Ολοκληρώθηκε την Κυριακή το 6ο κατά σειρά Επιστημονικό Συνέδριο που διοργάνωσε η ΚΕ του ΚΚΕ, με θέμα «"Η λογοτεχνία στα χρόνια της θύελλας (1940-1950)" - Για τη συνάντηση της νεοελληνικής λογοτεχνίας με την ΕΑΜική Αντίσταση και τον αγώνα του ΔΣΕ».

Το Συνέδριο αποτέλεσε τη συνέχεια του προηγούμενου συνεδρίου με τίτλο «Η συνάντηση της νεοελληνικής λογοτεχνίας με το εργατικό κίνημα και την κομμουνιστική ιδεολογία από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι και τον Μεσοπόλεμο».

Ηταν ένα Συνέδριο γεμάτο μεστές και τεκμηριωμένες ομιλίες, που άλλες φώτισαν γενικότερα ζητήματα της δεκαετίας, ενώ άλλες ήταν μονογραφίες για σημαντικούς λογοτέχνες της περιόδου. Ηταν όμως και ένα Συνέδριο που απέτισε τον δικό του φόρο τιμής στους δεκάδες λογοτέχνες που χρησιμοποίησαν την πένα τους ως όπλο εκείνα τα «μεγάλα» χρόνια.

Τα πρακτικά του Συνεδρίου, που θα αποτελούν σημαντικό βοήθημα σε όποιον ενδιαφέρεται να γνωρίσει τους λογοτέχνες μέσα από τις συγκεκριμένες ιστορικές, κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες της εποχής στην οποία έζησαν και δημιούργησαν και ειδικά στη τόσο συνταρακτική δεκαετία του '40, θα δημοσιευτούν σε ειδική έκδοση της «Σύγχρονης Εποχής», όπως άλλωστε έχουν δημοσιευτεί και όλα τα προηγούμενα Συνέδρια. Μέχρι τότε, όποιος επιθυμεί μπορεί να παρακολουθήσει όλο το Συνέδριο στο πόρταλ «902.gr».

Οι εργασίες άνοιξαν με χαιρετισμό από τον ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ Δημήτρη Κουτσούμπα. Την εναρκτήρια ομιλία έκανε η Ελένη Μηλιαρονικολάκη, μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ και υπεύθυνη του Τμήματος Πολιτισμού, με τίτλο «Τέχνη και Ζωή», ενώ ο Φάνης Παρρής, μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ και του Τμήματος Ιστορίας, παρουσίασε την εισήγηση του Τμήματος Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ για την εξεταζόμενη ιστορική περίοδο. Και τις δύο μέρες έγιναν δεκάδες παρεμβάσεις γύρω από το θέμα του Συνεδρίου.

• Εκτενή αποσπάσματα από την εναρκτήρια ομιλία της Ελ. Μηλιαρονικολάκη θα δημοσιευτούν σε επόμενο φύλλο του «Ριζοσπάστη»

Εσμιξαν στα πλαίσια του σημερινού μας Επιστημονικού Συνεδρίου η μουσική, η ποίηση, το θέατρο, τις μέρες που στο κτίριο της Σανταρόζα δέσποζε η εικαστική απεικόνιση της απελευθέρωσης και των συγκλονιστικών γεγονότων που ακολούθησαν εκείνα τα χρόνια της θύελλας.

Σοφά ο Μάνος Χατζιδάκις έλεγε ότι η Τέχνη μπορεί να κινητοποιεί τις αληθινές ευαισθησίες των ανθρώπων.

Το ζήσαμε μέσα από όλες αυτές τις εκδηλώσεις για το Επιστημονικό μας Συνέδριο, θα το ζήσουμε και αυτό το διήμερο, μιας και έχουν γίνει αυτά τα Συνέδρια πλέον θεσμός. Ιδιαίτερα, για το περιεχόμενο αυτού του Συνεδρίου για τα χρόνια της θύελλας, για τη δεκαετία του '40, την πιο σπουδαία δεκαετία της επαναστατικής έξαρσης, σπουδαίων διδαγμάτων, την πιο κορυφαία στιγμή της ταξικής πάλης στην Ελλάδα, κατά τον 20ό αιώνα.

