Η έκδοση της «Σύγχρονης Εποχής» με την αλληλογραφία Μαρξ - Ενγκελς για «Το Κεφάλαιο»

Ωστόσο, παρά την αντίθεσή της με θεμελιώδεις θέσεις του Μαρξ, η Νέα Ανάγνωση δεν απεμπολεί, όπως μαρτυρά και το όνομά της, το μαρξιστικό προσωπείο. Οι απόψεις της βάζουν μάλιστα τη σφραγίδα τους (μέσω προλόγων, συνοδευτικών κειμένων, βιβλιοπαρουσιάσεων κ.λπ.) σε μια σειρά εκδόσεις υλικού και χειρογράφων του Μαρξ που συνδέονται με το «Κεφάλαιο», στρώνοντας έτσι το έδαφος για μία διαστρεβλωμένη πρόσληψη της οικονομικής ανάλυσης του Μαρξ.

Ποιο είναι όμως αυτό το ρεύμα, το οποίο μάλιστα επιτίθεται ανοιχτά στον μαρξισμό - λενινισμό, χαρακτηρίζοντάς τον μία «επιστημονικά ανάξια συζήτησης ιδεολογία»;

Η Νέα Ανάγνωση «γεννήθηκε» στα μέσα της δεκαετίας του 1960 στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας, ως θεωρητικό «τέκνο» του φλερτ ανάμεσα στη λεγόμενη Σχολή της Φρανκφούρτης και στη θεωρία του Αλτουσέρ. Θεμελιωτές της ήταν οι Μπακχάους και Ράιχελτ, αμφότεροι μαθητές του Αντόρνο στη Φρανκφούρτη, ενώ ο πιο προβεβλημένος σύγχρονος εκπρόσωπός της είναι ο Χάινριχ.

Αν θέλαμε να πάμε ακόμα πιο πίσω στον χρόνο, οι καταγωγές της σκέψης της εντοπίζονται - όπως θεωρούν οι ίδιοι - στο έργο των Λούκατς και Κορς. Αυτοί ήταν οι πρώτοι που από τη μία έθεσαν τα θεμέλια μίας «ανάγνωσης» του Μαρξ υπό το πρίσμα της σκέψης μιας σειράς αστών ιδεαλιστών φιλοσόφων, ενώ από την άλλη έθεσαν ανοιχτά το ζήτημα της ύπαρξης ουσιωδών διαφορών και αντιθέσεων ανάμεσα στη σκέψη του Μαρξ και του Ενγκελς. Βασικά χαρακτηριστικά της φιλοσοφικής - μεθοδολογικής κληρονομιάς που παρέλαβε και ανέπτυξε η Νέα Ανάγνωση ήταν τα εξής:

Πρώτον, η άρνηση της ύπαρξης αντικειμενικών κοινωνικών νόμων και η στηλίτευση της αναγνώρισής τους ως «φαταλισμού» και «εξελικτικισμού». Δεύτερον, η κατανόηση της διαλεκτικής στενά ως αυθυπόστατης υποκειμενικής διαλεκτικής, ως μεθόδου σκέψης ή τρόπου θεωρητικής παρουσίασης που δεν αντανακλά κάποια αντικειμενική διαλεκτική. Τρίτον, η στοχοποίηση της ανάλυσης του Μαρξ για τη σχέση ανάμεσα στην οικονομική βάση της κοινωνίας και στο εποικοδόμημα, ως «οικονομισμού». Τέταρτον, η ρητή απόρριψη της λενινιστικής θεωρίας της αντανάκλασης. Πέμπτον, η ρητή απόρριψη του προσδιορισμού της εργατικής τάξης ως φορέα της επαναστατικής κοινωνικής αλλαγής. Κορωνίδα των παραπάνω αποτελεί η ανοιχτή απόρριψη του μαρξισμού ως κοσμοθεωρίας.

Με δεδομένες αυτές τις ιδεαλιστικές αποδοχές, δεν αποτελεί καμία έκπληξη το γεγονός ότι η «Διαλεκτική της Φύσης» και το «Αντι-Ντίρινγκ» του Ενγκελς αποτελούν «κόκκινο πανί» για τη Νέα Ανάγνωση. Οσον αφορά τη σύνδεση των παραπάνω με τη σχέση Μαρξ - Ενγκελς, ο Χάινριχ γράφει π.χ. για τη διαλεκτική: «Μια τέτοια κατανόηση της διαλεκτικής μπορεί να αποδοθεί κυρίως στον Ενγκελς, παρόλο που υπάρχουν και στον Μαρξ ορισμένες, γενικά μάλλον περιφερειακές σημειώσεις του σε αυτή την κατεύθυνση»².

