Στιγμές του επαναστατικού κινήματος στη Λέσβο κατά την ΕΑΜική περίοδο και την περίοδο δράσης του Δημοκρατικού Στρατού Λέσβου «ζωντάνεψαν» στη διάρκεια εκδήλωσης που έγινε το προηγούμενο Σάββατο στην Ερεσό, στο πλαίσιο ενός προγράμματος εκδηλώσεων που οργανώνει η ΤΕ Λέσβου του ΚΚΕ με αφορμή τα 100 χρόνια από την ίδρυση του ΚΚΕ.

Την εκδήλωση παρακολούθησαν παιδιά, εγγόνια και άλλοι συγγενείς των αγωνιστών και ηρώων νεκρών. Την κεντρική ομιλία έκανε ο Γιάννης Ζαφειρίου, μέλος του Γραφείου της Τομεακής Επιτροπής Λέσβου του ΚΚΕ, ενώ στο χρονικό αυτού του αγώνα αναφέρθηκε ο Γραμματέας της ΚΟΒ Ερεσού Αντώνης Πανταχός. Μετά την εκδήλωση ακολούθησε λαϊκό γλέντι στην πλατεία του χωριού.

Τόσο από το υλικό που είχε αναρτηθεί στην έκθεση ντοκουμέντων, όσο και από τις ομιλίες αναδείχθηκε η ζωή των αγωνιστών σ' αυτή τη γωνιά της Ελλάδας, ενώ ειδική αναφορά έγινε στους προερχόμενους από την Ερεσό. Ανθρώπων φτωχών που πάλευαν από το πρωί μέχρι το βράδυ για να βγάλουν ένα κομμάτι ψωμί, να ταΐσουν τα παιδιά τους και πολλοί από αυτούς όταν τους κάλεσε η πατρίδα πολέμησαν στα βουνά της Αλβανίας ενάντια στον ιταλικό φασισμό. Τα μαύρα χρόνια της Κατοχής εντάχτηκαν στην ΕΑΜική Αντίσταση ή συνέχισαν τον αγώνα στη Μέση Ανατολή. Δε γεύτηκαν, όμως, τους καρπούς της λευτεριάς καθώς αμέσως μετά την απελευθέρωση η άρχουσα τάξη με τη βοήθεια των ξένων εξαπέλυσε ένα πογκρόμ διώξεων με σκοπό την εξουθένωση του ΕΑΜικού κινήματος και τη συντριβή του ΚΚΕ.

Αμέσως μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας, ξεσπά στο νησί το τρομοκρατικό όργιο που ανάγκασε πολλούς καταδιωκόμενους πατριώτες να ξαναβγούν στο βουνό.

Στις 9 του Μάη του 1945 οργανώνεται στη Μυτιλήνη ογκώδης διαμαρτυρία του λεσβιακού λαού μπροστά στη Νομαρχία. Οι μπουραντάδες χτύπησαν τη συγκέντρωση με όπλα με αποτέλεσμα να δολοφονηθεί εν ψυχρώ ο εργάτης Χριστόφας Πετράς.

Το Μάη του 1945 συλλαμβάνεται και προφυλακίζεται ολόκληρη η ΕΑΜική ηγεσία της περιόδου της κατοχής, Απόστολος Αποστόλου, Παναγιώτης Κεμερλής, Βασίλης Ευλαμπίου, Δημήτρης Αποστόλου. Οι συλλήψεις συνεχίζονται αθρόες.

Οι φυλακές της Μυτιλήνης την περίοδο του 1945 είναι γεμάτες και οι φυλακισμένοι υπερβαίνουν τους τριακόσιους. Μεταξύ των συλληφθέντων του 1945 περιλαμβάνονται και στελέχη του ΚΚΕ όπως οι Χαράλαμπος Κανόνης, Βαγγέλης Γιοσμάς, Παναγιώτης Γώγος.

Μέσα στον ίδιο χρόνο συλλαμβάνεται σε μπλόκο μαζί με άλλες ΕΠΟΝίτισσες και η Ελένη Κρητικού από την Ερεσό. Μεταφέρεται με αυτοκίνητο στη Μυτιλήνη και δολοφονείται κατά τη μεταγωγή της.

