Μια μικρή αναφορά στη Μακρόνησο, με τα έργα και τα λόγια του Γιώργη Φαρσακίδη, όπως καταγράφονται στο ομώνυμο λεύκωμα του κομμουνιστή εικαστικού και λογοτέχνη, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή». Ο Γ. Φαρασκίδης πέρασε όρθιος 16,5 χρόνια της ζωής του σε φυλακές και εξορίες: Αϊ - Στράτης, Μακρόνησος, ξανά Αϊ - Στράτης και αργότερα, στα χρόνια της χούντας, Γυάρος και Λέρος. Σε αυτούς τους τόπους έκανε τα τσακισμένα χέρια του «όπλα» του απροσκύνητου και αλύγιστου αγώνα. Εκεί η Τέχνη του, η αυτοδίδακτη και στρατευμένη, «δεν υπήρξε μια ευχάριστη ενασχόληση, αλλά ένα επιπλέον, αναντικατάστατο όπλο αγώνα, μια μαρτυρία»...

Βραχνάς τα μεγάφωνα στις κολόνες, μετράνε το χρόνο, την τιμή, τη ζωή σου: «Ακόμα δέκα λεπτά απομένουν. Σκεφτείτε! Η πραγματικότητα θα σας πείσει. Σας έπεισε. Η διέξοδος μία και μόνη, η εθνική οδός της μετανοίας».

Και τα χέρια τριγύρω, τ' αμέτρητα χέρια. Ικετεύουν, φοβερίζουν, χτυπούν. Να σε «σώσουν!». «Ακόμα πέντε...». «Τρία λεπτά απομένουν ακόμα...». Τρία λεπτά! Ως την τρέλα, το θάνατο. Σκέψου και πάλι και ξανά και πάλι, όσο προφταίνεις, όσο αντέχεις, όσο μπορείς...

Σ' αυτή τη χώρα η λευτεριά πληρώνεται ακριβά. Κάποιος την ονομάτισε, τη φώναξε! Τον λιντσάρανε επί τόπου. Τον έσουραν κατά την πύλη και το κεφάλι του, σουρνάμενο πάνω στα βράχια, ματόβρεχτο, άμορφο, να το κλωτσάνε δεκάδες ποδάρια.

Η ανθρωπομάζα άφωνη, αγριεμένη, ανοίγει το πέρασμα, ένα και μόνο, για τη «Χαράδρα». Μπροστά πηγαίνουν οι αγγαρείες με τα φορεία... Ξοπίσω, με τα στειλιάρια στο χέρι, οι αλφαμίτες.

Κι ανάμεσά τους, μέσα απ' τις χιλιάδες του κόσμου, κολλητοί, ώμο με ώμο, πορεύονται οι συνοδοιπόροι του «Γολογοθά». Τέτοιες στιγμές σφιχτοδένει την ομάδα ο φόβος. Μέγγενες σφίγγουν τα δάχτυλα, τα χέρια μπλεχτήκανε, γίνανε ένα. Και όσο ποτέ άλλοτε, νιώθεις τούτη την ώρα την έννοια Σύντροφος.

Πολλοί και πρωτότυποι οι τρόποι να βασανίζεις τον άνθρωπο. Κι απ' τους χειρότερους σίγουρα είναι και το καψόνι της δίψας...

Αποβραδίς μας είχανε φέρει μπακαλιάρο και λάχανο. Την άλλη μέρα οι στάμνες δε φύγανε να γεμίσουν. Στη σκηνή μας μια στάμνα κι ένα λαγήνι μικρό για ρεζέρβα.

Δεύτερη μέρα! Για το καψόνι της πέτρας δε βγάλανε κανένα. Της στάμνας το νερό σώθηκε. Μετρήσαμε το λαγήνι, σαράντα τέσσερα και κάτι φλυτζανάκια μικρά - σαράντα δύο εμείς...

