Η δυναμική ρωσική παρουσία - σε στρατιωτικό, πολιτικό και οικονομικό επίπεδο - τα τελευταία χρόνια στη Μέση Ανατολή, οι κίνδυνοι, οι ευκαιρίες αλλά και οι πιθανές τριβές με γεωπολιτικούς αντιπάλους (ΗΠΑ, χώρες της ΕΕ, χώρες του Κόλπου κ.λπ.) επανήλθαν την περασμένη βδομάδα (18 και 19 Φλεβάρη) στο επίκεντρο στη διάρκεια διήμερης συνδιάσκεψης που πραγματοποίησε η ρωσική «δεξαμενή σκέψης» «Λέσχη Βαλντάι». Το θέμα της διάσκεψης ήταν «Η Μέση Ανατολή σε περίοδο αλλαγής: Προς μία αρχιτεκτονική νέας σταθερότητας».

Το ρωσικό ίδρυμα μελετών, που ξεκίνησε το 2004 παίρνοντας το όνομά του από τη λίμνη Βαλντάι, που βρίσκεται κοντά στο Νόβγκοροντ, σύντομα συνέδεσε τη δράση του με το τμήμα εκείνο της αστικής τάξης που στηρίζει την κυβέρνηση του Προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν. Ως εκ τούτου, η επιλογή του ινστιτούτου να πραγματοποιήσει για ένατη χρονιά διήμερη συνδιάσκεψη στη Μέση Ανατολή δεν θεωρείται τυχαία. Συνδέεται στενά με μία περίοδο κατά την οποία το ενδιαφέρον της ρωσικής αστικής τάξης για τη Μέση Ανατολή μεγαλώνει σχεδόν παράλληλα με την αύξηση της στρατιωτικής ισχύος στη Συρία, όπου προωθεί μεταξύ άλλων την εξασφάλιση στρατηγικών οδών που βλέπουν προς την Ανατολική Μεσόγειο και την ευρύτερη περιοχή. Η δε δράση της ρωσικής μισθοφορικής εταιρείας «Wagner» στο πλευρό του στρατηγού Χαλίφα Χάφταρ στη Λιβύη, μολονότι δεν φέρει τη «σφραγίδα» της κυβέρνησης Πούτιν, αποδεικνύεται στην πράξη πολύτιμο εργαλείο για τα ρωσικά γεωπολιτικά συμφέροντα, με στόχο αφενός τη «συμβολή» της Ρωσίας στη μελλοντική διαμόρφωση του στάτους κβο στη Λιβύη, αφετέρου την ενίσχυση της γεωπολιτικής, ενεργειακής και οικονομικής επιρροής της ευρύτερα στη Βόρεια Αφρική. Οι συμφωνίες της κυβέρνησης Πούτιν, πριν από μερικά χρόνια, με την κυβέρνηση του Σαουδάραβα βασιλιά Σαλμάν και του Αιγύπτιου Προέδρου Αμπντέλ Φατάχ Σίσι για τη δημιουργία σταθμών Ενέργειας, μεγαλεπήβολων βιομηχανικών πάρκων και άλλων έργων υποδομής και πώλησης όπλων, προστίθενται στο «παζλ» των ρωσικών γεωπολιτικών σχεδίων. Παρόμοιο ρόλο εξυπηρετούν οι πρόσφατες προτάσεις της Μόσχας για ενεργοποίηση του διαλόγου με στόχο την επανέναρξη ισραηλινο-παλαιστινιακών διαπραγματεύσεων, μετά το σάλο που προκάλεσε το σχέδιο Τραμπ περί δήθεν «συμφωνίας του αιώνα». Απαρατήρητες δεν περνούν ούτε οι πρόσφατες προτάσεις του ρωσικού υπουργείου Εξωτερικών για τη δημιουργία ενός νέου μηχανισμού «συλλογικής ασφάλειας» στον Περσικό Κόλπο, ώστε να μειωθούν οι τριβές και οι ανταγωνισμοί ανάμεσα στις πλούσιες μοναρχίες της περιοχής με τη Ρωσία.

