Το άρθρο της περασμένης βδομάδας σχετικά, με επιστημονικά πειράματα που πέτυχαν τη φαινομενική επιβράδυνση μέχρι και ακινησία ενός παλμού φωτός για μικρό χρονικό διάστημα και το σύντομο σχόλιο στο τέλος του κειμένου για τις φιλοσοφικές προεκτάσεις που έχει ή δεν έχει αυτό το επίτευγμα, έγιναν αφορμή να διατυπωθεί από αρκετούς αναγνώστες η επιθυμία για μια πιο αναλυτική παρουσίαση του θέματος από φιλοσοφική σκοπιά. Επαναλαμβάνοντας τη διαπίστωση ότι αυτή, όπως και άλλες τεχνολογικές και επιστημονικές εξελίξεις χρήζουν βαθύτερης μαρξιστικής ανάλυσης από αυτή που μπορεί να γίνει στο πλαίσιο ενός άρθρου εφημερίδας, θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε το φαινόμενο από τις θέσεις της μαρξιστικής κοσμοθεωρίας, από τις θέσεις του διαλεχτικού υλισμού.

Η φιλοσοφία δεν ταυτίζεται με τις επιστήμες. Οι επιστήμες έχουν στόχο τη σπουδή ιδιαίτερων κλάδων της αντικειμενικής πραγματικότητας και τη διατύπωση των νόμων που τη διέπουν. Η μαρξιστική φιλοσοφία έχει διπλό σκοπό: Σαν διαλεχτική σπουδάζει τους πιο γενικούς νόμους του κόσμου, από την υλική φύση ως τη σκέψη και την κοινωνία. Σαν υλισμός, επιδιώκει την επιστημονική αντίληψη του κόσμου, δηλαδή την εξήγησή του σύμφωνα με τα πορίσματα της επιστήμης. Ο διαλεχτικός υλισμός δεν ταυτίζεται με καμιά από τις ξεχωριστές επιστήμες, γιατί αντικείμενό του είναι η αντίληψη του κόσμου στο σύνολό του. Μια αντίληψη που όλες οι επιστήμες προϋποθέτουν σιωπηρά, ανεξάρτητα από τις φιλοσοφικές πεποιθήσεις των επιστημόνων. Οι επιστήμες είναι αναγκαστικά διαλεχτικές, αφού δεν μπορούν να υπάρξουν αγνοώντας τους γενικούς νόμους του κόσμου και υλιστικές, αφού αφορούν το υλικό σύμπαν.

Από τη μεριά του, ο διαλεχτικός υλισμός στηρίζεται πάνω στις επιστήμες της φύσης και της κοινωνίας, δεν τις υποκαθιστά, αλλά αντίθετα χρησιμοποιεί τα πορίσματα των επιστημών για να αναπτυχθεί παραπέρα σε μια βαθύτερη συνολική γνώση του κόσμου. Αλλά, όπως τόνιζαν οι κλασικοί, ο μαρξισμός δεν είναι δόγμα, είναι καθοδήγηση για δράση. Αν, λοιπόν, η επιστημονική πρόοδος αναδείξει νέες πλευρές της φυσικής και κοινωνικής πραγματικότητας που ανατρέπουν τους νόμους της διαλεχτικής ή την υλιστική αντίληψη της φύσης και της κοινωνίας, τότε ο μαρξισμός πρέπει να επανεξετάσει τη θέση του ίσως ακόμα και τις βάσεις του. Αραγε, βάζει το υπό συζήτηση πείραμα σε αμφισβήτηση αυτές τις βάσεις, είναι άσχετο μ' αυτές, ή μήπως τις επιβεβαιώνει ακόμα μια φορά;

Ας κάνουμε μια σύντομη επισκόπηση του πειράματος «παγώματος» του φωτός. Σε ένα θάλαμο, όπου επικρατεί κενό υψηλού επιπέδου, διοχετεύεται μια ποσότητα ατόμων νατρίου που με διάφορες τεχνικές καταψύχεται σε θερμοκρασία 0,0000005 βαθμών πάνω από το απόλυτο μηδέν (-273,15 ^oC). Στη θερμοκρασία αυτή το νέφος ατόμων σχηματίζει μια ειδική μορφή ύλης το συμπύκνωμα Μποζ - Αϊνστάιν, που έχει χαρακτηριστικό το συγχρονισμό των κινήσεων των ατόμων.

