Το μυθιστόρημα «Εις την ψυχήν ελπίδα» είναι το δεύτερο βιβλίο του Αγη Πετάλα, νέου και πολλά υποσχόμενου συγγραφέα. Μετά τη συλλογή διηγημάτων, με τον γενικό τίτλο «Η δύναμη του Κυρίου Δ*» («Αντίποδες», 2015), ο Πετάλας δοκίμασε με μεγάλη επιτυχία τις δυνάμεις του στη σύνθεση της μεγάλης φόρμας, προσφέροντας στο αναγνωστικό κοινό ένα μυθιστόρημα πολυδιάστατο, φιλόδοξο στη σύλληψή του και - πράγμα καθόλου αυτονόητο στις μέρες μας - εξαιρετικά καλογραμμένο.

Ο πυρήνας της υπόθεσης βασίζεται στην παράδοξη φιλική σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στον Βασιλιά Αλέξανδρο Α΄ και έναν σοσιαλιστή επίδοξο επαναστάτη, ο οποίος επιστρέφει στην Ελλάδα από το Τορίνο, όπου είχε πάει για σπουδές. Το πάθος των δύο ηρώων για τους τεχνολογικούς νεωτερισμούς είναι η αφορμή για να συνδεθούν φιλικά. Την απροσδόκητη αυτή φιλία την παρακολουθούμε να αναπτύσσεται, μέσα στις αντιφάσεις και τις αντιθέσεις της, κατά τη διάρκεια τριών συγκλονιστικών για την ελληνική και την παγκόσμια Ιστορία χρόνων (1918 - 1920). Ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος, η Οκτωβριανή Επανάσταση, η Εκστρατεία στην Ουκρανία, ο διχασμός, είναι τα κύρια γεγονότα που συνθέτουν το περιβάλλον μέσα στο οποίο εξελίσσεται η πλοκή του μυθιστορήματος. Οι δύο ήρωες, πλαισιωμένοι και από άλλα πρόσωπα, ιστορικά και μη, αντιπροσωπεύουν δύο διαφορετικούς κόσμους, οι οποίοι, παρά τις επιφανειακές τους συγκλίσεις, τελικά δεν συναντιούνται ποτέ.

Από την υπόθεση αντιλαμβανόμαστε ότι πρόκειται για ένα ιδιαίτερο μυθιστόρημα, ιδιαίτερο σε σχέση με τις τάσεις που κυριαρχούν στη μυθιστορηματική παραγωγή τα τελευταία χρόνια. Ο ίδιος ο συγγραφέας δηλώνει ότι «(...) το ανά χείρας μυθιστόρημα αποτελεί ένα ολότελα φανταστικό επινόημα. Ως προς τη διάπλαση των χαρακτήρων υπήρξαν ιστορικά πρόσωπα και οι πράξεις τους (αν και εντάσσονται σε ένα πραγματικό ιστορικό περίγραμμα) είναι αποτέλεσμα μυθοπλαστικής φαντασίας ως τα όρια της - ηθελημένης, αλλά άδολης στις προθέσεις της - αποκοτιάς (...)» (σ. 557). Επομένως, δεν έχουμε να κάνουμε με ένα αμιγώς ιστορικό μυθιστόρημα, αλλά με ένα μυθιστόρημα ιστορικής φαντασίας. Πέρα, όμως, απ' αυτό η μυθοπλαστική φαντασία, από τη μια, και η συγκεκριμένη ιστορική περίοδος (1918 - 1920) με τα κοσμοϊστορικά γεγονότα που συγκλονίζουν τον κόσμο, από την άλλη, είναι δυο συνειδητές επιλογές του συγγραφέα, οι οποίες του επιτρέπουν να αναπτύξει στην ουσία ένα μυθιστόρημα ιδεών. Εδώ ακριβώς έγκειται και η ιδιαιτερότητα του μυθιστορήματος του Πετάλα. Ο ίδιος είχε δηλώσει σε συνέντευξή του: «Σε μεγάλο βαθμό είναι ένα μυθιστόρημα για τις ιδέες των ανθρώπων. Θεωρώ πως η σύγχρονη λογοτεχνία είναι αρκετά ενδοσκοπική. Υπ' αυτήν την έννοια, αυτό που προσπαθώ να κάνω είναι να επαναφέρω τη συζήτηση στο πεδίο της συγκρότησης των ιδεών, της εξέλιξής τους, ακόμη και της διάψευσής τους»¹.