Γιατί υπάρχουν εκείνες οι στιγμές της Ιστορίας και των αγώνων του λαού που γεννούν σπουδαίες μελλοντικές παρακαταθήκες. Υπάρχουν εκείνες οι συγκυρίες και οι ιστορικές συνθήκες που ξεσπούν από μέσα τους σαν ώριμος καρπός οι μεγαλειώδεις εικόνες από το προκαθορισμένο μέλλον της επαναστατικής αλλαγής. Υπάρχουν εκείνοι οι καιροί μέσα στον χρόνο που δεν αφήνουν μόνο το ανεξίτηλο αποτύπωμά τους στο διάβα της Ιστορίας, αλλά επηρεάζουν βαθιά, ριζικά, ολοκληρωτικά τον τρόπο που αντιλαμβάνεται κανείς το κοινωνικό γίγνεσθαι.

«Τα χρόνια της θύελλας», η δεκαετία του '40, με την ΕΑΜική Αντίσταση και τον ένοπλο αγώνα του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, είναι ακριβώς ένα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα όλων αυτών. Είναι η στιγμή που το εργατικό και κομμουνιστικό κίνημα βάζει φαρδιά - πλατιά την υπογραφή του στα γεγονότα και η λογοτεχνία του αγωνίζεται να γίνει πηγή έμπνευσης για τους χιλιάδες ανθρώπους που ρίχνονται στη φωτιά του πολιτικού αγώνα και της ένοπλης πάλης, ώστε όλο αυτό το μεγαλείο να καταγραφεί με τον πιο ζωντανό τρόπο στην Ιστορία.

Απόλυτα δικαιολογημένα, λοιπόν, μιλώντας για τη συγκεκριμένη δεκαετία, μία δεκαετία ανόδου και όξυνσης της ταξικής πάλης στη χώρα μας, την χαρακτηρίζουμε ως τα «χρόνια της θύελλας». Γιατί είναι θύελλα κοινωνική, ανατρεπτική, ιστορική η πάλη ενός λαού που με το όπλο στο χέρι διεκδικεί το άλμα προς το αύριο. Που πολεμά για το ελπιδοφόρο μέλλον των ονείρων και των προσδοκιών του, για πιο όμορφες μέρες, πιο δίκαιες, πιο ανθρώπινες.

Είναι η θύελλα που επιδιώκουμε να σαρώσει τον παλιό, ξεπερασμένο κόσμο της αδικίας και της εκμετάλλευσης. Μία τέτοια ιστορική συνθήκη θα ήταν αδύνατο να μην αγγίξει, να μην επηρεάσει και τους λογοτέχνες. Θα ήταν παράταιρο να τρέμει ο κόσμος γύρω τους από την αγωνιστική ανάταση του λαού και αυτό το ρίγος να μη διαπεράσει τη λογοτεχνική δημιουργία, να μην προκαλέσει καινούργια συναισθήματα και σκέψεις στους ανθρώπους της Τέχνης και του Πνεύματος.

Στα πρώτα χρόνια της Κατοχής αρκετά από τα έργα που τυπώθηκαν αποτέλεσαν μία λογοτεχνία φυγής. Ενα μέσο απόδρασης από την πνιγηρή, βάναυση πραγματικότητα, από τις φρικαλεότητες των κατακτητών και των ντόπιων συμμάχων τους. Γι' αυτό θα δούμε έργα γενικού περιεχομένου που χαρακτηρίζονται από τη νοσταλγία παλαιότερων εποχών, ενώ θα διαπιστώσουμε σε ορισμένα εξ αυτών την απαισιοδοξία για το μέλλον, ως αντανάκλαση της τότε κοινωνικής πραγματικότητας.