Τρίτη μέρα! Τα παραπέτα κατεβασμένα, όλη η σκηνή ξαπλωμένη, κακόκεφη. Αποφεύγουμε κάθε περίσσια κίνηση, ακόμα και την κουβέντα. Με το λαγήνι ξοφλήσαμε. Τρία φλυτζανάκια περίσσεψαν. Για τον Βαβάκο (σ.σ. είχε τρελαθεί). Οι αλφαμίτες λύκοι γυροφέρνουνε όλη μέρα απ' έξω...

Τέταρτη μέρα! Τ' αντίσκηνο πυρώνει στον ήλιο. Το σάλιο στέγνωσε, κόλλησε στο λαιμό. Το στόμα ξένο, σα να πρήστηκε και μια αίσθηση, μια γεύση αλλόκοτη. Ο Βαβάκος ήρεμος, ήπιε το τελευταίο του φλυτζανάκι. Αρπαχτικές οι ματιές διασταυρώνονται απ' τις γωνιές λες και ρωτάνε: Να 'χει από γνωστικό άραγε πιότερο την ανάγκη να πιει; Ντρέπεσαι με τη σκέψη... Κατά τις 11 ακούστηκε: Παιδιά πήρανε τις στάμνες. Στη μία, τις φέρανε... Ολες οι στάμνες γεμάτες θάλασσα. Ακόμα μια νύχτα...

Το μεσημέρι της πέμπτης μέρας! Τις ξαναφέρανε επιτέλους γεμάτες νερό. Το καψόνι είχε τελειώσει...

Ομορφη η άνοιξη όπου κι αν είναι...

Τ' αεράκι ζεστό φουσκώνει το στήθος και μια παράξενη γλυκιά ταραχή, κι ούτε ξέρεις... Το ξύπνημα της φύσης, η επιστροφή στη ζωή; Και θέλεις ακόμα πιότερο ακόμα, να παλέψεις, να ζήσεις. Οπως και να 'ναι. Με το τσακισμένο κορμί και τα νεύρα σου, τα σακατεμένα πνεμόνια, τα αιματηρά και τα δέκατα που δε λένε να σταματήσουν.

Βραδιάζει. Τέτοια ώρα και οι γυναίκες μαζεμένες στα δικά τους συρματοπλέγματα, στην άκρη του κλωβού που κοιτάει κατά δω, πασχίζουν να ξεχωρίσουν τους δικούς τους. Το τραγούδι τους βάλσαμο μας το φέρνει τ' αγέρι μες στη Χαράδρα, πότε αδύναμο, ξεψυχισμένο, πότε πιο δυνατό. Το μάθαν κι αυτές, πως αύριο όλο το Σύρμα, φεύγουμε για το Τέταρτο. Η τελευταία βραδιά μας, η αλησμόνητη. Θα μας πουν το στερνό τους τραγούδι, τ' αποχαιρετιστήριο, όλο προσδοκία, λαχτάρα, υπόσχεση.

«Αεράκι απαλό, μοσχομυρισμένο

πέτα σε παρακαλώ, στον αγαπημένο.

Πες του πως τον αγαπώ, με μια αγάπη αιώνια.

Πες του πως τον καρτερώ κι ας περνούν τα χρόνια».

Μερικές απ' τις γυναίκες θα τις γνωρίσουμε μετά από χρόνια στον Αη Στράτη, μ' άλλες θα ανταμώσουμε έξω.

Ως τότε θα μείνουν σαν σύνολο μες στην ψυχή μας, μια απρόσωπη τρυφερή ανάμνηση. Συντρόφισσές μας στις δύσκολες ώρες.

Οι καλύτερές μας ώρες οι βραδινές. Αυτοσχέδιο το κονσερβοκούτι - λυχνάρι αχνοφωτάει τ' αντίσκηνο.

Τότες περιμαζεύεσαι, νιώθεις πιο πολύ να σμίγεις με τους άλλους.

