Πολλή κουβέντα γίνεται και πολύ μελάνι χύνεται ξανά τον τελευταίο καιρό για την αυτονομία των πανεπιστημίων. Στην προπαγάνδα για τον κυοφορούμενο νόμο για την Τριτοβάθμια Εκπαίδευση, η λέξη αυτονομία κλίνεται σε όλες τις πτώσεις. Διαφημίζεται ως η απελευθέρωση του πανεπιστημίου από το κράτος και ως προϋπόθεση για ανάπτυξη νέων προγραμμάτων σπουδών, υποδομών, ερευνητικών προϊόντων, για την ενεργό εμπλοκή σε αυτά όλων των μελών της ακαδημαϊκής κοινότητας. Είναι όμως έτσι;

Το ιδεολόγημα του αυτόνομου πανεπιστημίου έχει ως εξής:

Οσο το πανεπιστήμιο χρηματοδοτείται από το κράτος, δεν «ενηλικιώνεται», δεν «πατά στα πόδια του», δεν «αυτονομείται», δεν εκμεταλλεύεται όλη τη δυναμική του. Παραμένει δέσμιο των αγκυλώσεων και των δεσμεύσεων του αστικού κράτους που καλείται να υπηρετήσει. Εφησυχάζει και δεν «κυνηγά» την ευκαιρία. Δεν αναπτύσσει, ούτε αξιοποιεί ανταγωνιστικά του πλεονεκτήματα. Περιορίζεται στον ρόλο που έχει προδιαγράψει το κράτος γι' αυτό. Είναι «αναποτελεσματικό».

Πρόκειται για το ίδιο αφήγημα με το οποίο έχουν ντυθεί όλες οι «απελευθερώσεις»: Τηλεπικοινωνιών, αεροπορικών μεταφορών, σιδηροδρόμων, Ενέργειας κ.λπ.

Τι πρέπει να γίνει λοιπόν για να «απελευθερωθεί» και το πανεπιστήμιο από τον κρατικό κορσέ; Πρέπει να παραδοθεί στη... ζωογόνο δράση της αγοράς. Πώς θα γίνει αυτό; Με δραστικό περιορισμό της χρηματοδότησης ώστε να εξωθηθεί να αναζητήσει πόρους από ιδιώτες.

Μια τέτοια μορφή πόρων είναι τα δίδακτρα σε διάφορα προγράμματα σπουδών. Οσο πιο πολλά και πολύμορφα προγράμματα προσφέρει (προπτυχιακά, μεταπτυχιακά, διδακτορικά, κατάρτισης, επανεκπαίδευσης, θερινά, διπλά, κοινά, online, υβριδικά κ.λπ.), σε τόσο πιο πολλούς διαφορετικούς πελάτες στοχεύει. Μεγιστοποιεί τα έσοδα και ελαχιστοποιεί το ρίσκο. Αλλη μορφή πόρων είναι η πώληση στοχευμένων ερευνητικών υπηρεσιών από τα εξειδικευμένα ή/και πιστοποιημένα εργαστήρια που διαθέτει προς πελάτες που αναζητούν μια εξειδικευμένη απάντηση ή ένα πιστοποιητικό. Αλλη μορφή πόρων είναι η επιστημονική έρευνα κατ' εντολή μιας εταιρείας η οποία ωφελείται διπλά: Αφενός χρησιμοποιεί το δυναμικό και τις υποδομές του πανεπιστημίου της επιλογής της - κάθε φορά ανάλογα με τις ανάγκες της - και γλιτώνει το κόστος της έρευνας και ανάπτυξης (R&D) και αφετέρου τα αποτελέσματα της έρευνας, κλειδωμένα με πατέντα ή άλλο νομικό όπλο, αποτελούν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα έναντι των αντιπάλων της. Αλλη μορφή πόρων είναι η επένδυση σε κάποια από τα αποτελέσματα που παράγουν οι ερευνητικές ομάδες του με τη μορφή εταιρειών startup ή spin off, ανάλογα με το είδος του αποτελέσματος και το επίπεδο του ρίσκου. Μια πιο... παθητική μορφή πόρων είναι η αξιοποίηση της μεγάλης ακίνητης περιουσίας που έχουν τα περισσότερα πανεπιστήμια (ειδικά τα παλαιότερα). Και ο κατάλογος συνεχίζεται...