Το Γενάρη του 1946 με την κατηγορία της σύστασης συμμορίας συνελήφθησαν 28 Ερεσιώτες στα γεγονότα του Ασταλού. Οδηγήθηκαν στην Αντισσα και από εκεί στις ποινικές φυλακές Μυτιλήνης και κατόπιν στο κολαστήρι της Χίου. Μεταξύ των συλληφθέντων και το στέλεχος του ΕΑΜ στην Ερεσού Αχλιόπτας Δημήτρης (Καρράς).

Το Μάη του 1946 αποκεφαλίζεται και η τότε ηγεσία του ΚΚΕ στη Λέσβο, Κώστας Βασάλος και Απόστολος Φωτεινός. Οι υπόλοιποι αναγκάστηκαν να βγουν στην παρανομία. Τον Ιούλη του 1946 εκατοντάδες αγωνιστές συλλαμβάνονται και στέλνονται στα ξερονήσια. Σχεδόν όλοι τους είχαν παίξει ενεργό ρόλο κατά την περίοδο της ΕΑΜικής Αντίστασης.

Μετά το κάλπικο δημοψήφισμα της 1/9/1946 για την επαναφορά της μοναρχίας στην Ελλάδα ιδρύεται στη Μυτιλήνη Εκτακτο Στρατοδικείο και η τρομοκρατία εντείνεται. Τότε είναι που πολλοί αγωνιστές παίρνουν μόνοι τους το δρόμο του βουνού.

Στο νησί συγκροτήθηκαν τρεις ένοπλες ομάδες. Μία στα ΒΔ με καπετάνιο το Μανόλη Καρακώστα, μία άλλη στην περιοχή Αγιάσου με καπετάνιο τον Αντώνη Αγρίτη και η τρίτη στη Γέρα. Αρχίζει η ένοπλη αντίσταση. Δόθηκαν μεγάλες μάχες, όπως στο «Περίτονο» και «Κλαπάδο». Την περιοχή της Ερεσού σημάδεψε η μάχη του Αϊτού. Ενα από τα τμήματα στα οποία χωρίστηκε το ενιαίο αντάρτικο μετά τη μάχη του Κλαπάδου, με επικεφαλής τους Καρακώστα, Μπουντάκη και Μπούρα, κινείται δυτικά για να προσβάλει την Ερεσό. Ηταν μία παράτολμη κίνηση γιατί εκεί στάθμευαν ισχυρές δυνάμεις χωροφυλακής και ΜΑΥδων.

Χτυπήθηκαν ύστερα από προδοσία στο βουνό Βόρδονας της Ανεμώτιας και μετά από μάχη διαφεύγουν και φτάνουν το βράδυ στον Αϊτό ένα γυμνό και ακατάλληλο για απόκρυψη και άμυνα ύψωμα. Το πρωί βρίσκονται κυκλωμένοι και πολεμούν ηρωικά. Αντεπιτίθενται προσπαθώντας να σπάσουν τον κλοιό, αλλά οι αρχηγοί τους σκοτώνονται και η αντίστασή τους καταρρέει. Πολλοί κατορθώνουν να διαφύγουν σκόρπιοι. Το αντάρτικο τμήμα διαλύεται. Ηταν 9 Απρίλη 1947 (πριν από 68 ακριβώς χρόνια), χαράματα Μεγάλης Τετάρτης. Το χτύπημα είναι τρομερό. Πέντε σκοτώνονται και επτά συλλαμβάνονται για να εκτελεστούν λίγες μέρες αργότερα. Νεκροί ήταν οι: Γιάννης Δόβας ή Γιωργάκας από την Ερεσό, Μανόλης Φιλίππου ή Καρακώστας από την Ερεσό, Απόστολος Φιλίππου ή Μπουντάκης από τη Φίλια, Γιώργος Βουλαλάς από τη Στύψη και Γιώργος Κουγιουμτζής ή Συμπριώνης από τη Σκαμιά.

Τους νεκρούς τούς διαπόμπευσαν στην Ερεσό και τους έθαψαν σ' έναν ομαδικό τάφο στο νεκροταφείο του χωριού. Τους συλληφθέντες τους κλείνουν αρχικά στο κρατητήριο της Αντισσας. Το Μεγάλο Σάββατο τους μεταφέρουν στη Μυτιλήνη. Το τελευταίο δεκαήμερο του Απρίλη γίνεται η δίκη τους στο Εκτακτο Στρατοδικείο Μυτιλήνης. Ολοι τους κρατούν μια περήφανη και ανυποχώρητη στάση.