Είναι η ώρα για «αλφάδι» (έτσι είχαμε βαφτίσει στο Σύρμα, τις πολύωρες, μέχρι... οριζοντιώσεως αφηγήσεις). Από τα πιο γερά και ευχάριστα «αλφάδια» ο «κουμπάρος» ο Θέμος. Και η παρέα γύρω του πάντα η πιο μεγάλη. Κυλάνε τα λόγια του...

Ο άνθρωπος, κουμπάρε, μας λέει, είναι φτιαγμένος να ζει με τους άλλους τη χαρά και τον πόνο. Αλίμονο σ' όποιον ξεκόψει και κλειστεί στο καβούκι του. Πριν την ώρα του θα 'χει πεθάνει κι ας πιστεύει πως το 'κανε για δικό του καλό.

Κυλάει ο χρόνος, ξεχνιέσαι, ξενοιάζεις, προσμένοντας τις κρίσιμες ώρες για «ντου», δέκα με δώδεκα.

Το σχέδιο αυτό, με τον Θέμο Κορνάρο στο κέντρο, το 'χω κάνει εκ του φυσικού, σε μια από τις «πονηρές» ώρες που περιμέναμε τον ερχομό των βασανιστών...

Θα μιλήσει ο ΓΓ της ΚΕ, Δημήτρης Κουτσούμπας. Στη συνέχεια θα ακουστούν για πρώτη φορά στον μαρτυρικό αυτό τόπο τα έργα του αξέχαστου Θάνου Μικρούτσικου «Καντάτα για τη Μακρόνησο» σε ποίηση Γιάννη Ρίτσου και «Σπουδή σε ποιήματα του Βλαδίμηρου Μαγιακόβσκη».

Για το ΚΚΕ η τοποθέτηση του Μνημείου στη Μακρόνησο, στο «Νταχάου της Μεσογείου» όπως ονομάστηκε, είναι ένα χρέος, μια αυτονόητη απόδοση τιμής στα χιλιάδες μέλη του ΚΚΕ, στους χιλιάδες αγωνιστές που κράτησαν ψηλά τη σημαία της κοινωνικής απελευθέρωσης από τα δεσμά της ταξικής εκμετάλλευσης.

Είναι ο ύψιστος συμβολισμός του ηθικού τους μεγαλείου, της ανωτερότητας και του ηρωισμού που επέδειξαν, της ακλόνητης πίστης τους, που εμπνέουν μέχρι και σήμερα.

Ταυτόχρονα είναι μέρος ενός ακούραστου αγώνα για την προστασία και την αποκατάσταση των ιστορικών χώρων του νησιού.

Η λειτουργία του Στρατοπέδου Συγκεντρώσεως Μακρονήσου άρχισε το Μάη του 1947, ενώ βρισκόταν σε εξέλιξη η ένοπλη πάλη του ΔΣΕ. Αρχικά στο νησί στέλνονταν οι «επικίνδυνοι» στρατιώτες, αυτοί που κρίνονταν «εθνικώς ύποπτοι». Δημιουργήθηκαν τρία Ειδικά Τάγματα Οπλιτών (Α' ΕΤΟ, Β' ΕΤΟ και Γ' ΕΤΟ).

Στη συνέχεια εγκαταστάθηκαν εκεί και οι Στρατιωτικές Φυλακές Αθηνών (ΣΦΑ), όπου κρατούνταν οι υπόδικοι των στρατοδικείων και οι οποίες μετονομάστηκαν σε Δ' ΕΤΟ, το Ειδικό Στρατόπεδο Αναμορφώσεως Ιδιωτών (ΕΣΑΙ), οι Φυλακές Ανηλίκων και το ΕΣΑΓ (Ειδικό Στρατόπεδο Αναμορφώσεως Γυναικών), με 1.200 γυναίκες και παιδιά από το Τρίκερι, το Γενάρη του 1950. Το 1954 η Μακρόνησος έκλεισε και μέχρι το 1958 ο στρατός επιχείρησε συστηματικά να καταστρέψει τις εγκαταστάσεις, σε μια προσπάθεια να εξαφανίσει στοιχεία.