Φυσικά η στάση των λογοτεχνών δεν θα μπορούσε να είναι ενιαία, ούτε βέβαια να διαμορφωθεί από τη μία στιγμή στην άλλη. Αντίθετα, μπορούμε να διακρίνουμε ότι οι λογοτεχνικές συνειδήσεις έχουν άμεση συνάρτηση με το επίπεδο της λαϊκής πάλης, σφυρηλατούνται μέσα από το θέριεμα της ΕΑΜικής Αντίστασης και καθορίζονται από την εξέλιξη κάθε φάσης του αγώνα. Οπως και οι ιδεολογικές διαφορές ανάμεσα στον προοδευτικό λογοτεχνικό κόσμο και στους φιλελεύθερους λογοτέχνες είναι ορατές, ακόμα και στον τρόπο προσέγγισης του αγώνα για την απελευθέρωση.

Υστερα από την απελευθέρωση, το 1944, θα παρουσιαστεί στην αστική διανόηση η αμηχανία για την απήχηση και το κύρος του ΚΚΕ και του ΕΑΜ στον λαό, ενώ μετά τον Δεκέμβρη του '44, θα διαμορφωθεί η ανάγκη στο αστικό πολιτικό σύστημα να θωρακίσει την εξουσία του, επιδιώκοντας τη στήριξη των αστών λογοτεχνών, ως μέσο για να προσεγγίσει την πολυπληθή μάζα που έβλεπε ακόμα φιλικά το ΕΑΜικό κίνημα. Οι πιέσεις που ασκήθηκαν από το κράτος στους αστούς λογοτέχνες, οι δικές τους παλινωδίες και η τελικά καταδικαστική για τον αγώνα του ΔΣΕ στάση των περισσότερων αποτελούν ένα θέμα που θα απασχολήσει αυτό το Συνέδριο.

Στη σύγκρουση του Δεκέμβρη θα πάρει μέρος ένα τμήμα των ΕΑΜικών λογοτεχνών, ένα άλλο όμως όχι, υπό το βάρος της εκτίμησης ότι η στρατιωτική δράση ακυρώνει το αναγκαίο «ενωτικό» πνεύμα. Εκτός αυτού, με το πρώτο άνθισμα της αντιστασιακής τέχνης άρχισαν οι διωγμοί, οι ομαδικές εξορίες, οι καταδίκες, οι φυλακίσεις και οι ομαδικές εκτελέσεις. Μία συνθήκη φοβίας αρχίζει να επικρατεί, που επηρεάζει φυσικά και τους λογοτέχνες.

Σε λογοτεχνικό επίπεδο αντανακλώνται και οι πολιτικές κατευθύνσεις του ΚΚΕ στη συγκεκριμένη περίοδο. Κομβικό σημείο είναι ότι ορίζεται ως διακύβευμα της δεκεμβριανής σύγκρουσης η εθνική ανεξαρτησία, η δημοκρατία, γενικά η προκοπή του λαού. Δεν έχει συνειδητοποιηθεί ο αντικειμενικά ταξικός χαρακτήρας της σύγκρουσης. Ετσι, οι ΕΑΜικοί λογοτέχνες, ακόμα και όταν προσπαθούν να υπερασπιστούν τον Δεκέμβρη, αδυνατούν να διαχωριστούν μεθοδολογικά από την ενιαία εθνική αφήγηση μέρους της αστικής διανόησης. Στις προσεγγίσεις ορισμένων λογοτεχνών διαφαίνεται, παρά τις αντιφάσεις τους, μία άλλοτε φανερή και άλλοτε λανθάνουσα απόπειρα ταξικής νοηματοδότησης του Δεκέμβρη.

Παρά το γεγονός ότι η πολιτική δραστηριότητα των λογοτεχνών προσφέρει πλούσια στοιχεία για την κατανόηση της πολιτικής πραγματικότητας της δεκαετίας '40 - '50, ο πολιτικός προσανατολισμός του έργου τους περιέχει αδυναμίες, που συνδέονται άμεσα με τη μεταβαλλόμενη κομματική γραμμή και κυρίως με την αδυναμία της να συνδέσει τον αγώνα με τον στόχο του σοσιαλισμού, ζήτημα που αποτυπώνεται και στο δικό τους λογοτεχνικό έργο.