Καταδικάζονται σε θάνατο στις 29 του Απρίλη 1947. Στις 4 το πρωί εκτελούνται στην Κράτηγο. Τα ονόματα των ηρώων νεκρών είναι: Δημήτρης Χαχαλάς από την Ερεσό, Κώστας Χαχαλάς από το Μεσότοπο, Γιώργος Χρήστου ή Αλβανός από τα Δάφια, Μιχάλης Μαδυτιανός από τη Σκαμιά, Βαγγέλης Λοΐζος από την Καλλονή, Γρηγόρης Ζερβός από την Αρίσβη, Νίκος Αγριτέλλης από την Πηγή.

Τον Ιούλη του 1947 έρχεται στη Μυτιλήνη το στέλεχος του ΚΚΕ Χαράλαμπος Θεοδοσίου σε μια προσπάθεια επαναδραστηριοποίησης του αντάρτικου. Στις 4 του Μάρτη 1948 εκτελούνται στου Γουδή πέντε Μυτιληνιοί κομμουνιστές που είχαν καταδικαστεί σε θάνατο. Ηταν άνθρωποι απλοί εργάτες γης που αρνήθηκαν πεισματικά να αποκηρύξουν τις ιδέες τους. Τα ονόματά τους: Ηλίας Κρητικός από την Ερεσό, Μανόλης Σκούρτσος από την Ερεσό, Βασίλης Χαχαλάς από την Ερεσό, Κώστας Αποσπόρης και Χρήστος Αποσπόρης από το Μεσότοπο.

Τον Απρίλη του 1948 δίνεται σκληρή μάχη στα Καμίνια της Νάπης. Νεκρός ο αντάρτης Γιώργης Γεωργανής από την Ερεσό. Η κατάσταση για το αντάρτικο της Λέσβου καθημερινά πλέον επιδεινώνεται.

Τον Ιούνη του 1949 σκοτώνεται στα Δάφια ο Μπούρας Πέτρος από την Ερεσό.

Το 1949 εκτελείται στου Γουδή ο Γαβριήλ Καρακούσης μένοντας πιστός στις ιδέες του ακόμα και μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα.

Στις 6 του Σεπτέμβρη 1949 στη θέση «Μελάδια» της Ερεσού μια ομάδα ανταρτών κυκλώνεται από τα αποσπάσματα.

Δυο από αυτούς, ο Σταύρος Αχλιόπτας και ο Κώστας Δελήρογλου από την Ερεσό πολεμούν σθεναρά μέχρι που σκοτώνονται επιτόπου από χειροβομβίδα.

Το Νοέμβρη του 1949 ο Χαβαράνης Παναγιώτης από την Ερεσό κυνηγημένος φτάνει στην περιοχή «Τσέφος», αλλά προδίνεται (από Αντισσιώτες) και με μια ριπή σπάνε και τα δυο του πόδια. Οταν τον πλησιάζουν για να τον αιχμαλωτίσουν, αυτοκτονεί για να μην πέσει στα χέρια τους. Η πολυδιάσπαση του ενιαίου αντάρτικου σώματος, σαν αποτέλεσμα του αδυσώπητου επισιτιστικού προβλήματος, οδήγησε αντικειμενικά στη σταδιακή εξολόθρευση των μικροομάδων. Οι ελάχιστοι από τους αντάρτες είτε συλλαμβάνονται είτε παραδίνονται με την αμνηστία. Οι τελευταίοι δύο αντάρτες που αμνηστεύονται στις 7/11/1955 είναι ο Κώστας Αχλιόπτας από την Ερεσό και ο Γιώργος Σκούφος από τη Μυτιλήνη.

Στη διάρκεια αυτού του αγώνα πάνω από εκατό αγωνιστές έδωσαν τη ζωή τους είτε στο βουνό, είτε μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα, είτε στις φυλακές και στις εξορίες. Ολα σχεδόν τα ανώτερα στελέχη του ΚΚΕ στο νησί πέσανε σε αυτόν τον αγώνα. Στη συντριπτική τους πλειοψηφία οι μαχητές του Δημοκρατικού Στρατού υπήρξαν νέοι άνθρωποι και από αυτούς οι περισσότεροι που έπεσαν στις επάλξεις του αγώνα ήταν μικρής ηλικίας.

