Γι' αυτό το λόγο φοβούμαι πως όλες οι συζητήσεις γύρω από το ερώτημα και την απορία «τι είναι η παγκοσμιοποίηση» και « ποιο ακριβώς θα μπορούσε να είναι ένα κίνημα ενάντια σ' αυτή» ότι φέρνουν στα παράθυρα και στα τραπέζια των συζητήσεων επικίνδυνα ψευτοδιλήμματα που αναζητούν τη λύση τους στο πεδίο των ορισμών και των θεωρητικών αναλύσεων, που κατά τη γνώμη μου, έπρεπε εδώ και καιρό να έχουν τελειώσει. Ή τουλάχιστον να χαρακτηρίζονται ως πολυτελείς και αχρείαστοι προβληματισμοί, και, φυσικά, να έχουν χαθεί κάτω από τα κόκκινα λουλούδια που έχουν σκεπάσει το αίμα του 23χρονου διαδηλωτή της Γένοβας! Και το μόνο που θα έπρεπε να μας απασχολεί ως απόφαση δεν είναι το πώς θα «εξανθρωπίσουμε» την Παγκοσμιοποίηση. Αυτή δεν εξανθρωπίζεται! Ούτε το πώς θα διασωθούμε κάτω από την επερχόμενη λάβα των κερδοσκοπικών της εκρήξεων. Κανείς και ποτέ δε σώθηκε κάτω από αυτήν. Είναι το πώς θα πορευτούμε, κρατώντας στα χέρια τα κόκκινα λουλούδια των ηρωικών θανάτων και τα κόκκινα λάβαρα της Επανάστασης προς το Σοσιαλισμό!

Ανασκαφές στο οικόπεδο Μακρυγιάννη

Αυτό δε σημαίνει πως η συζήτηση για την προστασία των μνημείων και των ιστορικών τόπων (με αιχμή την επαναφορά του όρου - κλειδί, «άυλο τοπίο», με τον οποίο θα ασχοληθούμε παρακάτω) είχε σταματήσει κάποτε για να επανέλθει με αφορμή τη νεοελληνική, κρατική αντίληψη περί «προστασίας» της πολιτιστικής κληρονομιάς. Ωστόσο, η επαπειλούμενη καταστροφή του Μαραθώνα και μαζί με αυτόν και ενός σημαντικού, οικολογικού υγροβιότοπου και ταυτόχρονα ενός σημαντικού ιστορικού τοπίου παγκόσμιας εμβέλειας, έδωσε την ευκαιρία να «εκλαϊκευτεί» η λογική με την οποία αντιμετωπίζει το κεφάλαιο αυτή την κληρονομιά αφ' ενός, αλλά και να εκφραστούν ενδιαφέρουσες απόψεις για τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να αντιμετωπιστεί αυτή η «επέλαση» αφ' ετέρου.

Στο πλαίσιο αυτό, το Τμήμα Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ και το Ελληνικό Τμήμα του Διεθνούς Συμβουλίου Μνημείων και Τοποθεσιών (ICOMOS) πραγματοποίησαν στο Πολυτεχνείο ημερίδα με θέμα «Προστασία μνημείων και ιστορικών τόπων», στις 5/6, γιορτάζοντας έτσι την Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος. Οχι όμως με πανηγυρική διάθεση, αλλά με διάθεση αντίστασης, αφού ο πρόεδρος του Τμήματος Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, Ι. Πολύζος, ενέταξε την ημερίδα στις κινητοποιήσεις των μαζικών φορέων ενάντια στην τσιμεντοποίηση των τελευταίων ελεύθερων χώρων της Αθήνας που πραγματοποιούνταν την ίδια στιγμή, ενώ η οργανωτική επιτροπή της ημερίδας έδωσε συμβολικό χαρακτήρα και στο χώρο, στο Πολυτεχνείο, θεωρώντας το ως «ένα πολυδιάστατο και πολυσήμαντο μνημείο πολιτισμού, παιδείας και κοινωνικών αγώνων». Λόγω χώρου θα γίνει αναφορά μόνο σε ορισμένα σημεία των πλούσιων υλικών της ημερίδας που αναδεικνύουν περισσότερο τις απόψεις που αναφέρθηκαν πιο πάνω. Πριν, να σημειώσουμε ότι στο χαιρετισμό του ο πρόεδρος του Ελληνικού Τμήματος του ICOMOS Ν. Αγριαντώνης αναφέρθηκε στο ρόλο του ICOMOS και του Τύπου στην προστασία των μνημείων, ενώ για τον Μαραθώνα είπε πως «παίζεται σοβαρό παιχνίδι και παίζεται και η σοβαρότητα, αποτελεσματικότητα και αξιοπιστία» των μη κυβερνητικών, περιβαλλοντικών φορέων και οργανώσεων.