Τι συμβαίνει όμως όταν ένα πανεπιστήμιο «απελευθερώνεται» από τα δεσμά της εξασφαλισμένης κρατικής χρηματοδότησης και πρέπει να ανταγωνισθεί με άλλα πανεπιστήμια για λίγο πολύ την ίδια πελατεία, τα ίδια κεφάλαια; Για να μείνει στο παιχνίδι, πρέπει να αναπτύξει διακριτό, ανταγωνιστικό προφίλ. Να θέσει σε δεύτερη μοίρα όσα του απορροφούν πόρους χωρίς να του δίνουν «πόντους». Να αναπτύσσεται στην κατεύθυνση που το σύρουν οι χρηματοδότες.

Μα, θα πει κάποιος, ο ανταγωνισμός μπορεί να καταστρέφει τους πιο αδύναμους, αλλά ευνοεί τους ισχυρούς. Αρα, κάποια πιο εύρωστα ή πιο δυναμικά πανεπιστήμια θα πλασαριστούν σε καλές θέσεις και θα μπορούν να προσφέρουν ακόμα καλύτερες υπηρεσίες στους λίγους έστω τυχερούς που θα φοιτούν ή θα εργάζονται εκεί.

Ωφελεί μια τέτοια εξέλιξη την ακαδημαϊκή κοινότητα ή την κοινωνική πλειοψηφία και πώς; Η απάντηση είναι ότι όχι μόνο δεν ωφελεί, αλλά λειτουργεί εις βάρος της.

Ενα πανεπιστήμιο, χωρίς επαρκή και εξασφαλισμένη κρατική χρηματοδότηση, που θα ιδρώνει για να είναι «βιώσιμο», δηλαδή να έχει κέρδη για να επενδύει στον επόμενο κύκλο, θα πρέπει να μειώνει τα κόστη και να μεγαλώνει τους τζίρους του. Αυτό σημαίνει ότι οι δωρεάν υπηρεσίες του (σπουδές, φοιτητική μέριμνα, κ.ά.) θα μαραζώνουν μέχρι να εξαφανιστούν, ενώ θα αναπτύσσονται τα κερδοφόρα τμήματά του για να μπορούν να συνεχίσουν να είναι κερδοφόρα.

Για παράδειγμα: Οι υποδομές που θα διατίθενται στα προγράμματα με δίδακτρα θα είναι σύγχρονες, λειτουργικές, καλαίσθητες, ενώ τα κτίρια των δωρεάν προγραμμάτων σπουδών δεν θα συντηρούνται, αν δεν υπάρχουν χρήματα. Αλλά χρήματα δεν θα υπάρχουν ποτέ αρκετά, αφού όσα γλιτώνει σε έξοδα το πανεπιστήμιο, θα μπορεί να τα επενδύει για να αναπτύσσεται προς τα εκεί που υπάρχουν κι άλλα έσοδα...

Η φοιτητική μέριμνα θα είναι ποιοτική μόνο στο βαθμό που θα λειτουργεί ανταποδοτικά, δηλαδή ανάλογα με το τίμημα που καταβάλλεται - όχι έμμεσα, μέσω της φορολογίας με την οποία χτίστηκαν και λειτουργούν οι υφιστάμενες υποδομές, αλλά άμεσα, μέσα από δίδακτρα, ενοίκια, τροφεία, εισιτήρια σε χώρους άθλησης ή ψυχαγωγίας κ.λπ.

Η ποικιλία των προγραμμάτων σπουδών δεν προσφέρεται για όλους, αφού πολλά από αυτά έχουν ήδη δίδακτρα. Το ίδιο και η ευελιξία - κινητικότητα μέσα από αυτά. Η δαπανηρή ζωντανή διδασκαλία μπορεί να αντικατασταθεί μερικώς από την πιο φθηνή τηλεκπαίδευση - όπως προβλέπει η ψηφιοποίηση της εκπαιδευτικής λειτουργίας που έχει εξαγγελθεί ήδη στα πλαίσια του νέου νόμου, αφού πρώτα δοκιμάστηκε την περίοδο της πανδημίας.