Είναι γνωστή η συμμετοχή της Αγιάσου στους εθνικούς και κοινωνικούς αγώνες της νεότερης Ιστορίας της πατρίδας μας, καθώς και ο βαρύς φόρος αίματος που πλήρωσε για τη δημοκρατία και τη λευτεριά, κυρίως κατά την περίοδο της Εθνικής Αντίστασης και του Εμφυλίου (1940 - 1950).

Βροντερό «παρών» αυτή την περίοδο έδωσαν και οι Αγιασώτισσες, που συμμετείχαν στον αντιστασιακό αγώνα ανταποκρινόμενες στο σάλπισμα του ΕΑΜ και της ΕΠΟΝ.

Κι αργότερα στον Εμφύλιο βοηθούσαν στην τροφοδοσία των ανταρτών, περιέθαλπαν τραυματίες, απέκρυπταν με κίνδυνο της ζωής τους καταδιωκόμενους αγωνιστές και, κυρίως, δοκίμασαν τη μαρτυρική ζωή της εξορίας.

Οι γυναίκες κρατούμενες (κατάδικες, υπόδικες, εκτοπισμένες) υπέστησαν ίσως μεγαλύτερα μαρτύρια από τους άνδρες, γιατί πέρα απ' τα σωματικά βασανιστήρια αντιμετώπιζαν και ηθικά (βιασμούς, απόπειρες βιασμών και άλλες βάναυσες προσβολές και εξευτελισμούς), και οι μητέρες ζούσαν παράλληλα και την τραγωδία των παιδιών τους μέσα κι έξω από τις φυλακές και τα στρατόπεδα.

Εκτός από τα μικρά παιδιά που είχαν μαζί τους, υπήρξαν και παιδιά που γεννήθηκαν μέσα στις φυλακές και στους τόπους εξορίας. Οι κρατούμενες γυναίκες μάθαιναν στη φυλακή ή στα στρατόπεδα ότι σκοτώθηκαν οι άντρες ή τα παιδιά τους στον εμφύλιο πόλεμο.

Στο στρατόπεδο της Χίου εκτοπίστηκαν πολλές Αγιασώτισσες. Γερόντισσες που μόλις έσερναν τα πόδια τους, μαθήτριες που τις είχαν αρπάξει από τα θρανία τους, μωρομάνες με μωρά στην αγκαλιά, παντρεμένες που είχαν αφήσει πίσω τους τις οικογένειές τους να παραδέρνουν και να σκορπίζονται. Κι ανάμεσά τους μικρά παιδιά να υποφέρουν μαζί τους κάτω από σκηνές με ζέστη, ανυδρία, πείνα, αρρώστιες, αλλά και με κρύο και βροχές και θύελλες και παγωνιές. Κι όμως, αντιστάθηκαν στις καθημερινές πιέσεις και απειλές μέχρι τον Απρίλη του 1949, που τις μεταφέρανε στο Τρίκερι, όπου οι συνθήκες κράτησής τους ήταν ακόμα χειρότερες.

Αλλά η τραγωδία κορυφώθηκε στη Μακρόνησο. Από τις 15 Νοέμβρη 1949 το Τρίκερι είχε υπαχθεί στον «Οργανισμό Αναμόρφωσης Μακρονήσου», στο ΕΣΑΓ (Ειδική Σχολή Αναμορφώσεως Γυναικών!), στο φοβερό αυτό οργανισμό βιασμού των συνειδήσεων που λειτούργησε με τη συγκεντρωμένη πείρα των χιτλερικών στρατοπέδων, της βρετανικής αποικιοκρατίας και του αμερικανικού γκαγκστερισμού. Οι γυναίκες, όμως, έδειξαν απίστευτη αντοχή τόσο στην ωμή βία όσο και στην ατμόσφαιρα της ψυχικής αγωνίας, του τρόμου και του άγχους, στη σατανική συμμαχία των δημίων και της σκληρής φύσης του νησιού.

Τον Αύγουστο του 1950 οι μισές περίπου (όσες δεν υπέγραψαν «δήλωση μετανοίας») μεταφέρθηκαν και πάλι στο Τρίκερι, επειδή η κυβέρνηση αναγκάστηκε από τη διεθνή κατακραυγή να καταργήσει το στρατόπεδο της Μακρονήσου. Δεν ήταν λίγες οι Αγιασώτισσες που εξορίστηκαν το 1948 στην Ικαρία και σε άλλα νησιά.