Η Νέα Ανάγνωση αποτέλεσε ουσιαστικά την οικονομική θεμελίωση της ιδεαλιστικής «ανάγνωσης» του μαρξισμού την οποία παρέλαβε από τους θεωρητικούς - ιδεολογικούς προγόνους της.

Κατά τη Νέα Ανάγνωση, το «Κεφάλαιο» αποτελεί ένα εγχείρημα όχι μόνο ανολοκλήρωτο (αφού πράγματι ο Μαρξ πρόλαβε να εκδώσει μόνο τον πρώτο τόμο από το αρχικό του σχέδιο, ενώ κάποιοι επόμενοι εκδόθηκαν μετά από επιμέλεια των σχετικών χειρογράφων από τον Ενγκελς) αλλά και μη ολοκληρώσιμο (αφού διέπεται από «αμφιταλαντεύσεις» που έτσι κι αλλιώς δεν καθιστούσαν δυνατή την ολοκλήρωσή του).

Στο στόχαστρο της Νέας Ανάγνωσης μπαίνει καταρχάς η θεωρία του Μαρξ για την αξία. Ο Μπακχάους σημειώνει ότι «ο Μαρξ δεν άφησε πίσω του μία ολοκληρωμένη μορφή της θεωρίας της αξίας» και γι' αυτό απαιτείται η ανακατασκευή της με στόχο «να αφαιρεθούν οι χυδαίες (...) επιστρώσεις ενγκελσιανής - λενινιστικής καταγωγής, κυρίως όμως να αφαιρεθούν ορισμένα εξωτερικά στρώματα του Κεφαλαίου, έτσι ώστε να μπορέσει να έρθει στο προσκήνιο ένα εσωτερικό βαθύ στρώμα»³.

Σε αυτό το πλαίσιο, η Νέα Ανάγνωση αρνείται την εργασία στη σφαίρα της παραγωγής ως ουσία και πηγή της αξίας (και συνεπώς και της υπεραξίας). Οπως υποστηρίζει ο Χάινριχ:

«Οι αξίες χρήσης μετατρέπονται σε εμπορεύματα μόλις μέσα στην ανταλλαγή και διαμέσου αυτής (...) Μόλις μέσα στην ανταλλαγή μετατρέπεται πραγματικά η ατομική εργασία σε κοινωνική εργασία, σε αξιοδημιουργό εργασία. Από αυτό απορρέει όμως (...) ότι μόλις μέσα στην ανταλλαγή προσδίδεται στα εμπορεύματα αξία και αξιακό μέγεθος»⁴.

Με αυτόν τον τρόπο, η αξία (που δημιουργείται στην πραγματικότητα στη σφαίρα της παραγωγής) ταυτίζεται με τη μορφή που παίρνει στη σφαίρα της κυκλοφορίας, και συνεπώς δεν μπορεί να γίνεται λόγος για αξία χωρίς να γίνεται λόγος για ανταλλακτική αξία και για χρήμα. Γι' αυτό και η Νέα Ανάγνωση απορρίπτει ρητά τον προσδιορισμό «εργασιακή θεωρία της αξίας», υιοθετώντας τον όρο «χρηματική θεωρία της αξίας».

Αντίστοιχα, γίνεται λόγος για «χρηματική θεωρία του κεφαλαίου», με το σκεπτικό ότι η διαδικασία αξιοποίησης του κεφαλαίου ξεκινάει και καταλήγει σε χρήμα. Ωστόσο, ούτε αυτός ο χαρακτηρισμός είναι αντιπροσωπευτικός της θεωρίας του Μαρξ για το κεφάλαιο. Η ουσία του κεφαλαίου δεν είναι το αυτονόητο γεγονός ότι το κεφάλαιο ως αυτοαυξανόμενη αξία ξεκινά και καταλήγει στη χρηματική μορφή, αλλά το γεγονός ότι αυτό γίνεται μέσω της ιδιοποίησης απλήρωτης εργασίας, δηλαδή υπεραξίας, που έχει δημιουργηθεί κατά την παραγωγή των εμπορευμάτων. Σε αυτό ακριβώς το γεγονός εδράζεται και η καπιταλιστική μορφή της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο. Ωστόσο, είναι σαφές ότι τα παραπάνω δεν μπορούν να αναδειχθούν από τη Νέα Ανάγνωση, η οποία υποστηρίζει ότι η αξία και η υπεραξία δεν δημιουργούνται στη σφαίρα της παραγωγής και ότι η υπεραξία δεν συνίσταται σε μία συγκεκριμένη ποσότητα απλήρωτης παραγωγικής εργασίας.

