«Πρέπει να ονομαστούμε Κομμουνιστικό Κόμμα, όπως ονόμαζαν τον εαυτό τους ο Μαρξ και ο Ενγκελς... Η ονομασία ''σοσιαλδημοκρατία'' επιστημονικά δεν είναι σωστή, όπως το έχει αποδείξει πολλές φορές ο Μαρξ, ανάμεσα στα άλλα και στην ''Κριτική του προγράμματος της Γκότα'' το 1875, και όπως το επανέλαβε πιο εκλαϊκευμένα ο Ενγκελς το 1894. Από τον καπιταλισμό η ανθρωπότητα μπορεί να περάσει μονάχα στο σοσιαλισμό... Το κόμμα μας βλέπει πιο μακριά: ο σοσιαλισμός πρέπει αναπόφευκτα να εξελιχθεί βαθμιαία στον κομμουνισμό»

Β. Ι. Λένιν⁽¹⁾

Από τις 5 έως 12 Απριλίου ⁽²⁾ του 1920 συνήλθε στην Αθήνα το 2ο Συνέδριο του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος Ελλάδας, ένα από τα σημαντικότερα συνέδρια στην ιστορία του ελληνικού επαναστατικού κινήματος, δεδομένου ότι εκεί αποφασίστηκε η προσχώρηση του ΣΕΚΕ στην Κομμουνιστική Διεθνή και η εκ νέου επεξεργασία του προγράμματός του, σύμφωνα με τις αρχές της, η προσθήκη στον τίτλο του της λέξης «Κομμουνιστικό» (ως απόρροια της απόφασης για προσχώρηση στην Κομιντέρν) καθώς και η συγκεντρωτική οργάνωσή του με τον αποκλεισμό των οργανωμένων τάσεων. Επίσης, αποφασίστηκε να τεθεί ο Ριζοσπάστης υπό τον έλεγχο της ΚΕ του Κόμματος⁽³⁾ όπως και να δημιουργηθεί εκδοτική κομματική εταιρεία, στην οποία το κάθε μέλος υποχρεούνταν να έχει τουλάχιστον μία μετοχή.⁽⁴⁾ Με δυο λόγια το δεύτερο συνέδριο ήταν ένα ουσιαστικό βήμα για τη διαμόρφωση του ΣΕΚΕ σε ένα επαναστατικό προλεταριακό κόμμα. Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή κι ας δούμε το ξεκίνημα του συνεδρίου όπως το περιέγραφε στο ρεπορτάζ του ο «Ριζοσπάστης» της εποχής.⁽⁵⁾

«Χθες- έγραφε η εφημερίδα που έμελλε να ταυτιστεί με το Κόμμα σ' όλη τη μετέπειτα ιστορική διαδρομή του και που τότε ήταν ιδιοκτησία του μέλους του Γ. Πετσόπουλου-, εις την αίθουσαν Τσαλδάρη παρά το θέατρον ''Κεντρικόν'' εντός της στοάς, εις τας 2 μ.μ. εγένετο η έναρξις των εργασιών του Β' Συνεδρίου του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος. Η αίθουσα ήτο καταλλήλως διακοσμημένη με εικόνας των Καρλ Μαρξ, Λένιν, Λήμπκνεχτ, Ρόζας Λούξεμπουργκ και λοιπών ηγετών του διεθνούς σοσιαλισμού, ως και με ερυθράς σημαίας. Απειρον πλήθος εργατών και λοιπού διανοουμένου κόσμου, από ενωρίς επλημμύρισε την αίθουσα ασφυκτικώς. Μεταξύ των παρευρισκομένων διεκρίνεντο τα διοικητικά συμβούλια των μεγαλυτέρων εργατικών οργανώσεων, τόσον των Αθηνών όσο και του Πειραιώς. Αρκετοί δημοσιογράφοι και ανταποκριταί ξένων εφημερίδων κατείχον την αριστεράν πλευράν της αιθούσης, παρακολουθήσαντες μετ' άκρου ενδιαφέροντος τας γενομένας συζητήσεις και ιδίως την έκθεση των πεπραγμένων της Κεντρικής Επιτροπής, την οποίαν ανέγνωσεν ο γενικός γραμματεύς του κόμματος σύντροφος Ν. Δημητράτος. Οι ανταποκριταί εζήτησαν παρά των μελών του συνεδρίου πλείστας όσα πληροφορίας αναφορικώς με τη δράσιν του κόμματος και τους διωγμούς τους οποίος υπέστησαν από διετίας τα μέλη του, όπως αποστείλουν σχετικάς εκθέσεις εις το εξωτερικόν».