Ο χώρος του κωπηλατοδρομίου στο Σχοινιά

Αυτή η νομοθεσία περιλαμβάνει τον αρχαιολογικό νόμο 5351 του 1932 (προστασία των κλασικών αρχαιοτήτων, των παλαιοχριστιανικών, βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων), τον ν. 1469 του 1950 (προστασία των νεοτέρων μνημείων μετά το 1830, των έργων τέχνης και των τόπων "ιδιαιτέρου φυσικού κάλλους") και μια σειρά Προεδρικά Διατάγματα και Υπουργικές Αποφάσεις. Τέλος, υπάρχει και ο ν. 2039 του 1992, με τον οποίο κυρώθηκε η Σύμβαση της Γρανάδας του 1985 για την προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς. Ο ομιλητής έφερε δύο παραδείγματα για να ενισχύσει την άποψή του πως, παρά την ύπαρξη αυτού του νομικού «οπλοστασίου», υπάρχουν πολλοί λόγοι ανησυχίας: Το πρώτο παράδειγμα είναι η καταστροφή πλήθους νεοκλασικών κτιρίων της Αθήνας κατά τις δεκαετίες του '50 και του '60, δηλαδή, υπάρχοντος του νόμου 1469 του 1950... που τα προστάτευε. Το άλλο παράδειγμα ενισχύει την άποψη του ομιλητή ότι στο επίπεδο του σχεδιασμού της ένταξης των μνημείων στο σύγχρονο «κοινωνικοοικονομικό γίγνεσθαι» επιλέγεται η εύκολη λύση του τουρισμού και μάλιστα με κρατική παρότρυνση. Οπως στο περί «όρων δομήσεως οικισμών κάτω των 2.000 κατοίκων» ορίζεται ότι όπου η αρτιότητα των οικοπέδων κυμαίνεται από 300 έως 2.000 τ.μ. ένα κτίριο δεν μπορεί να υπερβαίνει τα 400 τετραγωνικά... Εκτός αν πρόκειται να γίνει τουριστική εγκατάσταση, οπότε μπορούν να χτιστούν μέχρι 1.380 τετραγωνικά, δηλαδή πάνω από το τριπλάσιο.

Γρηγοριάδης Κώστας

Τάφοι αποκαλύφθηκαν με την έναρξη των εργασιών για το κωπηλατοδρόμιο

Στη διεθνή νομοθεσία προστασίας των μνημείων και των ιστορικών τόπων αναφέρεται η κοινή ανακοίνωση που συνέταξαν για την ημερίδα οι αρχιτέκτονες Μ. Αναγνώστου, Λ. Μάρθα, Β. Μποζινέκη και Δ. Τσολάκη. Το σχετικό θεσμικό πλαίσιο «επεκτείνεται» σταδιακά σε επίπεδο περιεχομένου στα τελευταία 30 χρόνια. Η «Χάρτα της Βενετίας» του 1964 αναφέρεται στα ιστορικά μνημεία και τόπους. Η «Διακήρυξη του Αμστερνταμ» του 1975 προσθέτει και την προστασία του περιβάλλοντος του μνημείου και η «Σύμβαση της Γρανάδας» του 1985 καλύπτει τα οικιστικά σύνολα και τη βιομηχανική κληρονομιά μέχρι τον 20ό αιώνα. Με την τελευταία αυτή σύμβαση, στην πολιτιστική κληρονομιά «εντάσσονται όχι μόνον οι ιστορικοί τόποι, αλλά και το "πολιτιστικό τοπίο", που αποδεικνύει την αμοιβαία σχέση πολιτισμού και φύσης».