Πέρα από τη θεωρία του Μαρξ για την αξία και το κεφάλαιο, η Νέα Ανάγνωση στοχοποιεί ως αντιφατικές ή λαθεμένες και πολλές ακόμα πλευρές της ανάλυσης του «Κεφαλαίου». Για παράδειγμα, ρητά απορρίπτεται ο νόμος της τάσης του μέσου ποσοστού κέρδους να πέφτει, ο οποίος κατά τον Μαρξ «είναι από κάθε άποψη ο σπουδαιότερος νόμος της σύγχρονης πολιτικής οικονομίας και ο πιο ουσιαστικός για την κατανόηση των δυσκολότερων σχέσεων»⁵. Επίσης, στο έδαφος της απόρριψης αυτού του νόμου αλλά και της συνολικής ανάλυσης του Μαρξ για την κρίση, ο Χάινριχ προτάσσει μία θεωρία για την κρίση που έχει ως πυλώνες της την υποκατανάλωση και τον ρόλο της Πίστης.

Το ερώτημα που προκύπτει αβίαστα είναι πώς είναι δυνατόν οι παραπάνω θεωρητικές θέσεις να επιχειρείται να παρουσιάζονται ως μαρξιστικές.

Οι θεωρητικοί της Νέας Ανάγνωσης επικαλούνται - συνήθως διαστρεβλώνοντας - συγκεκριμένα σημεία των οικονομικών έργων και κυρίως κάποιων χειρογράφων του Μαρξ, αναδεικνύοντας ταυτόχρονα ρητά τη διαφωνία τους με άλλα σημεία. Τις τελευταίες δεκαετίες, μάλιστα, επιχειρούν να αξιοποιήσουν για την «υποστύλωση» των - διαμορφωμένων από παλαιότερα - θέσεών τους τη σταδιακή έκδοση των χειρογράφων και του υλικού που συνδέεται με το «Κεφάλαιο» στο πλαίσιο της (δεύτερης ενότητας της) έκδοσης M.E.GA. («Marx Engels Gesamtausgabe», συνολική έκδοση του έργου των Μαρξ και Ενγκελς)⁶. Πρόκειται για μία αναμενόμενη απόπειρα εκ μέρος της Νέας Ανάγνωσης, αν σκεφτούμε ότι το 1992 δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά (στον τόμο Μ.E.GA. ΙΙ/4.2) το βασικό χειρόγραφο του Μαρξ για τον τρίτο τόμο του «Κεφαλαίου», ενώ το 2012 ολοκληρώθηκε η δεύτερη ενότητα της έκδοσης, καθιστώντας για πρώτη φορά διαθέσιμο το σύνολο του υλικού που συνδέεται με το «Κεφάλαιο».

Γράφει, λοιπόν, ο Χάινριχ:

«Ετσι, η έκδοση του Ενγκελς δεν μπορεί να θεωρείται πια ότι αποτελεί τον τόμο ΙΙΙ του Κεφαλαίου του Μαρξ (...) Κάθε μελλοντική συζήτηση της οικονομικής θεωρίας του Μαρξ θα πρέπει να έχει αναφορά στο πρωτότυπο χειρόγραφο του Μαρξ. Αλλά και αυτό το χειρόγραφο δεν μπορεί να θεωρηθεί απλά ο τρίτος τόμος του Κεφαλαίου, αν κρίνουμε με μέτρο την πλήρη επεξεργασία του πρώτου τόμου (...) Ο Μαρξ δεν βρισκόταν καν κοντά στην επίλυση των εννοιολογικών προβλημάτων. Ακόμα και τα πλήρως αναπτυγμένα μέρη του έργου του, όπως η θεωρία για την αξία και το χρήμα στον πρώτο τόμο, περιλαμβάνουν μια σειρά αμφιταλαντεύσεις και καθιστούν αμφίβολο το αν ήταν γενικά δυνατό να ολοκληρωθεί το Κεφάλαιο στη δοσμένη βάση»⁷!

Σε κάθε περίπτωση, η σχετική αρχειογραφική έρευνα απορρίπτει τόσο τον ισχυρισμό περί απόκλισης των δημοσιευμένων και των αδημοσίευτων οικονομικών χειρογράφων του Μαρξ όσο και τον ισχυρισμό περί παραποίησης των χειρογράφων του Μαρξ κατά την επιμέλειά τους από τον Ενγκελς.

