«Ετσι έμαθα να μιλώ όσο μπορώ λιγότερο. Ετσι έμαθα να ακούω και να αφουγκράζομαι όσο μπορώ περισσότερο. Ετσι έμαθα ότι στις πέντε οριζόντιες γραμμές του πενταγράμμου δεν κάθονται μαύρα στίγματα αλλά χελιδόνια που τραγουδούν αδιάκοπα...».

Λόγια του σπουδαίου δημιουργού Σταύρου Ξαρχάκου, ο οποίος μετρά 60 χρόνια αδιάλειπτης μουσικής προσφοράς, χαρίζοντας απλόχερα τραγούδια που έχουν γραφτεί στη συλλογική μνήμη... Δημιουργώντας έργο που «ημερεύει την ψυχή και εξυψώνει τον άνθρωπο, αποτελεί μεγάλη συνεισφορά και στον δικό μας αγώνα για έναν ανώτερο πολιτισμό, όπου "ο άνθρωπος θα πάψει για τον άνθρωπο να είναι λύκος"», όπως ανέφερε και σε πρόσφατη εκδήλωση προς τιμήν του ο Δ. Κουτσούμπας.

Η μουσική χαρακτηρίζει τον Σταύρο Ξαρχάκο από την παιδική του κιόλας ηλικία. Τα ακούσματά του ποικίλα και διαφορετικά, «γράφουν» μέσα του. Οι σπουδές του στο Ωδείο Αθηνών και στη συνέχεια στο Παρίσι και στο Julliard School of Music της Νέας Υόρκης, όπου μελέτησε διεύθυνση ορχήστρας με τον Λ. Μπερνστάιν, του επιτρέπουν να διαμορφώσει ένα στέρεο μουσικό υπόβαθρο. Δασκάλους του ονόμαζε τον Στράτο Παγιουμτζή, τον Γιάννη Παπαϊωάννου, τον Μάρκο Βαμβακάρη, τον Γιάννη Τσαρούχη, τον Νίκο Γκάτσο, την Νάντια Μπουλανζέ, τον Ντέιβιντ Ντάιαμοντ και τον Λέοναρντ Μπερνστάιν.

Τα ακούσματα, οι σπουδές του του δίνουν όλο το υλικό που χρειάζεται για να φτιάξει τον δικό του μουσικό κόσμο. Εναν μουσικό κόσμο που συνομιλεί με τη λαϊκή ψυχή και προκαλεί ανεπανάληπτη συγκίνηση και ανάταση. Ολο του το έργο αποδεικνύει ότι με την ίδια άνεση και φυσικότητα που αντιμετωπίζει τη λαϊκή μουσική, μπορεί να χειρίζεται την κλασική και τη σύγχρονη μουσική, αφού και τα τρία αυτά είδη συνυπάρχουν στη δημιουργία του, συχνά μάλιστα συμπλέκονται. Γι' αυτό δεν είναι τυχαίο που θεωρείται ένας από τους κορυφαίους συνθέτες της έντεχνης λαϊκής μας μουσικής και ο μεγαλύτερος ενορχηστρωτής αυτής της χώρας.

Πάντα ακμαίος και δημιουργικός, δεν σταματά να αναζητά τρόπους για την εξύψωση του πνευματικού επιπέδου του λαού... Χαρακτηριστική είναι η απάντησή του σε ερώτηση για το τι θα συμβούλευε έναν νέο μουσικό σήμερα. «Παραφράζοντας τον Κάλβο, "Θέλει αρετή και τόλμη το... τραγούδι", γιατί αυτό διδάσκει διαχρονικά στους Ελληνες: ελευθερία και γλώσσα!

Και θα τους υπενθύμιζα τη φράση "Μουσικήν ποίει και εργάζου!" Είναι η εντολή που έλαβε στο όνειρό του ο Σωκράτης στον πλατωνικό διάλογο του "Φαίδωνα". Δηλώνει τη σημασία της μουσικής παιδείας και γενικότερα της τέχνης για την ανύψωση του ανθρώπου από άτομο σε πολίτη, με γνώση και ευαισθησία, με κρίση και ανθρωπιά, με εσωτερική καλλιέργεια και κοινωνική συνείδηση. Η τελευταία φράση, αφιερωμένη "στους παροικούντες την Ιερουσαλήμ"».

Ο «Ριζοσπάστης» ρίχνει «ματιές» σε σπουδαία έργα του συνθέτη, έργα που έχουν αφήσει το δικό τους αποτύπωμα στη σύγχρονη μουσική σκηνή της χώρας μας.