Ετσι φτάσαμε στην έννοια της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, που, για να προστατευθεί, έχει ανάγκη από υλικά στοιχεία, τα οποία είναι το φυσικό τοπίο και η ανθρώπινη δραστηριότητα. Η κατηγοριοποίηση της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, με βάση αυτά τα στοιχεία, έγινε από τον γενικό γραμματέα του ICOMOS, Ζαν Λουί Λουξέν και έχει ως εξής:

- Πολιτιστικά τοπία, όπως οι τρωγλοδυτικές κατοικίες της Καππαδοκίας.

- Συνειρμικοί τόποι που συνδέονται με τη μυθολογία, όπως το αρκαδικό τοπίο στην Ελλάδα (δεν έχει βέβαια χαρακτηριστεί ως τέτοιο).

- Ιστορικά τοπία που συνδέονται με πεδία μαχών ή με δραματικές στιγμές της ανθρώπινης ιστορίας, όπως η Χιροσίμα, το Αουσβιτς και, φυσικά, ο Μαραθώνας και οι Θερμοπύλες.

Τα κριτήρια κήρυξης κάποιου άυλου μνημείου ως τέτοιου είναι πολλά: Θρησκευτικές αναφορές, αναφορές στην προέλευση του ανθρώπου, σε πολιτικά γεγονότα, σε κοινωνικούς αγώνες, σε εξερευνήσεις και αποικισμούς, σε τέχνες, σε θέσεις συνάθροισης, σε ιερούς φυσικούς τόπους. Σε κάθε περίπτωση, η ελληνική κυβέρνηση θα πρέπει να κουραστεί κι άλλο για να πείσει πως ο Μαραθώνας δεν είναι κάτι από όλα αυτά.

Μία διαφορετική εκδοχή της δυναμικής της «πολιτικής βούλησης» έδωσε η αναπληρώτρια καθηγήτρια του ΕΜΠ, Μαρία Μαντουβάλου, η οποία μίλησε για την προστασία, την αστική ανάπτυξη και τον πολεοδομικό σχεδιασμό. Το σκεπτικό της εισήγησης ήταν «η προοπτική κατανόησης και διεύρυνσης των "καναλιών" με τα οποία η ενεργός επιστημονική κοινότητα και κοινωνία μπορεί να παρέμβει» στο επίπεδο της προστασίας των μνημείων, των ιστορικών τόπων και του φυσικού περιβάλλοντος. Η ομιλήτρια υιοθέτησε την άποψη της επάρκειας των νόμων έναντι της εφαρμογής τους και του «ελλείμματος σε εμπειρίες σχεδιασμού και συνείδησης της ανάγκης για σχεδιασμό και χάραξη στρατηγικής». Σύμφωνα με την καθηγήτρια, η εγχώρια επιστημονική κοινότητα θα μπορούσε να λειτουργήσει έτσι όπως λειτουργούν οι αντίστοιχες κοινότητες του εξωτερικού, μέσω ανεξάρτητων «παρατηρητηρίων» επεξεργασίας και διατύπωσης απόψεων. Εννοείται, βέβαια, ότι «η πολιτεία πρέπει να κατανοήσει την ανάγκη διαμόρφωσης κατάλληλων θεσμών, ως προϋπόθεση για την ανάπτυξη μιας κουλτούρας σχεδιασμού με συναινέσεις».