Πολλές είναι οι οικογένειες που έδωσαν βροντερό «παρών» στους αγώνες του λαού μας για λευτεριά, δημοκρατία, σοσιαλισμό, πληρώνοντας βαρύ φόρο αίματος και υφιστάμενες μύρια όσα μαρτύρια στις φυλακές και τις εξορίες κατά τη διάρκεια του εμφύλιου πολέμου και των «πέτρινων χρόνων» της μετεμφυλιακής περιόδου. Μια τέτοια ήταν και η οικογένεια του Ιωάννη Ευστρατίου Γζωντέλη ή Τινού από την Αγιάσο. Πρωτότοκος ο γιος τους Ευστράτιος και ακολουθούσαν η Μαριάνθη, η Ευστρατία, ο Οδυσσεύς και η Βλοτίνα.

Στην αγροτική θέση «Πατούδ' ή Μπορός» είχαν κτήμα, όπου την περίοδο της Κατοχής και της Εθνικής Αντίστασης έκρυβαν όπλα. Μετά την απελευθέρωση και τη μεταβαρκιζιανή τρομοκρατία ο Στρατής βγήκε αντάρτης στο βουνό.

Την 1η του Σεπτέμβρη 1948 ένα απόσπασμα ανέβαινε από την «πατουμένη» της Καρήνης στην Αγιάσο και τον εντόπισε στο κτήμα του μαζί με το συγχωριανό του αντάρτη Στρατή Ανεζίνο. Σύμφωνα με μαρτυρία κάποιου εθνοφύλακα, ένας εκπαιδευμένος σκοπευτής του αποσπάσματος σκότωσε τον Τινό.

Ταυτόχρονα τραυμάτισαν και συνέλαβαν τον Ανεζίνο. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, το απόσπασμα έστησε ενέδρα έξω από το κτήμα του ύστερα από προδοσία, πράγμα που οδήγησε λίγες μέρες αργότερα στη φυσική εξόντωση των φερόμενων ως προδοτών.

Η σορός του Τινού εκτέθηκε σε δημόσιο θέαμα στην πλατεία Αγοράς της Αγιάσου, για χλεύη και διασυρμό του αγωνιστή, αλλά και για εκφοβισμό του λαού.

Η φωτογραφία που σώθηκε αποτελεί αψευδή μαρτυρία της διαπόμπευσης των νεκρών αγωνιστών από παρακρατικούς και δείχνει την ηθική κατάντια τους και την απάνθρωπη αγριότητα του εμφύλιου πολέμου.

Εθεσαν το άψυχο κουφάρι πάνω σε μια καρέκλα, πέρασαν τη φανέλα του πάνω από την πλάτη της καρέκλας για να σταθεροποιήσουν το νεκρό σώμα, κι έβαλαν τσιγάρο στο στόμα του και στα χέρια του εφημερίδα.

Αυτόπτης μάρτυρας της σκηνής μάς κατέθεσε ότι εκείνη την ώρα πέρναγε από την πλατεία το απόσπασμα της Αγιάσου που επέστρεφε από εκκαθαριστική επιχείρηση.

Ο επικεφαλής μοίραρχος, Μάλλιος, καυτηρίασε τη συμπεριφορά των «εθνικοφρόνων» και τους είπε: «Τώρα που είναι νεκρός τον διαπομπεύετε. Αν δεν τον φοβόσασταν, γιατί δεν πήγατε να τον πολεμήσετε πάνω στο βουνό;».

Η μικρότερη αδερφή του Στρατή, Βλοτίνα, εκτοπίστηκε από το Φλεβάρη του 1947 μέχρι το Σεπτέμβρη του 1948, αρχικά στη Χίο και μετά στην Ικαρία. Στην εξορία στάλθηκαν επίσης οι αδελφές του Ευστρατία και Μαριάνθη, καθώς και ο άντρας της Κώστας Τζιτζίνας. Αφέθηκαν ελεύθεροι μόνο όταν σκοτώθηκε ο Στρατής.

Ο Οδυσσέας Τινός πιάστηκε το 1946 και καταδικάστηκε σε θάνατο από το Εκτακτο Στρατοδικείο Μυτιλήνης. Κλείστηκε στις φυλακές της Αίγινας, μετά εξορίστηκε στα Γιούρα και στη συνέχεια στάλθηκε στις φυλακές Χαλκίδας, απ' όπου αποφυλακίστηκε το 1953. Το 1952 είχε μετατραπεί η ποινή του σε ισόβια δεσμά με τα μέτρα επιείκειας του Ν. Πλαστήρα.