«Οι παρακαθήμενοι εις το συνέδριον αντιπρόσωποι- συνεχίζει ο "Ριζοσπάστης"- είναι οι εξής: Του τμήματος Αθηνών, Λαγουδάκης του σωματείου των κοσμηματογράφων, Δαμίγος των βαρελοποιών και Μ. Οικονόμου. Του τμήματος Πειραιώς, Σ. Κόκκινος της Ενώσεως ηλεκτροτεχνιτών και Γ. Γκέλος των μηχανουργών. Του Βόλου, Κ. Γκοντίνος δημοσιογράφος, Φασούλας της καπνεργατικής ενώσεως ''Αλληλεγγύη'', της Θεσσαλονίκης, Σαργολόγος εμποροϋπάλληλος, Αντζελ του Διεθνούς συνδικάτου καπνεργατών και Καστρινός Δημοσιογράφος, Δράμας Ε. Σταυρίδης γραμματεύς της πανεργατικής Δράμας, Καβάλας, Χατζησταύρου του καπνεργατικού συνδέσμου ''Ευδαιμονία'' και Χ. Γιουδάς του σωματείου Στιβαβαδόρων ''Ευδαιμονία'', των Σερρών, Α. Παπαδόπουλος του καπνεργατικού συνδικάτου ''Ένωσις'', Λαρίσης, Α. Νικολάου, Χαλκίδος, Χάνος. Σήμερον, αναμένονται και άλλοι αντιπρόσωποι εξ άλλων τμημάτων. Αργά τη νύκτα έφθασεν ο αντιπρόσωπος του τμήματος Πύργου σ. Λυκουριώτης. Με συμβουλευτική ψήφον παρακάθηνται οι Κορδάτος, Γεωργιάδης, Αρβανίτης και Πετσόπουλος, ως και πλείστοι αντιπρόσωποι των προσκληθεισών εργατικών οργανώσεων, Γ. Παπανικολάου της Γενικής συνομοσπονδίας, Χατζής της διοικήσεως της καπνεργατικής ομοσπονδίας, Ράλλης της ομοσπονδίας των ΤΤΤ ως και η Κεντρική και Εξελεγκτική επιτροπή του Κόμματος και εκ των βουλευτών ο σ. Α. Κουριέλ, του σ. Α. Σιδέρη απουσιάζοντος εις Κέρκυραν». Στο συνέδριο δεν πήρε μέρος ο Δ. Λιγδόπουλος που είχε αναχωρήσει για τη Μόσχα, ούτως ώστε να συνδέσει το κόμμα με την Κομμουνιστική Διεθνή και ο Α. Μπεναρόγια, που ήταν εξόριστος στη Φολέγανδρο. Στη δύναμη του κόμματος, σύμφωνα με όσα είπε στην εισήγηση του ο Ν. Δημητράτος ⁽⁶⁾ ανήκαν 6 αναγνωρισμένα τμήματα (Αθηνών, Πειραιά, Βόλου, Θεσσαλονίκης, Καβάλας και Κερκύρας), 1 τμήμα υπό αναγνώριση (Δράμας), 8 όμιλοι αναγνωρισμένοι (Χαλκίδας, Ιωαννίνων, Λάρισας, Σερρών, Αργοστολίου, Πύργου, Καλαμάτας και Πατρών), 6 όμιλοι υπό οργάνωση (Τρικάλων, Καρδίτσας, Λαμίας, Τιρνάβου, Αγρινίου και Λαυρίου), 5 οργανώσεις Νεολαίας (Αθηνών, Πειραιώς, Θεσσαλονίκης, Βόλου και Καβάλας) και δύο οργανώσεις Νεολαίας υπό οργάνωση (Χαλκίδας και Κέρκυρας). Ο Μπεναρόγια στα απομνημονεύματα του αναφέρει ⁽⁷⁾ ότι στο συνέδριο αντιπροσωπεύτηκαν «7 τμήματα με 18 αντιπροσώπους, 8 όμιλοι με ψήφους, 8 νεολαίαι και 3 συνεργαζόμεναι ομοσπονδίαι (καπνεργατική, ηλεκτροκινήσεως, προσωπικού Τ.Τ.Τ.)». Ορισμένα επιπλέον στοιχεία που δείχνουν τη δύναμη του κόμματος είναι τα εξής: Το Κόμμα είχε συνολικά 1.000 μέλη. Ο αριθμός των μελών της νεολαίας ήταν 500. Οι αναγνώστες της κομματικής εφημερίδας «Εργατικός Αγών», που έβγαινε σε εβδομαδιαία βάση, ήταν 6.000, ενώ οι αναγνώστες του «Ριζοσπάστη»- που τότε ήταν φίλα προσκείμενος στο κόμμα- ήταν πάνω από 10.000. Τέλος, στις 60.000 υπολογίζονταν οι αναγνώστες κομματικών μπροσούρων.⁽⁸⁾