Είναι λογικό λοιπόν το ότι η σύνοδος της «Λέσχης Βαλντάι» επικεντρώνει το ενδιαφέρον της σε όσα διαδραματίζονται τα τελευταία χρόνια στη Μέση Ανατολή, ώστε να βγουν συμπεράσματα που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν στην προώθηση των επόμενων βημάτων ενός μακροπρόθεσμου στρατηγικού σχεδιασμού.

Η ομιλία του Ρώσου υπουργού Εξωτερικών Σεργκέι Λαβρόφ κατά την έναρξη της συνδιάσκεψης ήταν ενδεικτική των προβληματισμών και των στόχων της ρωσικής εξωτερικής πολιτικής στην περιοχή. Μεταξύ άλλων:

• Διαπίστωσε «σταθερή αύξηση της τεχνητής έντασης» στον Περσικό Κόλπο, εκτιμώντας ότι μπορεί να εξελιχθεί «σε σοβαρό παράγοντα αποσταθεροποίησης».
• Εκτίμησε ότι μπορούν να επιτευχθούν ειρήνη και σταθερότητα στη Μέση Ανατολή «μόνο με τήρηση του Διεθνούς Δικαίου και σεβασμό στην κυριαρχία, στην ανεξαρτησία και στην εδαφική ακεραιότητα» χωρών της περιοχής.
• Χαρακτήρισε την πρόληψη τον «καλύτερο τρόπο αποτροπής κλιμάκωσης της έντασης», και γι' αυτό η Ρωσία προωθεί «ολοκληρωμένο μηχανισμό συλλογικής ασφάλειας στη Μέση Ανατολή».

Επανέφερε έτσι την πρόταση που έκανε τον περσινό Ιούλη ο αρμόδιος υφυπουργός Εξωτερικών για τη Μέση Ανατολή, Μιχαήλ Μπογκντάνοφ, στις άλλες τέσσερις χώρες - μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ (ΗΠΑ, Κίνα, Γαλλία και Βρετανία) με στόχο τη δημιουργία - από κοινού με Ρωσία, Τουρκία, ΕΕ, Αραβικό Σύνδεσμο και χώρες που συμμετέχουν στην ομάδα BRICS - ενός μηχανισμού «συλλογικής ασφάλειας στον Περσικό». Η ρωσική πρόταση συμπεριλάμβανε προώθηση λύσεων με «πολλές, μικρές αλλαγές» που θα δημιουργήσουν ευνοϊκό περιβάλλον «επίλυσης μεγάλων ζητημάτων», έναν «ολιστικό μηχανισμό» συλλογικής ασφάλειας «με τη συμμετοχή όλων των χωρών της περιοχής».

Αλλο θέμα που απασχόλησε τους Ρώσους και Αραβες συνέδρους ήταν οι ενδοαστικές αλλαγές εξουσίας που έφεραν οι ανατροπές ή αλλαγές κυβερνήσεων στη Μέση Ανατολή το 2011 κατά τη λεγόμενη «Αραβική Ανοιξη». Διαπιστώνουν, ιδιαίτερα από το τελευταίο οκτάμηνο του 2019, «ξαφνική» αύξηση λαϊκών διαδηλώσεων και πολύμορφων κινητοποιήσεων, που τον περασμένο Απρίλη επέφεραν την ανατροπή μετά από πολλά χρόνια των κυβερνήσεων του Σουδανού Προέδρου Ομάρ Μπασίρ και του Αλγερινού Προέδρου Α. Μπουτεφλίκα - ο οποίος, μολονότι καταβεβλημένος έπειτα από βαρύ εγκεφαλικό, θέλησε να είναι υποψήφιος στις τελευταίες προεδρικές εκλογές. Ιδιαίτερες αναφορές έγιναν στην παραίτηση της κυβέρνησης στο Ιράκ, μετά από πολύνεκρες διαδηλώσεις, και στις αντίστοιχες λαϊκές κινητοποιήσεις σε Λίβανο και Ιράν.