Θα δούμε, επίσης, ότι κατά τη διάρκεια της Αντίστασης, όπως και του τρίχρονου αγώνα του Δημοκρατικού Στρατού που ακολούθησε, αρκετοί λογοτέχνες βρέθηκαν στην πρώτη γραμμή, έδειξαν αυτοθυσία, κράτησαν ηρωική στάση απέναντι στους κατακτητές και στην αστική εξουσία. Ομως, αμέσως μετά την ήττα της ένοπλης πάλης, αρκετοί από αυτούς απογοητεύτηκαν και αποστρατεύτηκαν από τον αγώνα.

Ο ρόλος της κομμουνιστικής διανόησης κατά την κρίσιμη περίοδο του '46 - '49 αντανακλά την όξυνση και την ένταση της πάλης. Αναδεικνύει την ταξική της διάσταση και υπογραμμίζει την εναντίωση απέναντι στο αστικό σύστημα και στους διεθνείς συμμάχους του. Παρά το γεγονός ότι στα περισσότερα έργα λείπει η ιδέα της κοινωνικής επανάστασης για έναν νέο, σοσιαλιστικό κόσμο χωρίς εκμετάλλευση, η ταξική διάσταση των έργων τους καθόρισε την αρνητική στάση που είχαν η αστική ιστοριογραφία και η λογοτεχνική κριτική απέναντι στα έργα της εποχής.

Η συμμετοχή των λογοτεχνών στον Δημοκρατικό Στρατό, η ιδεολογική διαπάλη που έφερε ο αγώνας του, η αποτύπωση των γεγονότων και των συγκρούσεων καθορίζονται από πολλούς παράγοντες. Ανασταλτικά λειτούργησαν η διά νόμου απαγόρευση του ΚΚΕ, οι διώξεις, το κυνήγι του αστικού κράτους απέναντι στους κομμουνιστές, που επεκτάθηκε και στον χώρο της διανόησης. Οι κομμουνιστές λογοτέχνες είχαν να αντιμετωπίσουν φυλακίσεις, εκτοπισμούς, ενώ η αστική εξουσία επεδίωκε την «εκκαθάριση της πνευματικής ζωής από τον συμμοριτισμό», όπως χαρακτηριστικά έγραφαν. Τις αντοχές του κάθε λογοτέχνη καθόρισαν εντέλει ο βαθμός αφομοίωσης της κομμουνιστικής ιδεολογίας και των στόχων της, η οργανωτική του σχέση με το Κόμμα και με τον βαθμό σύνδεσής του με το λαϊκό κίνημα και τους δεσμούς που είχε αναπτύξει με αυτό.

Ετσι, πολλοί στρατεύτηκαν στον Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας και πλαισίωσαν τον εκδοτικό μηχανισμό, το σώμα ανταποκριτών, το θεατρικό και κινηματογραφικό συνεργείο, όπως και τον τομέα διαφώτισης. Τότε αρκετοί λογοτέχνες φυλακίστηκαν και εξορίστηκαν από το αστικό κράτος.

Ταυτόχρονα, η ανάπτυξη της λογοτεχνίας δεν έμεινε πίσω. Με ευθύνη της Επιτροπής Διαφώτισης έγιναν ανάλογες δημοσιεύσεις στα κομματικά έντυπα, ενώ ενθαρρύνθηκε το διάβασμά τους στις στρατιωτικές μονάδες. Τα λογοτεχνικά έργα αντανακλούν την αντίληψη και στρατηγική που είχε το ΚΚΕ εκείνη την περίοδο, όμως ταυτόχρονα τονίζεται ιδιαίτερα η ηρωική στάση του λαού και των μαχητών του Δημοκρατικού Στρατού στον αγώνα για τη λευτεριά. Παράλληλα, έγινε κατορθωτό να φωτιστούν - σε μεγαλύτερο βαθμό σε σχέση με προηγούμενα χρόνια - τα αντιτιθέμενα κοινωνικά και ταξικά συμφέροντα, ενώ ήρθε με περισσότερη θέρμη στο προσκήνιο η αναγκαιότητα μίας κοινωνικής - σοσιαλιστικής, επαναστατικής αλλαγής.