Το συνέδριο εξέλεξε προεδρείο για τη διεύθυνση των εργασιών του αποτελούμενο από τους Ν. Καστρινό (πρόεδρο), Κ. Γκοντίνο και Ε. Σταυρίδη (γραμματείς). Επίσης, αποφάσισε το παρακάτω διάγραμμα εργασιών: Οι εργασίες θα διαρκούσαν από τις 10 π.μ. έως τη 1 μ.μ. και από τις 3 μ.μ. έως τις 8 μ.μ., κάθε ημέρα, και η θεματολογία συζήτησης θα ήταν: Πρώτη ημέρα: έναρξη, καταρτισμός του γραφείου, υποβολή εκθέσεων, εκλογή διαφόρων επιτροπών. Δεύτερη ημέρα: Συζήτηση επί των εκθέσεων, επί του απολογισμού και επί του τύπου του κόμματος. Ημέρα τρίτη: Συζήτηση επί του ζητήματος των εκλογών και επί του αγροτικού ζητήματος. Ημέρα τέταρτη: Συζήτηση επί του ζητήματος της Διεθνούς και επί του προγράμματος. Ημέρα πέμπτη: συζήτηση επί διαφόρων προτάσεων (συγκεντρωτικό σύστημα) κλπ.⁽⁹⁾ Βέβαια αυτό το διάγραμμα εργασιών δεν τηρήθηκε με ακρίβεια δεδομένου ότι το συνέδριο κράτησε επτά και όχι πέντε ημέρες. Τα θέματα όμως που αναφέρονται συζητήθηκαν όλα και λήφθηκαν οι σχετικές αποφάσεις, για τις σπουδαιότερες των οποίων θα μιλήσουμε στη συνέχεια. Το συνέδριο, αφού άκουσε και συζήτησε, ενέκρινε την έκθεση δράσης της Κεντρικής Επιτροπής, καθώς και την έκθεση δράσης της Εξελεγκτικής Επιτροπής. Επίσης αποφάσισε, όπως προαναφέραμε, την ίδρυση εκδοτικής εταιρείας του κόμματος με την υποχρέωση των κομματικών μελών να αγοράσουν τουλάχιστον μία μετοχή. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα συζήτηση έγινε όσον αφορά το ζήτημα της συμμετοχής των κομμουνιστών στο κοινοβούλιο, κατά την οποία απορρίφθηκε η θέση της ομάδας Παπαναστασίου που ήταν αρνητική ως προς το θέμα. Γράφει σχετικά ο Κορδάτος:⁽¹⁰⁾ «Παρουσιάστηκαν όμως στο συνέδριο και μερικοί που διατύπωσαν τη γνώμη πως οι κομμουνιστές δεν έχουν θέση στο κοινοβούλιο. Η Βουλή, λέγανε. είναι για τους αστούς! Η θέση των κομμουνιστών είναι στο πεζοδρόμιο! Οι εξτρεμιστές αυτοί εμπνέονταν από τον Ευάγ. Παπαναστασίου, αλλά δεν είχαν πολλούς οπαδούς και παραμερίστηκαν, ύστερα από τις ομιλίες του Αριστ. Σίδερι, Π. Δημητράτου, Πετσόπουλου, Αρ. Αρβανίτη και άλλων». Το συνέδριο συζήτησε το αγροτικό ζήτημα ύστερα από εισήγηση του Γ. Κορδάτου, ο οποίος πρότεινε την απαλλοτρίωση των τσιφλικιών χωρίς αποζημίωση. Τελικά, όμως, ενέκρινε την πρόταση Π. Δημητράτου - Πετσόπουλου για εθνικοποίηση της γης.⁽¹¹⁾