Εχοντας στο νου την πικρή εμπειρία της αποσταθεροποίησης που επέφερε στη Λιβύη η δυτική ιμπεριαλιστική επίθεση του 2011, αρκετοί από τους ομιλητές ανέφεραν ότι «με βάση το χάος στην περιοχή, πλέον θεωρείται ευλογία ακόμη και η ύπαρξη ενός λιγότερο ή περισσότερο ικανού κράτους».

Οι ομιλητές επισήμαναν ως βασικές αιτίες για τη συνέχιση λαϊκών κινητοποιήσεων σε χώρες της περιοχής:

• Την ενδημική διαφθορά, που παραμένει, παρά τις αλλαγές κυβερνήσεων.
• Την υψηλή ανεργία που πλήττει ιδιαίτερα τους νέους.

Εκτιμούν ότι επειδή παραμένουν οι αιτίες που προκαλούν τις λαϊκές κινητοποιήσεις, αυτές θα συνεχιστούν για καιρό. Ανάμεσα σε αυτές τις αιτίες διακρίνουν τη σημαντική αύξηση του πληθυσμού, την εκρηκτική ανεργία στους νέους, την πόλωση και τον κατακερματισμό των κοινωνιών γύρω από θρησκείες ή κόμματα, την έλλειψη ποιοτικών υποδομών και υπηρεσιών, την υποβάθμιση του περιβάλλοντος, την έλλειψη προετοιμασίας για διαφοροποίηση των πηγών Ενέργειας και εσόδων των κρατικών προϋπολογισμών πέρα από αυτά που αποφέρει σήμερα η εκμετάλλευση των κοιτασμάτων υδρογονανθράκων. Προβλέπουν επίσης πως ιδιαίτερα οι νέες γενιές είναι «έτοιμες να αναζητήσουν λύσεις μέσω σύγκρουσης και βίας», καθώς άλλα μέσα δεν φαίνονται επί του παρόντος αποτελεσματικά.

Ξεχωριστή θέση στα τραπέζια των συζητήσεων είχαν οι εξελίξεις στη Συρία, με φόντο τον αυξημένο ρωσικό στρατιωτικό ρόλο μετά την πρόσκληση για «βοήθεια» που πήρε το Σεπτέμβρη του 2015 η κυβέρνηση Πούτιν από τον Σύρο ομόλογό του, Μπασάρ Ασαντ. Οι Ρώσοι αναλυτές εκτίμησαν πως ο πόλεμος στη Συρία έχει πλέον φτάσει σε ένα «νέο επίπεδο» και πως μόλις τελειώσει (κάποτε...) η σύγκρουση, θα τεθεί επί τάπητος το ζήτημα της ανοικοδόμησης. Τόνισαν πως η επιτυχία του προγράμματος «εσωτερικής ανοικοδόμησης» θα εξαρτηθεί από το αν «οι εξωτερικοί παράγοντες θα μπορέσουν να συντονίσουν» τις ενέργειές τους και από το κατά πόσο «ευέλικτη και έτοιμη θα είναι για αλληλεπίδραση η Δαμασκός».

Εκτιμάται πάντως ότι ο κατακερματισμός της Συρίας εξαιτίας του πολέμου προκάλεσε δυσμενείς συνέπειες στην καπιταλιστική ανάπτυξη γειτονικών χωρών, όπως ο Λίβανος, η Ιορδανία και η Τουρκία. Κρίνουν πως η ανοικοδόμηση της Συρίας «θα ωφελήσει όλους τους Ευρωπαίους - και όχι μόνο - "παίκτες"» και πως θα πρέπει να διευρυνθεί ο χώρος για διάλογο «μεταξύ όλων των ενδιαφερόμενων χωρών», χωρίς αποκλεισμούς.