Ο Κώστας Βάρναλης στο «Ημερολόγιο της Πηνελόπης» επιχειρεί μία αλληγορική επαναδιαπραγμάτευση της ομηρικής θεματολογίας αποτυπώνοντας την αντίθεση μεταξύ καταπιεζόμενων και εκμεταλλευτών. Εκεί τοποθετεί τις φράσεις: «Εμείς που φκιάσαμε τον τόπο μας θα γίνουμε και αφέντες του. Ζητάμε να πάρουμε μονάχοι μας το δίκιο μας και την λευτεριά μας, που θα πει την εξουσία».

Σε ποίημά του ο Γιάννης Ρίτσος χρησιμοποιεί τη φράση «Από εδώ για τον Ηλιο», η οποία λειτουργεί στην ποίησή του σαν σύμβολο υπέρβασης της κοινωνικής πραγματικότητας.

Αυτόν τον ήλιο κοιτάμε και σήμερα και λαχταράμε να μας φωτίσει, τον ήλιο του σοσιαλισμού - κομμουνισμού. Αυτό είναι το φωτεινό μέλλον της ανθρωπότητας και δεν έχουμε το δικαίωμα να προσδοκούμε τίποτα λιγότερο από αυτό. Δεν έχουμε το δικαίωμα ως κομμουνιστές να συμβιβαστούμε με τίποτα λιγότερο από έναν καινούργιο, ηλιόλουστο κόσμο.

Είμαστε σίγουροι ότι θα έρθει η εποχή που οι ποιητές, οι λογοτέχνες θα εμπνέονται από την οικοδόμηση της νέας κοινωνίας. Θα θαμπώνονται από τον ήλιο του σοσιαλισμού και θα αποτυπώνουν στο χαρτί το μεγαλείο της ανθρώπινης προόδου και της επαναστατικής αλλαγής. Καλή επιτυχία στο Συνέδριό μας!

«Τα χρόνια της θύελλας περιλαμβάνουν μια σειρά μεγάλων γεγονότων που συνδέονται άμεσα με τον ιμπεριαλιστικό Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και τις επιπτώσεις του. Είναι ο ιταλοελληνικός πόλεμος, η τριπλή κατοχή (γερμανική, ιταλική και βουλγαρική), οι διαφοροποιήσεις της αστικής τάξης, με ένα τμήμα της να συνεργάζεται με τους κατακτητές στις δοσίλογες κυβερνήσεις και ένα άλλο να φεύγει στο εξωτερικό συντασσόμενο με τη Μεγάλη Βρετανία. Η πρωτοβουλία του ΚΚΕ να σαλπίσει την αντίσταση, που αγκαλιάστηκε από τη συντριπτική πλειοψηφία του λαού, με αποτέλεσμα το ΕΑΜ - ΕΛΑΣ να γίνει ένα από τα μεγαλύτερα ένοπλα κινήματα αντίστασης. Η απελευθέρωση συνοδεύτηκε με διαμόρφωση συνθηκών επαναστατικής κατάστασης. Ακολούθησαν ο Δεκέμβρης 1944, η λευκή τρομοκρατία μετά τη Βάρκιζα και η τρίχρονη εποποιία του ΔΣΕ.

Σε όλα τα χρόνια της θύελλας δόθηκε σκληρός αγώνας των κομμουνιστών και χιλιάδων αγωνιστών μπροστά στα εκτελεστικά αποσπάσματα, στα στρατοδικεία, στα κελιά της Ασφάλειας, στις ανακρίσεις και τους βασανισμούς, στις φυλακές και τις εξορίες.

Μετά τη συντεταγμένη υποχώρηση του ΔΣΕ, το 1949, το ΚΚΕ, ήδη παράνομο από το 1947, βρέθηκε σε νέες συνθήκες έως το 1974. Δεκάδες χιλιάδες μέλη του και αγωνιστές βρέθηκαν στην πολιτική προσφυγιά, στην ΕΣΣΔ και στις Λαϊκές Δημοκρατίες, στερούμενοι την ελληνική ιθαγένεια και με πολλές καταδίκες ερήμην σε θάνατο, ενώ δεκάδες χιλιάδες αγωνιστές βρίσκονται στις φυλακές και στις εξορίες.