«Το διαβατήριό μου στην κινηματογραφική μουσική ήταν ο Μάνος Χατζιδάκις. Το 1962 του πρότειναν να γράψει τη μουσική για την ταινία του Ντίνου Δημόπουλου "Το ταξίδι", ο Μάνος αρνήθηκε αλλά αντιπρότεινε στον Φίνο εμένα ως νεαρό ταλαντούχο συνθέτη. Αυτό ήταν. Την επόμενη χρονιά έκανα τη μουσική για την "Λόλα" και έπειτα ακολούθησαν "Τα κόκκινα φανάρια" του Βασίλη Γεωργιάδη».

Η μουσική σύνθεση για το θέατρο και τον κινηματογράφο είναι ένα στοιχείο που ξεχωρίζει στον Σταύρο Ξαρχάκο από την αρχή κιόλας της μουσικής του σταδιοδρομίας.

Σε ηλικία 24 χρονών γράφει τη μουσική για την «Λόλα». «Ονειρο δεμένο», «Δεν έχει αρχή», «Χορός του Σάκαινα» είναι μερικά από τα πλέον χαρακτηριστικά τραγούδια με τις φωνές των Πάνου Γαβαλά και Ρίας Κούρτη. Το ντεμπούτο της σε αυτήν την ταινία κάνει και η Βίκυ Μοσχολιού, ερμηνεύοντας μοναδικά στο τέλος το «Χάθηκε το φεγγάρι». Η φωνή της Μοσχολιού, η μουσική του Ξαρχάκου το μπουζούκι του Ζαμπέτα, τα πλάνα από το λιμάνι δημιούργησαν ένα μνημειώδες πλάνο του ελληνικού κινηματογράφου.

«Απονη ζωή», «Χάθηκε το φεγγάρι», «Παράπονο», «Βάλε κι άλλο πιάτο στο τραπέζι», «Μάτια βουρκωμένα», «Ενα πρωινό», «Υπομονή», «Ασπρη μέρα και για μας», «Φτωχολογιά», «Το τραγούδι της Αθήνας», «Τι έχει και κλαίει το παιδί», «Με τι καρδιά να σ' αποχαιρετίσω» είναι μερικά μόνο από τα τραγούδια που έχει συνθέσει για κινηματογραφικές ταινίες και τραγουδάνε οι Β. Μοσχολιού, Γρ. Μπιθικώτσης, Μ. Δημητριάδη, Σ. Κόκοτας και πολλοί ακόμα.

«Οταν ξέρεις ότι κάποιοι περιμένουν να "βάλουν κάτω" το έργο σου για να δουν τι έχει μέσα, δεν μπορείς να λειτουργήσεις απερίσπαστα. Δεν μπορείς να εκφραστείς... Προφανώς λοιπόν η ύπαρξη λογοκρισίας είναι αποπνικτική για κάθε δημιουργό. Για τούτο και στραφήκαμε εναντίον τους. Θέλουμε να περιφρουρήσουμε τη μουσική και την πνευματική δημιουργία».

Τα παραπάνω δήλωνε στην «Επιθεώρηση Τέχνης» ο Σταύρος Ξαρχάκος έναν χρόνο πριν από την επιβολή της χούντας, όταν μαζί με τους Μίκη Θεοδωράκη και Μάνο Χατζιδάκι συμμετείχε σε καμπάνια, με στόχο την κατάργηση της επιτροπής λογοκρισίας, η οποία μπορούσε να απαγορεύει την κυκλοφορία ενός τραγουδιού, αν έκρινε πως υπάρχει λόγος.

Εφτα χρόνια αργότερα θα συμμετείχε, γράφοντας τη μουσική, σε μια παράσταση που εξελίχθηκε σε μια από τις μεγαλύτερες αντιδικτατορικές εκδηλώσεις του λαού της Αθήνας. Ο λόγος για «Το μεγάλο μας τσίρκο» του Ιάκωβου Καμπανέλλη, που ανέβηκε από τον θίασο Τζένη Καρέζη - Κώστα Καζάκου στο θέατρο «Αθήναιον» το 1973. Η θεατρική απόδοση της σκηνής του Καραγκιόζη διδάχθηκε από τον Ευγένιο Σπαθάρη, ο οποίος διακόσμησε και τον χώρο της εισόδου, ενώ τους βασικούς ρόλους ερμηνεύουν οι Καζάκος, Καρέζη, Παπαγιαννόπουλος, Περλέγκας, Καλαβρούζος.