Στο συνέδριο εκδηλώθηκαν κυρίως δύο τάσεις που είχαν, η καθεμία, τις ιδεολογικοπολιτικές τους αναφορές στη διεθνή πραγματικότητα του εργατικού κινήματος: «Η μια- γράφει ο Κορδάτος,⁽¹²⁾ με επικεφαλής τους Αρ. Σίδερι, Αλ. Κουριέλ, Π. Δημητράτο και Αρ. Αρβανίτη εκπροσωπούσε το δυτικό σοσιαλισμό. Η άλλη, με επικεφαλής τους Κορδάτο, Γεωργιάδη, Σταυρίδη, Καστρινό, Γκοντίνο τον κομμουνισμό της Τρίτης Διεθνούς». Οι τάσεις αυτές στον προσεκτικό αναγνώστη των πρακτικών του συνεδρίου είναι εμφανείς και θα περίμενε κανείς να εκδηλωθούν καθαρότερα κατά τη συζήτηση του ζητήματος της Διεθνούς, της αποχώρησης δηλαδή του κόμματος από τη Β` Διεθνή και της προσχώρησής του στην Κομιντέρν. Ομως κάτι τέτοιο δε συνέβηκε, τουλάχιστον με απόλυτη καθαρότητα, όπως περιγράφει ο Γ. Κορδάτος. Ηταν τέτοια η αίγλη της Οχτωβριανής Επανάστασης και της Τρίτης Διεθνούς και τέτοια η απέχθεια που προκαλούσε η προδοσία της εργατικής τάξης από τη Β` Διεθνή⁽¹³⁾ που η συντριπτική πλειοψηφία των οπαδών του δυτικού σοσιαλισμού δεν αντιτάχθηκε στις τελικές αποφάσεις. Για την ακρίβεια, τέθηκαν σε ψηφοφορία δύο προτάσεις. Μία του βουλευτή Αλμπέρτ Κουριέλ και η άλλη της εισήγησης συμπληρωμένης από τις θέσεις που ανέπτυξαν οι Πετσόπουλος, Οικονόμου και Δαμίγος. Και οι δύο προτάσεις αναγνώριζαν την ανάγκη αποχώρησης από τη Β` Διεθνή και σύνδεσης με την Τρίτη. Ομως η πρόταση Κουριέλ υποστήριζε τη θεωρητική προσχώρηση στην Κομιντέρν, αφήνοντας την οργανική για το μέλλον, ενώ η πρόταση της εισήγησης ζητούσε το Κόμμα όχι μόνο να ασπαστεί τις αρχές της αλλά και να γίνει οργανικό μέρος της.⁽¹⁴⁾ Η πρόταση του Κουριέλ συγκέντρωσε δύο ψήφους του τμήματος Βόλου, ενώ η πρόταση της εισήγησης που εγκρίθηκε από τους υπόλοιπους αντιπροσώπους έλεγε, μεταξύ άλλων, ότι το συνέδριο «εγκρίνει την απόφαση του Εθνικού Συμβουλίου περί αποχωρήσεως του κόμματος από τη Β' Διεθνή... Προσχωρεί οργανικώς εις τη Γ' Διεθνή της Μόσχας, της οποίας δέχεται τας αρχάς και τα ψηφίσματα. Εγκρίνει και επιδοκιμάζει τας αποφάσεις της Βαλκανικής Κομμουνιστικής συνδιασκέψεως, ήτις συνήλθεν εν Σόφια την 15η Ιανουαρίου (ν. η.) ε.ε. και δίδει εντολήν εις την ΚΕ να εργασθή διά να συνδεθή το κόμμα στενώτερον με τα σοσιαλιστικά κόμματα της Βαλκανικής που ακολουθούν τη Γ' Διεθνή διά την προπαρασκευήν κοινού αγώνος των προλεταρίων της Βαλκανικής προς δημιουργία της Ομοσπονδιακής σοσιαλιστικής δημοκρατίας των συμβουλίων των εργατών και αγροτών της Βαλκανικής».⁽¹⁵⁾ Επρόκειτο αναμφίβολα για μια απόφαση ιστορικής σημασίας.