Ο στόχος της αστικής τάξης σαφής: Να τσακιστεί η πολιτική επιρροή του ΚΚΕ μέσα από την υπογραφή δηλώσεων αποκήρυξης του Κόμματος και της ιδεολογίας του, να καμφθούν το ηθικό και η ηρωική πάλη του λαϊκού κινήματος. Στο πλαίσιο αυτό, οι μηχανισμοί καταστολής τελειοποιήθηκαν. Η βία συστηματοποιήθηκε. Ξύλο, φάλαγγα, πολύωρη έκθεση στον ήλιο και το κρύο, ορθοστασία, κάψιμο με πυρωμένα σίδερα και τσιγάρα, ασταμάτητο κουβάλημα πέτρας. Παράλληλα, εφαρμόζονταν και ψυχολογικές μέθοδοι βασανισμού.

Το Μνημείο φιλοτέχνησε ο γλύπτης και αναπληρωτής καθηγητής της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών Μάρκος Γεωργιλάκης, ανταποκρινόμενος στον ανοιχτό πανελλήνιο καλλιτεχνικό διαγωνισμό που προκήρυξε η ΚΕ του ΚΚΕ για φιλοτέχνηση μνημείων σε Γυάρο και Μακρόνησο.

Το έναυσμα για τον καλλιτέχνη αποτέλεσε ο Μακρονησιώτης πατέρας του, που ήταν εξόριστος το 1947 στον 1ο Λόχο του Γ' ΕΤΟ, όπως αναγράφεται σε ένα κουτί που περιέχει κατασκευές που έφτιαχνε. Οι κατασκευές του ήταν κυρίως καραβάκια με λεπτεπίλεπτα - από ξύλο - πανιά, έτοιμα να ταξιδέψουν μακριά από το κολαστήριο της Μακρονήσου...

Η γλυπτική σύνθεση περιλαμβάνει πέντε ανθρώπινες μορφές - σκιές, κατασκευασμένες από ανοξείδωτο σίδερο, που ξεπροβάλλουν από τη γη της Μακρονήσου. Οι πέντε αυτές μορφές και ο χώρος έδρασής τους, έτσι όπως έχει διαμορφωθεί, αποτελούν μια ενιαία σύνθεση. Είναι δε με τέτοιον τρόπο διαμορφωμένη ώστε ο επισκέπτης να μπορεί να κινηθεί ανάμεσα σ' αυτές τις μορφές, να τις ακουμπήσει.

Για τον Μ. Γεωργιλάκη, οι πέντε αυτές μορφές, όπως ανέφερε και σε πρόσφατη συνέντευξή του στο «902.gr», θα μπορούσαν να αντιπροσωπεύουν και τα πέντε βασικά στρατόπεδα: Α' ΕΤΟ, Β' ΕΤΟ, Γ' ΕΤΟ, Γυναικών και Πολιτικών Εξορίστων.

Σύμφωνα με τον γλύπτη, η σύνθεση αποτελείται από δύο μέρη. «Αυτό που φαίνεται και αυτό που δεν φαίνεται. Οι μήτρες από τις οποίες προέκυψαν αυτές οι μορφές δεν ήταν κάτι από γλυπτική και πλαστική άποψη, χωρίς αξία. Επρεπε με κάποιο τρόπο να αξιοποιηθούν. Θάφτηκε λοιπόν η κάθε μήτρα ακριβώς κάτω από τη μορφή στην οποία αντιστοιχεί. Το κομμάτι αυτό απευθύνεται στους νεκρούς συντρόφους, στους νεκρούς της Μακρονήσου. Αυτή η γη θα υποδεχτεί και αυτές τις μήτρες...».