Κεντρικός ήρωας του μυθιστορήματος είναι ένας ανώνυμος αφηγητής, αστός στην καταγωγή, σοσιαλιστής, οπαδός του Αντόνιο Γκράμσι, αλλά και επίδοξος φουτουριστής ποιητής, θαυμαστής του Μαρινέτι. Πρόκειται για έναν δυνάμει επαναστάτη, ο οποίος παλεύει να βρει το δρόμο προς την επανάσταση, κυνηγώντας την «Ατλαντίδα» του στο νεαρό σοβιετικό κράτος, το οποίο είναι γι' αυτόν «εις την ψυχήν ελπίδα». Ωστόσο, η πορεία του κάθε άλλο παρά εύκολη είναι. Παραδέρνει ανάμεσα σε αντιφατικές επιλογές, οι οποίες τις περισσότερες φορές τον αδρανοποιούν και τον οδηγούν σε εσωτερικά αδιέξοδα. Η φιλική του σχέση με τον βασιλιά Αλέξανδρο, η οποία βρίσκεται στον πυρήνα του μυθιστορήματος, βασίζεται στην αντίθεση και την αντίφαση: Ενώ συγκρούεται ιδεολογικά μαζί του, αισθάνεται, ταυτόχρονα, ένα είδος συγγένειας, όχι μόνο εξαιτίας του κοινού τους πάθους για τα αυτοκίνητα, αλλά και λόγω κάποιων κοινών χαρακτηριστικών στο χαρακτήρα τους. Περίπου το ίδιο συμβαίνει και με τον προλετάριο Γεωργάκη: Ενώ συμφωνεί ιδεολογικά μαζί του και νιώθει θαυμασμό για την ιδεολογική του συνέπεια και την επαναστατική του δράση, δεν κατορθώνει να τον ακολουθήσει. Τέλος, παρόλο που συμμετέχει στην ξέφρενη ζωή του περιθωριακού ηδονιστή Αλντο, απορρίπτει τη σήψη και την παρακμή που αντιπροσωπεύει η έκλυτη αυτή ζωή. Οι αντιθέσεις αυτές διαμορφώνουν διαφορετικές και αλληλοσυγκρουόμενες μεταξύ τους οπτικές, οι οποίες, στην ουσία, αντανακλούν τις ταξικές διαφορές ανάμεσα στα πρόσωπα του μυθιστορήματος.

Ο πρωταγωνιστής, άνθρωπος ευφυής, δεν έχει αυταπάτες για τον εαυτό του: «Είσαι ένας ανόητος φοβητσιάρης», μονολογεί, «ιταλοφερμένος υπάλληλος του Αμερικάνου, πρώην φίλος ενός εστεμμένου, παλαιός μαθητής ενός Σαρδηνού σοσιαλιστή, θαμώνας στα θεάματα ενός Καρμέλ, κάποιος που βουλιάζει σε μια ανάξια μελαγχολία. Ενας επαναστάτης του γλυκού νερού, που ποτέ δεν κουνήθηκε ρούπι για να συναντήσει το κόμμα και την τάξη του. Ερχονται σε σένα, δεν πας εσύ σ' αυτούς... Υπερφίαλο όνειρο! Αυτό είναι! Σε αναγνωρίζουν και σε τιμούν, χωρίς εσύ να έχεις κάνει το παραμικρό ώστε να αξίζεις τέτοια αναγνώριση και τέτοια τιμή. Γλυκό όνειρο αυτό, στο οποίο η αδράνειά σου επιβραβεύεται και θριαμβεύει! Ξύπνα τεμπέλη! Ξύπνα επιτέλους και δες την πραγματικότητα!» (σ. 393). Η ψυχολογία του και η συμπεριφορά του μας παραπέμπουν στον «περιττό άνθρωπο» της Ρωσικής Λογοτεχνίας, τον διανοούμενο, δηλαδή, που δεν έχει θέληση και που περισσότερο οραματίζεται παρά δρα. Από τον Ευγένιο Ονιέγκιν του Πούσκιν μέχρι τους ήρωες του Τσέχοφ συναντάμε πρωταγωνιστές γεμάτους ιδέες, πολλές φορές επαναστατικές, οι οποίοι, όμως, μένουν αδρανείς μπροστά στην πραγματικότητα.

Στο μυθιστόρημα του Πετάλα βρίσκουμε έναν «περιττό άνθρωπο» που οι εσωτερικές συγκρούσεις και αντιφάσεις βρίσκονται στον πυρήνα της πλοκής προκαλώντας το ενδιαφέρον του αναγνώστη, ο οποίος στις 561 σελίδες του μυθιστορήματος αναρωτιέται αν τελικά ο ήρωας θα βρει το δρόμο του και θα ξεπεράσει τα προσωπικά του αδιέξοδα. Παρακολουθώντας την πορεία του ήρωα, ο αναγνώστης έχει τη δυνατότητα να ξανασκεφτεί ενδεχόμενες προσωπικές του επιλογές και αποφάσεις, απολαμβάνοντας, ταυτόχρονα, ένα μυθιστόρημα γραμμένο με μαεστρία, το οποίο, εκτός από τον λεκτικό του πλούτο, συνδυάζει διάφορες μορφές λόγου, όπως ο μονόλογος, οι επιστολές, οι εγκιβωτισμένες αναδρομικές αφηγήσεις κ.ά.

Το μυθιστόρημα του Αγη Πετάλα αξίζει να διαβαστεί για όλους τους παραπάνω λόγους, κυρίως, όμως, γιατί, σε μια περίοδο βαθιάς σήψης του ιμπεριαλισμού, μας υποχρεώνει, κατά μία έννοια, να σκεφτούμε πού και με ποιον τρόπο θα πρέπει να αναζητήσουμε το φως το «σκορπίζον εις την ψυχήν ελπίδα».

Παραπομπή:

1. Εφημερίδα «Το Βήμα»: ΒΗΜΑgazino, 14.10.2018, συνέντευξη στον Οδυσσέα Ιωάννου