Ολη εκείνη η περίοδος αποπνέει μόνο δίκιο και ακατάβλητη ηθική από τη μεριά των εργατικών - λαϊκών δυνάμεων και του ΚΚΕ. Ενώ έχει τις ρίζες της στην περίοδο του Μεσοπόλεμου, οπότε σφυρηλατήθηκε ένα κόμμα ικανό να αντέχει στις θύελλες».

Αφού αναφέρθηκε αναλυτικά στα ιστορικά γεγονότα της δεκαετίας και στάθηκε στα συμπεράσματα που προκύπτουν, κλείνοντας τόνισε: «Δεν πρέπει να λησμονούμε και το εξής: Τα χρόνια της θύελλας γεννήθηκαν σε συνθήκες ιμπεριαλιστικού πολέμου και μας υπενθυμίζουν πόσο διαχρονικό είναι το "σπέρνουν ανέμους, θα θερίσουν θύελλες". Ξέρουμε πως η Ιστορία δεν είναι μια ευθεία γραμμή. Ομως, η εξαγωγή συμπερασμάτων τροφοδοτεί με σύγχρονη πείρα, ώστε σε έναν κόσμο που φλέγεται νικητές να είναι οι λαοί».

Από τα «Μαγικά Βουνά»

Αρη σε ποια μωρέ κορφή πατάς / Σε ποιο λαγκάδι τρέχεις / Αρη σε ποια μωρέ μωρέ κορφή πατάς / Σε ποιο λαγκάδι τρέχεις

Μέσα στην Ηπειρο μωρέ πατώ / Μες στο λαό της τρέχω / Μέσα στην Ηπειρο μωρέ μωρέ πατώ / Μες στο λαό της τρέχω

Μέσα σε στήθια μωρ΄ αδού αδούλωτα / Γλυκιά πνοή αναπνέω / Μέσα σε στήθια μωρ΄ αδού αδούλωτα / Γλυκιά πνοή αναπνέω

Ο ίσκιος μου μωρέ είναι φλά είναι φλάμπουρο / Σ΄ ανατολή και δύση / Ο ίσκιος μου μωρέ είναι φλά είναι φλάμπουρο / Σ΄ ανατολή και δύση

Το βλέπουν νιοί κι αντριώ κι αντριώνονται / Κορίτσια κι ομορφαίνουν / Το βλέπουν νιοί κι αντριώ κι αντριώνονται / Κορίτσια κι ομορφαίνουν

Οι τύραννοι μωρέ σε τρέ σε τρέμουνε / Σε χαίρεται η πατρίδα / Οι τύραννοι μωρέ σε τρέ σε τρέμουνε / Σε χαίρεται η πατρίδα

Επίσης προβλήθηκε πολύτιμο οπτικοακουστικό ντοκουμέντο της περιόδου. Τα πλάνα αντλήθηκαν από το Αρχείο του ΚΚΕ, τις ταινίες «Η ηλικία της θάλασσας» του Νίκου Παπαγιαννίδη και «Μνήμες» του Νίκου Καβουκίδη. Περιλαμβάνουν πλάνα από τα κινηματογραφικά συνεργεία του ΕΛΑΣ που δρούσαν, από το 1943, ανάμεσα στις γραμμές του ΕΛΑΣ, σε διάφορα σημεία της χώρας, με επικεφαλής τον Δημήτρη Μεγαλίδη και μέλη του συνεργείου τούς Ιωάννη Νισυρίου, Θανάση Παπαδούκα και τον Κώστα Μακρή. Επίσης, πλάνα των ΕΑΜικών συνεργείων που συμμετείχαν οι Πρόδρομος Μεραβίδης, Ηλίας Παρασκευάς, Γιώργος Καβουκίδης και άλλοι, καθώς και του φωτο-κινηματογραφικού συνεργείου του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδος, το οποίο αποτελούταν από τους Γιώργο Σεβαστίκογλου, Μάνο Ζαχαρία, Απόστολο Μουσούρη, Φώτη Ματσάκα, Βλαδίμηρο Παλαιστίδη κ.ά.

Από τη συναυλία - αφιέρωμα στον Κώστα Βάρναλη

Για τον Μάνο Χατζιδάκι