Σαν παραδείγματα μιας τέτοιας διαδικασίας, που όμως «σκόνταψε» στην αδιαφορία του κράτους, η καθηγήτρια ανέφερε το επιστημονικό διήμερο που οργάνωσε ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων το 1988 για το Νέο Μουσείο Ακροπόλεως, στο οποίο αναδείχθηκαν τα προβλήματα του οικοπέδου Μακρυγιάννη για να δεχθεί ένα τέτοιο έργο και προτάθηκαν εναλλακτικές χωροθετήσεις. Δεκατρία χρόνια μετά την ημερίδα και 24 μετά τον πρώτο διαγωνισμό για το μουσείο... η κυβέρνηση επιμένει στην ίδια χωροθέτηση. Αναλόγως, το Τμήμα Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ είχε προτείνει εναλλακτικές χωροθετήσεις και για τα ολυμπιακά έργα... με το ίδιο αποτέλεσμα.

Αυτό που θα μπορούσε να σημειωθεί (συμπληρωματικά ίσως;) στις τεκμηριωμένες θέσεις των δύο επιστημόνων είναι ότι η έλλειψη «πολιτικής βούλησης» - είτε σε επίπεδο νομοθεσίας είτε σε επίπεδο εφαρμογής ή μη αυτής της νομοθεσίας - είναι συνειδητή επιλογή των κυβερνήσεων και εξαρτάται από τα οικονομικά συμφέροντα τα οποία υπηρετούνται την κάθε στιγμή. Συνεπώς, ακόμη κι αν η κυβέρνηση αποφάσιζε τη δημιουργία ενός επιστημονικού «παρατηρητηρίου», θα υπήρχε πάντα ο κίνδυνος αυτό να λειτουργούσε ως άλλοθι «διαλόγου», ακυρώνοντας και τις αγνές προθέσεις της επιστημονικής κοινότητας. Δυστυχώς (και το παράδειγμα της «Κοσμητείας» που αναφέρεται παρακάτω είναι ενισχυτικό) η ιστορία έχει δείξει πως (και) η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς γίνεται με όρους ρήξης και όχι συναίνεσης.

Πάντως, στην ημερίδα έγιναν και δύο πολύ σημαντικές αναφορές σε προσπάθειες προστασίας των μνημείων στις πιο δύσκολες και σκοτεινές περιόδους της νεοελληνικής ιστορίας: την κατοχή και τα μετεμφυλιακά χρόνια. Στο μεγαλειώδη αγώνα του ΕΛΑΣ και της Κυβέρνησης του Βουνού για την καταγραφή των μνημείων, ενώ μαινόταν ο αγώνας για την απελευθέρωση, αναφέρθηκε η αντιπρόεδρος της ΕΣΗΕΑ, Φανή Πετραλιά. Ο τότε ΕΛΑΣίτης και μετέπειτα καθηγητής, Πάλας, περιηγήθηκε με μουλάρι όλη την Ελλάδα το '44 και συνέταξε κατάλογο των μνημείων, αλλά και προτάσεις, για την προστασία τους, προς το υπουργείο Παιδείας της Κυβέρνησης του Βουνού. Η ίδια αναφέρθηκε και στη δεκαετία του '50 και στη βίαιη εκτόπιση των κατοίκων του Μυστρά, τον οποίο από μια ζώσα μεσαιωνική πολιτεία, η οποία διατηρούσε αναλλοίωτα τα βυζαντινά της χαρακτηριστικά, μετατράπηκε σε νεκρό μουσείο, με κίνδυνο να καταστραφούν και τα ίδια τα μνημεία. Γεγονός που η ομιλήτρια χαρακτήρισε ως «αρχαιολογικό βανδαλισμό».

Ιδιαίτερη αναφορά στον ρόλο του Τύπου στην προστασία των μνημείων έκανε ο πρόεδρος του Πανελλαδικού Συνδέσμου Αντιστασιακών Δημοσιογράφων, Νίκος Καραντηνός. Ο παλαίμαχος δημοσιογράφος και αγωνιστής της Εθνικής Αντίστασης θύμισε συναδέλφους του της προπολεμικής περιόδου που πρόσφεραν την πένα τους και στην υπηρεσία της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς, όπως οι: Ν. Καρβούνης, Κ. Βάρναλης, Μ. Ροδάς, Π. Παλαιολόγος, Θ. Ψαθάς, Γ. Φτέρης, Αιμ. Χουρμούζιος, Κ. Στούρνας, Φαλτάιτς, Κ. Βιδάλης, Νιρβάνας και πολλοί άλλοι.

