Γεννημένος το '22 στη Ζαγορά Βόλου, ο Θόδωρος Δερβενιώτης από πολύ μικρός «μυήθηκε» στη μουσική. Δέχτηκε τους «πρώτους σπόρους» της μουσικής από τον παππού του, που είχε κομπανία. Μια κολοκύθα με τρία σύρματα για χορδές ήταν το πρώτο «μουσικό» όργανό του. Μεγάλο σχολείο υπήρξε για τον μετέπειτα συνθέτη η επαφή του με τη βυζαντινή μουσική - «από πέντε χρονών ήμουνα στο ψαλτήρι και κρατούσα το ίσο...» έλεγε - και η μαθητεία του στο λαούτο, τη βυζαντινή και ευρωπαϊκή μουσική από τον Γιάννη Βισβίκη. Το 1937 κάνει την παρθενική του εμφάνιση σαν λαουτιέρης και τραγουδιστής. Παράλληλα, μαθαίνει την τέχνη του μαραγκού. Υστερα ήρθαν τα δύσκολα χρόνια της Κατοχής.

Εδρασε μέσα από το ΕΑΜ, την ΕΠΟΝ, τον ΕΛΑΣ, το ΚΚΕ, στο οποίο εντάχθηκε το 1942. «Στο ΕΑΜ μπήκα από τους πρώτους», αφηγείται στο βιβλίο των Ν. Γεωργιάδη - Τ. Ραχματούλινα «Ο Θόδωρος Δερβενιώτης και το μετεμφυλιακό τραγούδι» (εκδ. «Σύγχρονη Εποχή»). «Μετά ιδρύθηκε η ΕΠΟΝ και μόλις ιδρύθηκε και μπήκα στην ΕΠΟΝ, μερικούς μήνες αργότερα μπήκα και στο Κόμμα...», αναπτύσσει κομματική δράση στη Ζαγορά και στη συνέχεια αναλαμβάνει καπετάνιος του Εφεδρικού Λόχου του ΕΛΑΣ. Για τη δράση του διώκεται και εξορίζεται στα Κύθηρα, στη Ζάκυνθο και στη Μακρόνησο.

Η λαμπρή πορεία του δημιουργού, που με τα τραγούδια του στήριξε την καριέρα πολλών μεγάλων ερμηνευτών, ξεκίνησε από τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του '50, όταν μετά τις διώξεις δεν μπορούσε να επιστρέψει στο χωριό του και αναγκαστικά έμεινε στην Αθήνα. Το πρώτο του τραγούδι ήταν το «Μόνο ψέμα κι απιστία», σε στίχους Μπ. Βασιλειάδη, που το τραγούδησε ο Γιάννης Τζιβάνης. Η μεγάλη φωνή της εποχής, ο Τσαουσάκης, ήταν αυτός που ερμήνευσε το δεύτερο τραγούδι του, για ν' ακολουθήσουν οι συνεργασίες του με την Καίτη Γκρέυ, την Πόλυ Πάνου, την Γιώτα Λύδια, τον Πάνο Γαβαλά, τον Στράτο Διονυσίου, τον Γρηγόρη Μπιθικώτση, τον Στέλιο Καζαντζίδη, την Μαρινέλλα... Αξίζει να σημειωθεί ότι στο ρεπερτόριο του Καζαντζίδη, τα τραγούδια του Δερβενιώτη κατέχουν την πρώτη θέση, καθώς ο δημιουργός έδωσε στον Στ. Καζαντζίδη γύρω στα 95 τραγούδια. Τραγούδια του, επίσης, ερμήνευσαν οι Λ. Χαλκιάς, Σπ. Ζαγοραίος, Β. Περπινιάδης, Π. Αναγνωστάκης, Τ. Βοσκόπουλος, Μ. Παπαδάκης, Γ. Νταλάρας, Μ. Μητσιάς κ.ά. Οπως ο ίδιος έχει πει σε παλιότερη συνέντευξή του στον «Ριζοσπάστη», «έχω συνεργαστεί σχεδόν με όλους τους λαϊκούς τραγουδιστές».