Από πολλές πηγές - μεταξύ των οποίων και το υλικό των επιστολών που περιλαμβάνεται στην έκδοση «Μαρξ - Ενγκελς. Αλληλογραφία για το Κεφάλαιο», στην οποία σχετικά πρόσφατα προχώρησε η «Σύγχρονη Εποχή» - αποδεικνύεται ότι ο Ενγκελς ήταν το μοναδικό άτομο του οποίου την επιστημονική άποψη εμπιστευόταν σταθερά ο Μαρξ. Αυτός ήταν άλλωστε και εκείνος που έδωσε στον Μαρξ το έναυσμα να ασχοληθεί με τη μελέτη της Πολιτικής Οικονομίας (με το κείμενό του «Περίγραμμα μίας κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας»), ενώ λιγότερο γνωστό είναι και το γεγονός ότι πολλές έννοιες που επιστράτευσε ο Μαρξ (π.χ. «εφεδρικός βιομηχανικός στρατός», «πλασματικό κεφάλαιο», «συγκέντρωση και συγκεντροποίηση») διατυπώθηκαν για πρώτη φορά από τον Ενγκελς.

Η αντίφαση δεν βρίσκεται ούτε ανάμεσα στη σκέψη του Μαρξ και του Ενγκελς, ούτε ανάμεσα σε διάφορα μέρη των γραπτών του Μαρξ ή του «Κεφαλαίου». Η (αγεφύρωτη) αντίφαση βρίσκεται ανάμεσα στη σκέψη του Μαρξ και του Ενγκελς από τη μία και στη Νέα Ανάγνωση από την άλλη. Ο ίδιος ο Μαρξ θεωρούσε τον Ενγκελς το «alter ego» του⁸, και γι' αυτό του εμπιστεύτηκε μέσω της κόρης του, Ελέανορ, την επιμέλεια και έκδοση των χειρογράφων του «Κεφαλαίου». Αν λάβουμε υπόψη τον επιχειρούμενο τρόπο αξιοποίησης των ανέκδοτων οικονομικών χειρογράφων του από τους «νέους αναγνώστες» του, πρόκειται για μία κίνηση που αποδείχθηκε σοφή και σωτήρια...

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:

1. Ingo Elbe (2010) «Marx im Westen», Berlin, «Akademie Verlag», σελ. 184.

2. Michael Heinrich (2006) «Die Wissenschaft vom Wert», Munster, «Westfalisches Dampfboot», σελ. 164.

3. Hans-Georg Backhaus (1997) «Dialektik der Wertform», Freiburg, «Ca ira», σελ. 132.

4. Michael Heinrich (2006) «Die Wissenschaft vom Wert», Munster, «Westfalisches Dampfboot», σελ. 232.

5. Καρλ Μαρξ (1990) «Grundrisse. Βασικές Γραμμές της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας», Τόμος Β', Αθήνα, «Στοχαστής», σελ. 574.

6.^ Η M.E.GA. είναι μία αρχειακή έκδοση που περιλαμβάνει (σε τέσσερις διακριτές ενότητες) το συνολικό δημοσιευμένο και αδημοσίευτο έργο των Μαρξ και Ενγκελς στην πρωτότυπη γλώσσα, κατά κανόνα στα Γερμανικά. Ξεκίνησε στην ΕΣΣΔ το 1927, διακόπηκε το 1935, ξεκίνησε και πάλι απ' την αρχή το 1975 από τα Ινστιτούτα Μαρξισμού - Λενινισμού της ΓΛΔ και της ΕΣΣΔ, ενώ μετά την ανατροπή του σοσιαλισμού σε αυτές τις χώρες συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας - με σημαντικές αρνητικές αλλαγές από το 1992 στις εκδοτικές αρχές της - υπό τη σκέπη μίας κοινοπραξίας ιδρυμάτων με το όνομα «Διεθνές Ιδρυμα Μαρξ - Ενγκελς». Αξίζει να σημειωθεί ότι όταν το 1992 συζητούνταν οι νέες εκδοτικές αρχές της έκδοσης, οι Μπακχάους και Ράιχελτ υποστήριξαν ανοιχτά τη διακοπή της συνέχισης της από κοινού έκδοσης του έργου του Μαρξ και του Ενγκελς.

7^. Michael Heinrich (1996-1997). «Engel's Εdition of the Third Volume of Capital and Marx's Original Manuscript», «Science & Society» 60 (4), σελ. 452 - 466.

8. Marx Engels «Collected Works», τ. 41, σελ. 215.