Επίσης, αναφέρθηκε σε ένα σημαντικό σταθμό στην προσπάθεια προστασίας των μνημείων και του φυσικού τοπίου, την ίδρυση, το 1957, της «Κοσμητείας του Ελληνικού Τοπίου και Πόλεων», από 28 φορείς, από την Ακαδημία Αθηνών, το ΕΜΠ και το Πανεπιστήμιο Αθηνών μέχρι την ΕΣΗΕΑ, το Σύλλογο Αρχιτεκτόνων, ορειβατικά και φυσιολατρικά σωματεία, το Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος... ακόμη και την Τουριστική Αστυνομία!

Στόχος της Κοσμητείας ήταν η προστασία της ελληνικής φύσης και του αστικού τοπίου, σε μια εποχή που είχε αρχίσει ήδη η μεγάλη επέλαση εναντίον τους. Αξίζει να σημειωθεί πως οι απαρχές της «Κοσμητείας» βρίσκονται στο 1953, όταν το ΤΕΕ είχε αρχίσει ήδη τις σχετικές μελέτες. Μάλιστα, η ομιλία του αρχιτέκτονα Γαβριήλ Βαγιανού στην αντιπροσωπεία του ΤΕΕ, το Νοέμβρη του 1953, θα μπορούσε να είχε διαβαστεί... χτες: «Εις την Ελλάδα δε γίνεται τίποτε άλλο παρά μία συνεχής κακοποίησις, και μάλιστα κατά τρόπον βάρβαρον, του Ελληνικού τοπίου από τους ιδίους τους Ελληνας... Ο Ιλισσός, που συνεδέθη με μίαν περίφημον μυθολογίαν, έγινε σήμερον οχετός. Ο ιερός Κολωνός έγινεν οικόπεδα, επί των οποίων κατεσκευάσθησαν αποχωρητήρια. Η Ακρόπολις έχει πνιγή από ένα περιβάλλον βάρβαρον...».

Αξίζει να σημειωθεί, επίσης, πως η «Κοσμητεία» ήξερε πολύ καλά πως χωρίς τον κόσμο δε θα μπορούσε να προχωρήσει τίποτα, γι' αυτό είχε μεριμνήσει ειδικά για τη «διαφώτισιν και κατατόπισιν του κοινού» διά του Τύπου. Ανάμεσα στις μάχες που έδωσε η «Κοσμητεία» ήταν για τη διάσωση της Πεντέλης, με επικεφαλής τον μεγάλο αρχιτέκτονα και διανοητή, Πικιώνη, από την εξαντλητική λατόμευση και εναντίον της άδειας του υπουργείου Προεδρίας για ανέγερση ξενοδοχείου στον αρχαιολογικό χώρο του Σουνίου. Μάχη που χάθηκε...

Και ο Ν. Καραντηνός έκλεισε την παρέμβασή του με τα λόγια του Πικιώνη, που θα μπορούσαν να αναφέρονται και στον Μαραθώνα: «... Τι εκάνατε τον Ιλισσό και τον Κηφισσό τα δύο αγιάσματά μου. Εβάλατε μέσα τους τους υπονόμους σας, ερίξατε τα νερά των εργοστασίων σας. Δε βλέπω πια βωμούς των θεών επάνω εις τα όρη μου και τους λόφους πάρεξ τα γραφεία και τις μηχανές των εταιριών σας. Εκείνοι ήταν σημάδι λατρείας, σε σας απόμεινε η κατώτερη μορφή της σχέσης με τη φύση, η εκμετάλλευση...».

Σημείωση: Θερμές ευχαριστίες στον Νίκο Καραντηνό για το πολύτιμο αρχειακό υλικό για την «Κοσμητεία».