Στο καλλιτεχνικό πρόγραμμα της εκδήλωσης τραγουδούν οι Ρίτα Αντωνοπούλου και Κώστας Θωμαΐδης. Η καλλιτεχνική επιμέλεια και διεύθυνση είναι του Θύμιου Παπαδόπουλου. Παίζουν οι μουσικοί: Δημήτρης Αγάθος (τρομπέτα), Γιώργος Κατσίκας (τύμπανα), Μίμης Ντούτσουλης (μπάσο), Θοδωρής Οικονόμου (πιάνο), Θύμιος Παπαδόπουλος (φλάουτο, κλαρινέτο, σαξόφωνο), Γιάννης Παπαζαχαριάκης (κιθάρα), Τζίμης Σταρίδας (τρομπόνι).

Τα ποιήματα αυτά τα έγραψε ο Γιάννης Ρίτσος το 1949 στο Δ' Τάγμα Πολιτικών Εξορίστων στη Μακρόνησο. Εκεί που συγκρούστηκαν δύο κόσμοι: Ο εφιάλτης και η φρίκη αυτού του βάρβαρου συστήματος με το ηρωικό μεγαλείο, την ηθική ανάταση των βασανισμένων, των κομμουνιστών.

Μέσα από αυτό το έργο, ο αναγνώστης, ο ακροατής μπορεί, όσο αυτό είναι δυνατόν, να κατανοήσει τις λέξεις: Στρατόπεδο Συγκεντρώσεως Μακρονήσου. Εκεί που, όπως λέει ο ποιητής, μάχονταν μεταξύ τους «από τη μια μεριά η θέληση να κρατηθείς όρθιος, να κρατηθείς γερός, μέσα δηλαδή να μη λυγίσεις, κι από την άλλη μεριά έχεις να αντιμετωπίσεις τον πόνο, το φόβο...». Εκεί που αναγνώρισαν και οι ίδιοι πόσο μεγάλες μπορεί να είναι οι αντοχές αυτού που γνωρίζει γιατί παλεύει. «Δεν το πιστεύαμε ποτέ να 'χει τόση αντοχή η καρδιά μας»...

Ο Θ. Μικρούτσικος συνέλαβε τη διαχρονική αξία αυτών των ποιημάτων και την απέδωσε μουσικά. Ο δίσκος, που εκδόθηκε το 1976 και πρωτοπαρουσιάστηκε στο Σπόρτιγκ το 1978, σημαδεύτηκε από την ανεπανάληπτη ερμηνεία της Μαρίας Δημητριάδη. Στην Ελλάδα παρουσιάστηκε ξανά στις συναυλίες που αφιέρωσε ο μεγάλος συνθέτης στα 100 χρόνια του ΚΚΕ το Μάρτη και τον Απρίλη του 2018.

«Ούτε ο Ρίτσος θα μπορούσε να γράψει ούτε εγώ να μελοποιήσω, αν εκεί στη Μακρόνησο, σ' αυτό το κολαστήριο, δεν υπήρχε το ΚΚΕ με τα μέλη του και όσοι πάλεψαν γύρω απ' αυτό και βασανίστηκαν και φυλακίστηκαν και εξορίστηκαν και έχασαν και τη ζωή τους. Γι' αυτό έχετε τεράστια ευθύνη εσείς και ειδικά η νέα γενιά, να συνεχίσουμε ακριβώς αυτό που μας παραδόθηκε, και θα το συνεχίσουμε, γιατί αυτό είναι μονόδρομος. Γι' αυτό είμαστε εδώ, για να κάνουμε δυνατό και ρεαλιστικό το αδύνατο. Και μόνο έτσι η πιο όμορφη θάλασσα θα έρθει, ακόμα κι αν αυτή τη στιγμή φαίνεται μακριά στον ορίζοντα...», είχε αναφέρει τότε ο Θ. Μικρούτσικος.

Σημειώνεται ότι από τη «Σύγχρονη Εποχή» κυκλοφορεί συλλεκτική έκδοση, η οποία περιλαμβάνει νέα, αναθεωρημένη ηχογράφηση των δύο έργων, με τους Ρ. Αντωνοπούλου και Κ. Θωμαΐδη, και είναι αφιερωμένη στα 100 χρόνια ηρωικής ζωής και δράσης του ΚΚΕ.