1. Β. Ι. Λένιν: «Απαντα», εκδόσεις ΣΕ, τόμος 31, σελ. 179- 180.

2. 18 έως 25 με το καινούργιο ημερολόγιο.

3. Υπεύθυνος από την ΚΕ του Κόμματος για το «Ρ» ορίστηκε αργότερα ο Γ. Κορδάτος.

4. «Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ», εκδόσεις ΣΕ, τόμος Α' 1918- 1949, σελ. 106- 107.

5. «Ριζοσπάστης» 6/4/1920 και «Το ΚΚΕ από το 1918 έως το 1931», έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ, Αθήνα 1947, τόμος Α', σελ. 26- 27.

6. «Ρ» 6/4/1920 και «Το ΚΚΕ από το 1918 έως το 1931», στο ίδιο, σελ. 29- 30.

7. Αβραάμ Μπεναρόγια: «Η πρώτη σταδιοδρομία του ελληνικού προλεταριάτου», εκδόσεις «Κομμούνα», σελ. 135.

8. «Το ΚΚΕ από το 1918 έως το 1931»", στο ίδιο, σελ. 30 και Α. Μπεναρόγια, στο ίδιο, σε. 135.

9. «Ριζοσπάστης» 6/4/1920 και «Το ΚΚΕ από το 1918 έως το 1931», έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ, Αθήνα 1947, τόμος Α', σελ. 32- 33.

10. Γ. Κορδάτου: «Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας», εκδόσεις 20ός αιώνας, τόμος XIII, σελ. 537.

11. Βλέπε το σύνολο των αποφάσεων του Συνεδρίου: «Το ΚΚΕ- Επίσημα κείμενα», εκδόσεις ΣΕ, τόμος Α', σελ. 50- 75.

12. Γ. Κορδάτου, στο ίδιο, σελ. 538.

13. Είναι χαρακτηριστικό άλλωστε ότι το Κόμμα στο Εθνικό του συμβούλιο (που συγκλήθηκε το Μάη - Ιούνη του 1919) αποφάσισε την αποχώρηση από τη Β` Διεθνή και την προσχώρηση στην Κομιντέρν. («Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ», σελ. 101).

14. Βλέπε αναλυτικά για τη συζήτηση του θέματος με τη Διεθνή: «Το ΚΚΕ από το 1918 έως το 1931», έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ, Αθήνα 1947, τόμος Α', σελ. 58- 69.

15. «Το ΚΚΕ - Επίσημα κείμενα», εκδόσεις ΣΕ, τόμος Α', σελ. 61- 62.