Ολοι οι κορυφαίοι στιχουργοί της εποχής του, Τσάντας, Κολοκοτρώνης, Παπαγιαννοπούλου, Βίρβος, ήταν συμπαραστάτες στην πορεία του Δερβενιώτη προς τις δισκογραφικές κορυφές. Η πιο στενή συνεργασία του ήταν με τον Κώστα Βίρβο, με τον οποίο υπογράφουν εκατοντάδες τραγούδια κοινωνικού περιεχομένου. Παράλληλα, ο Θ. Δερβενιώτης, ως μαέστρος, επιμελήθηκε επί δεκαετίες ('50 - '70) τις ορχήστρες στις ηχογραφήσεις στα στούντιο στη Ριζούπολη, με αποτέλεσμα το λαμπερό χαρακτηριστικό ήχο της εποχής.

«Βεβαίως και είμαι συνθέτης με κοινωνικά ενδιαφέροντα», έλεγε ο ίδιος. «Γιατί; Γιατί έτσι αισθάνθηκα, γιατί έτσι νόμισα πως έπρεπε να κάνω ή έπρεπε να σκέφτομαι ή έπρεπε να ενεργώ... Δεν κρατήθηκα μακριά από κοινωνικούς και πολιτικούς αγώνες. Οχι! Ημουν πολύ κοντά! Είμαι γενικά άνθρωπος που θέλει να παλεύει, να αγωνίζεται για το δίκιο, για το σωστό, για χίλια δύο πράγματα... Και ήταν φυσικό να είμαι ο συνθέτης με τα κοινωνικά τραγούδια».

Οπως αναφέρει ο Ν. Γεωργιάδης, «ο Θ. Δερβενιώτης έγραψε τραγούδια για τους φαταούλες της άρχουσας τάξης, για τη φτωχολογιά, για το δράμα της μετεμφυλιακής μετανάστευσης... Ο Θ. Δερβενιώτης δεν παρακολούθησε απλώς τα γεγονότα, αλλά μπήκε μέσα σ' αυτά. Εγινε μέρος των αγώνων, κι αυτοί με τη σειρά τους μπήκαν στο έργο του...».

Στο βιβλίο «Ο Θόδωρος Δερβενιώτης και το μετεμφυλιακό τραγούδι», ο ίδιος ο μπαρμπα-Θόδωρος έλεγε: «Στο χωριό μου λένε ένα ρητό, μια παροιμία: "Ο ψαράς ό,τι έχει στο πανέρι του φωνάζει", αυτό που έχει διαλαλεί! Λέω, δηλαδή, ότι αυτό που είχα μέσα μου είχα ανάγκη να το βγάλω προς τα έξω. Αυτά που έζησα, αυτά που αισθανόμουνα και ήθελα να αλλάξω την κοινωνία, να φέρω τη δικαιοσύνη, τον ίσιο κόσμο... Επρεπε να τα φέρω προς τα έξω με χίλιους τρόπους, με χίλια καμουφλάζ. Ολα αυτά καμουφλάρονται με τη γυναίκα... Κάπου ανάμεσα στους στίχους ο στιχουργός έπρεπε να βάλει τη γυναίκα. Οταν λέμε, "με χειροπέδες με περνούν...", δε λέμε ότι ο άνθρωπος αυτός είναι υπόδικος ή κατάδικος. Λέμε ότι δήθεν αιτία του κακού είναι μια γυναίκα... Κι έτσι καμουφλάρεται το πολιτικό μήνυμα, ο κόσμος, όμως, το καταλάβαινε. Κι έβρισκα τους κατάλληλους στιχουργούς για να στιχουργήσουνε αυτά τα κοινωνικά προβλήματα...».

Ο Θ. Δερβενιώτης και στο συνδικαλιστικό χώρο ήταν το παράδειγμα του ακούραστου μαχητή, που με τον καθημερινό μόχθο του και την ευστοχία στο χειρισμό δύσκολων θεμάτων μπόρεσε να κρατήσει σε υψηλό επίπεδο όλα εκείνα που διασφαλίζουν την αξιοπρέπεια και το κύρος των δημιουργών.