώστης νιώθει σχεδόν σαν να παρακολουθεί ένα έργο.

Η ποίησή του χρησιμοποιεί κοντινό πλάνο, μακρινό πλάνο, σαν να κινείται η κάμερα. Τα ποιήματά του έχουν θαυμάσιο μοντάρισμα, αναπηδάει θαρραλέα από το γενικό στο συγκεκριμένο, από το επίκαιρο στο ιστορικό, από ένα θέμα εντελώς πολιτικό σε ένα θέμα προσωπικό και το αντίθετο. Οπως στον κινηματογράφο ένα πλάνο ή ένα σκηνικό αποκτά νόημα με ολόκληρο το έργο, όπως μια κίνηση της κάμερας αποκτά νόημα με την κίνηση σε ολόκληρο το έργο, έτσι και ένας στίχος, μια εικόνα του Χικμέτ αποκτά νόημα με αυτό που θέλει να εκφράσει ο Ναζίμ, στο πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο. Είναι αδιάσπαστα δεμένος με αυτήν την ολότητα.

Μερικοί από εσάς παρακολουθούν τον τουρκικό κινηματογράφο που μετά το 1990 έκανε ένα μεγάλο άλμα. Ομως, αυτή η άνοδος ήταν βραχύχρονη. Κι αυτό γιατί ενώ η πορεία της Τουρκίας και του κόσμου γενικά τους προσκαλούσε να πολιτικοποιηθούν, οι περισσότεροι απ' αυτούς τους καλλιτέχνες δεν άκουσαν αυτό το ιστορικό κάλεσμα, αλλά κρύφτηκαν στην τέχνη τους.

Εμφανίστηκε ο αποκαλούμενος «καλλιτεχνικός κινηματογράφος», όπου τον καλλιτέχνη τον νοιάζει πιο πολύ να εκφράσει γενικά και αόριστα «τα οικουμενικά, πανανθρώπινα προβλήματα» παρά τα ζητήματα που αφορούν τη σύγχρονη εποχή στην οποία ζει. Ετσι, βλέπουμε αυτόν τον κινηματογράφο να θέτει ερωτήματα όπως, «ο άνθρωπος είναι καλός ή κακός;». Ενώ όλοι οι μεγάλοι κομμουνιστές απαντούν σε αυτό το ερώτημα με ένα άλλο ερώτημα: «Ποιος άνθρωπος;». Και σε ποιες κοινωνικές και ιστορικές συνθήκες;

Αυτό που κάνει τον Ναζίμ Χικμέτ τόσο σπουδαίο είναι ότι τους τύπους και τον πλούτο έκφρασης που απαιτούσε η εποχή του, δεν τους απομόνωσε από το ιστορικό, κοινωνικό και πολιτικό περιβάλλον της εποχής του.

Ο Ναζίμ Χικμέτ για πολιτικούς λόγους αναγκάζεται το 1951 να φύγει από την Τουρκία και να μεταφερθεί στην ΕΣΣΔ, όπου κάποια από τα σενάρια που έγραψε έγιναν ταινίες. Μερικά από αυτά τα σενάρια αφορούν επίκαιρα πολιτικά ζητήματα, ενώ άλλα απεικονίζουν στιγμές από την προσωπική ζωή και τον αγώνα του. Δεν το κάνει από νοσταλγία, ακόμα και αυτές είναι «αναπολήσεις» με πολιτικό - ιδεολογικό χαρακτήρα. Δεν δούλεψε μόνο σε έργα μυθοπλασίας μεγάλου μήκους με ηθοποιούς, αλλά έγραψε και σενάρια για κινούμενα σχέδια.

Ο Τσάρε Κινίκογλου ολοκλήρωσε την ομιλία του λέγοντας: «Θέλω να ευχαριστήσω, για άλλη μια φορά, την ΚΕ του ΚΚΕ που μας αντάμωσε στην κοινή γλώσσα της τέχνης και του αγώνα μας».

ΟΓιώργος Κακουλίδης και η στήλη του «Το Απόλυτο Ρόδο» απουσιάζουν εκτάκτως