Για τη ρωσική πρόταση περί μηχανισμού «συλλογικής ασφάλειας» στον Περσικό Κόλπο, που θα εξομαλύνει τις σχέσεις του Ιράν με τις χώρες της περιοχής ώστε να αποφευχθεί νέος, καταστροφικός πόλεμος, αρκετοί ομιλητές διαπίστωσαν πως το προηγούμενο «σύστημα συλλογικής ασφάλειας στη Μ. Ανατολή είχε στηθεί στη βάση κάποιων αρχών που τελικά οδήγησαν στη σημερινή αστάθεια». Διακρίνουν ότι επί του παρόντος το τοπίο παραμένει «θολό», καθώς σε χώρες της περιοχής «διαπιστώνεται μεγάλη εξάρτηση από εξωτερικούς παράγοντες» (έμμεση αναφορά σε ανταγωνιστικές προς τη Ρωσία δυνάμεις, όπως ΗΠΑ και ΕΕ). Είναι χαρακτηριστικό ότι δεν γίνεται καμία αναφορά στην Κίνα, παρότι είναι φανερό ότι παρεμβαίνει σε όλες τις εξελίξεις στην περιοχή.

Το μέλλον του ΟPEC (Οργανισμού Πετρελαιοπαραγωγών Χωρών) και οι προοπτικές στις διεθνείς αγορές υδρογονανθράκων εξετάστηκαν διεξοδικά, λόγω του αυξημένου ενδιαφέροντος ισχυρών ρωσικών μονοπωλίων του τομέα. Εκτιμάται πως διαδραματίζονται «σημαντικές αλλαγές στον τομέα των αγορών πετρελαίου», που απομακρύνουν το ενδεχόμενο νέων μηχανισμών ή οργανισμών διαχείρισης και άρα δημιουργίας ενός νέου ΟPEC.

Κάποιοι από τους εισηγητές, όπως ο Κονσταντίν Σιμόνοφ από το ρωσικό «Ταμείο Εθνικής Ενεργειακής Ασφάλειας», εκτίμησαν πως οι ρωσικές εταιρείες πετρελαίου και φυσικού αερίου θα φρενάρουν την αύξηση επενδύσεων και επιχειρηματικών δραστηριοτήτων στη Μέση Ανατολή. Υποστηρίζουν ότι οι ρωσικές εταιρείες πετρελαίου και φυσικού αερίου θα εξαντλήσουν τα φιλόδοξα επενδυτικά σχέδια στη Μ. Ανατολή, επανεκτιμώντας γενικότερα τις στρατηγικές τους στο εξωτερικό.

Ιδιαίτερη αναφορά έγινε στο Ιράκ, θυμίζοντας τις επενδύσεις ρωσικών εταιρειών σε περιοχές του (όπως της «Λουκόιλ» στη Δυτική Κούρνα και της «Gazpromneft» στην Μπάντρα) και προβλέποντας πως αυτές θα συνεχιστούν, καθώς αποδίδουν.

Οσον αφορά το Ιράν, διαπιστώνεται πως πλέον δεν ισχύει το αρχικό κλίμα αισιοδοξίας για πολλές επενδύσεις που δημιούργησε η διεθνής συμφωνία του 2015 για το πυρηνικό του πρόγραμμα. Η άτακτη φυγή της γαλλικής «Total» περίπου ένα χρόνο αργότερα έκανε αρκετά ρωσικά μονοπώλια Ενέργειας να αλλάξουν γνώμη. Οχι για να μη δυσαρεστηθούν οι ΗΠΑ και επιβάλουν κυρώσεις, αλλά γιατί «το Ιράν είναι ο πιο άμεσος στρατηγικός αντίπαλος της Ρωσίας στο φυσικό αέριο».

Η Σαουδική Αραβία προβάλλει επίσης ως ένας από τους μεγαλύτερους ανταγωνιστές της Ρωσίας, ωστόσο επισημαίνεται το «παράδοξο της συνεργασίας» Μόσχας - Ριάντ με στόχο τον έλεγχο της πετρελαϊκής παραγωγής, ώστε να μην πέσουν κάτω από τα 65 δολάρια οι διεθνείς τιμές πετρελαίου.