Τα τραγούδια επί σκηνής ερμήνευσε ο Νίκος Ξυλούρης. Τραγούδια που εμψύχωναν, που συγκινούσαν, που «δίδασκαν», «Φίλοι κι αδέλφια», «Και παν και πάνε», «Τραγούδι γκιλοτίνας», «Λαέ μη σφίξεις άλλο το ζωνάρι»... Μετά την πτώση της χούντας, το έργο ανέβηκε ξανά με τον Νίκο Δημητράτο στο τραγούδι και το «Προσκύνημα» να έχει προστεθεί για τους νεκρούς του Πολυτεχνείου. Συνολικά υπολογίζεται ότι είδαν την παράσταση περίπου 400.000 άνθρωποι. Οπως ομολογούσε και ο ίδιος ο Καμπανέλλης, η παράσταση ξεπέρασε το θεατρικό γεγονός και έγινε ένα πολιτικό γεγονός...

Τα Χριστούγεννα του 1974 κυκλοφορεί το «Νυν και Αεί» σε στίχους Νίκου Γκάτσου και ερμηνείες των Βίκυ Μοσχολιού και Νίκου Δημητράτου. Το εξώφυλλο του δίσκου είναι του Γιάννη Μόραλη.

Ο Στ. Ξαρχάκος βρίσκεται σε μεγάλη έμπνευση, συνθέτοντας τους αριστουργηματικούς στίχους του Ν. Γκάτσου, που φυλάσσουν μέσα τους άσβεστη τη μνήμη και αφυπνίζουν συνειδήσεις. Ο δίσκος ξεκινά με το ομώνυμο τραγούδι, θυμίζοντάς μας τους αγώνες του λαού μας... «Πρωτομαγιά / με το σουγιά / χαράξαν το φεγγίτη / και μια βραδιά / σαν τα θεριά / σε πήραν απ' το σπίτι / Κι ένα πρωί σε μια γωνιά στην Κοκκινιά / είδα τον μπόγια να περνά και τον φονιά»... Αντίστοιχα τραγούδια είναι και η «Μεγάλη Παρασκευή», τα «Δόκανα» και άλλα.

Κάθε πλευρά του δίσκου κλείνει με ένα τραγούδι, «επίλογο» θα έλεγε κανείς, λυτρωτικό και ελπιδοφόρο. «Ηρθε ο καιρός, ήρθε ο καιρός / πάνω στου κόσμου την πληγή / ήρθε ο καιρός, ήρθε ο καιρός / να ξαναχτίσετε την γη» τραγουδά ο Ν. Δημητράτος και «Εμείς που μείναμε / θα βγούμε μια βραδιά / στην ερημιά να σπείρουμε χορτάρι / και πριν για πάντα / η νύχτα να μας πάρει / θα κάνουμε τη γη προσκυνητάρι / και κούνια για τ' αγέννητα παιδιά» τραγουδά η Β. Μοσχολιού...

Η πλέον εμβληματική στιγμή της συνεργασίας του Σταύρου Ξαρχάκου με τον Νίκο Γκάτσο είναι το «Ρεμπέτικο», που κυκλοφόρησε το 1983. «Μάνα μου Ελλάς», «Στου Θωμά», «Μπουρνοβαλιά», «Καίγομαι - καίγομαι», «Το δίχτυ» είναι μερικά μόνο από τα τραγούδια που «έντυσαν» μουσικά την ομώνυμη ταινία του Κώστα Φέρρη. Τα τραγούδια ερμήνευσαν οι Τάκης Μπίνης, Νίκος Δημητράτος, Κώστας Τσίγγος και Σωτηρία Λεονάρδου, ενώ σε μια σκηνή της ταινίας εμφανίζεται και ο ίδιος ο συνθέτης που ερμηνεύει το «Πρακτορείο».

Οπως έχουμε δει και σε άλλες περιπτώσεις, τα συγκεκριμένα τραγούδια αυτονομήθηκαν από το έργο που γράφτηκαν και χαράσσουν τη δική τους πορεία μέσα στον χρόνο. Το πλέον εντυπωσιακό σε αυτά τα τραγούδια είναι ότι δημιουργούν την αίσθηση ότι πρόκειται για παλιά ρεμπέτικα. Αυτό είναι που φανερώνει και την καλλιτεχνική ευφυία των Γκάτσου και Ξαρχάκου. Ο Γ. Νοταράς σημειώνει ότι «το ταλέντο του Ξαρχάκου πέτυχε κάτι μοναδικό: Να γεννήσει ρεμπέτικα, με βάση όλα τα κλισέ και όλους τους δρόμους του είδους. Πήρε στα χέρια του τους ειδικούς κώδικες και τα κλειδιά και τα χρησιμοποίησε με τη μεγαλύτερη δυνατή προσήλωση και αυστηρότητα. Η ποίηση του Γκάτσου έπαιξε καταλυτικό ρόλο...». Το εξώφυλλο του δίσκου είναι του Γιάννη Τσαρούχη.