Οι εργαστηριακές υποδομές θα αναπτύσσονται και θα συντηρούνται με κριτήριο τις υπηρεσίες που παρέχουν - έναντι αμοιβής - ενώ τα εκπαιδευτικά εργαστήρια θα μαραζώνουν και θα υποβαθμίζονται. Αυτή είναι μια τάση που ήδη παρατηρούμε σε πολλά προγράμματα σπουδών που έχουν έντονο το στοιχείο της πρακτικής εξάσκησης, π.χ. θετικές επιστήμες, σπουδές μηχανικού. Δεν είναι τυχαίες οι συμβουλές - παρατηρήσεις στις εκθέσεις αξιολόγησης πολλών τέτοιων τμημάτων να μετατρέψουν τα εργαστήρια σε εικονικά (άλλη μια πλευρά της ψηφιοποίησης της εκπαιδευτικής λειτουργίας), γιατί τα κανονικά εργαστήρια έχουν πολύ υψηλό κόστος.

Οι ερευνητικές υποδομές και η ερευνητική δραστηριότητα θα αναπτύσσονται με κριτήριο την κερδοφορία τους, την εμπορευσιμότητά τους, τη συνεισφορά τους στο καπιταλιστικό σύστημα με την καινοτομία ως ανταγωνιστικό πλεονέκτημα ενός καπιταλιστή έναντι άλλου. Θα απομακρύνονται όλο και περισσότερο από τις κοινωνικές ανάγκες αν η κάλυψή τους δεν οδηγεί σε εμπορική αξιοποίηση. Για παράδειγμα, ακούμε συχνά για τις διάφορες τεχνολογίες και χρηματοδοτικά εργαλεία για έξυπνα και πράσινα κτίρια και πόλεις, αλλά χρονίζουν σοβαρότατα προβλήματα υποδομών που θα έπρεπε να έχουν λυθεί από τον προηγούμενο αιώνα, όπως πλημμύρες, αποχέτευση, στατικότητα κτιρίων, πρόσβαση σε φθηνή Ενέργεια κ.λπ.

Η απελευθέρωση από την κρατική χρηματοδότηση ή τις παρεμβάσεις του εκάστοτε υπουργού οδηγεί στην υποταγή στην αγορά και όχι στην ακαδημαϊκή ελευθερία, όπως ίσως ελπίζουν όσοι έχουν ταλαιπωρηθεί από τη διαχείριση της μιζέριας και τη συστηματική απαξίωση του δημόσιου πανεπιστημίου. Τα πανεπιστήμια δεν λειτουργούν σε κοινωνικό κενό. Δεν είναι tours d' ivoire που διαχειρίζονται τα του οίκου τους. Ούτε πλατωνικές πολιτείες που παρατηρούν τον κόσμο από ψηλά. Είναι άρρηκτα δεμένα με την οικονομική λειτουργία του συστήματος που υπηρετούν.

Το αυτόνομο πανεπιστήμιο συμμετέχει ενεργά στη λειτουργία της καπιταλιστικής οικονομίας σε όλα τα επίπεδα, τόσο στην κρίση όσο και στην ανάπτυξη. Γι' αυτό και η ανάπτυξή του σε αυτήν την κατεύθυνση αποτελεί προτεραιότητα για την αστική τάξη και το κράτος της. Το δε κράτος δεν διαρρηγνύει τους δεσμούς του με το πανεπιστήμιο. Αποσύρεται από την απευθείας χρηματοδότησή του και άρα τον άμεσο έλεγχό του, αλλά διατηρεί τον ρόλο του ρυθμιστή της αγοράς που παρεμβαίνει με νομοθετικό πλαίσιο, χρηματοδοτικά εργαλεία, επιδιαιτησία, ελέγχους π.χ. αξιολόγηση, πιστοποίηση. Στην απελευθερωμένη αγορά ηλεκτρικής ενέργειας ανάλογο ρόλο έχουν το υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας και η ΡΑΕ.

Το αυτόνομο πανεπιστήμιο έτσι δεν προορίζεται να κορέσει τη δίψα της νέας γενιάς για σύγχρονη γνώση και δημιουργία, ούτε να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις της εποχής μας για τη βελτίωση της ζωής μας. Προορίζεται για τις πιεστικές ανάγκες και τους ανταγωνισμούς της μειοψηφίας που ελέγχει την οικονομία. Δεν έχουμε αυταπάτες: Ο,τι αποφέρει οφέλη στους καπιταλιστές, δεν μπορεί να ωφελεί και τους εργάτες.