Χρησιμοποιώντας ένα λέιζερ κατάλληλης συχνότητας και αξιοποιώντας κβαντομηχανικά φαινόμενα του εξωτερικού ηλεκτρονίου των ατόμων νατρίου, πετυχαίνουμε το νέφος νατρίου να γίνει διάφανο ως προς μια δεύτερη ακτίνα λέιζερ, που στέλνει τον παλμό που μελετούμε. Στις συνθήκες αυτές, η ταχύτητα των φωτονίων του παλμού μειώνεται εξαιρετικά και ο παλμός συρρικνώνεται ολόκληρος για μικρό χρονικό διάστημα μέσα στο συμπύκνωμα. Αν εκείνη τη στιγμή διακοπεί η λειτουργία του πρώτου λέιζερ, τότε ο φωτεινός παλμός δεν εξέρχεται από το νέφος ατόμων. Βγαίνει από κει μόνο όταν ξαναενεργοποιηθεί το πρώτο λέιζερ (λέιζερ ελέγχου).

Κατά τη διάρκεια του πειράματος, σχεδόν όλη η ενέργεια του παλμού περνά στην ακτίνα του λέιζερ ελέγχου (που εμφανίζει γι' αυτό αυξημένη ένταση), ενώ το συμπύκνωμα διατρέχεται από ένα κύμα με το αποτύπωμα του παλμού, που εμφανίζεται σαν αλλαγή του σπιν και της κατάστασης διέγερσης των εξωτερικών ηλεκτρονίων των ατόμων. Κατά την ανασύσταση του παλμού στην έξοδο απορροφάται η απαιτούμενη ενέργεια από το λέιζερ ελέγχου.

«Η διαλεχτική... βλέπει τα πράγματα και τις έννοιες στο σύνδεσμό τους, στην αλληλεξάρτησή τους, στην αμοιβαία τους δράση και στην κίνησή τους, που προέρχεται απ' αυτή τη δράση, στη γέννησή τους, στην εξέλιξή τους και στην εξαφάνισή τους», γράφει ο Φ. Ενγκελς στο «Αντι-Ντύρινγκ». Μ' αυτά τα λόγια περιγράφει όχι μόνο το διαλεχτικό νόμο της αλληλεπίδρασης και της καθολικής σύνδεσης, αλλά και το νόμο της καθολικής αλλαγής και της αδιάκοπης εξέλιξης.

Ο διαλεχτικός υλισμός, σε κάθετη αντίθεση με τη μεταφυσική και τον ιδεαλισμό, εξετάζει τη φύση όχι σαν μια τυχαία συσσώρευση από αντικείμενα και φαινόμενα, αποσπασμένα, απομονωμένα και ανεξάρτητα το ένα από το άλλο, αλλά σαν συναρτημένο ενιαίο σύνολο, όπου τα αντικείμενα και τα φαινόμενα συνδέονται οργανικά, εξαρτώνται το ένα από το άλλο και καθορίζουν το ένα το άλλο.

Υλη και κίνηση είναι αναπόσπαστες η μια από την άλλη. Η κίνηση είναι η μορφή ύπαρξης της ύλης. Η ύλη είναι τόσο αδιανόητη χωρίς κίνηση, όσο αδιανόητη είναι και η κίνηση χωρίς ύλη. Η απόσπαση της κίνησης από την ύλη οδηγεί στον ιδεαλισμό.

Ο διαλεχτικός υλισμός υποστηρίζει ότι ο κόσμος όχι μόνο είναι υπαρκτός αντικειμενικά και έξω από την ανθρώπινη σκέψη, αλλά και γνώσιμος, έχει αντικειμενικές νομοτέλειες που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει και να τις χρησιμοποιήσει για να τον αλλάξει.

Τι μας λέει το πείραμα «παγώματος» του φωτός για όλα αυτά; Προφανώς, αν ο κόσμος δεν ήταν υπαρκτός και γνώσιμος στον άνθρωπο το υπολογισμένο με βάση τη μέχρι τώρα επιστημονική γνώση πείραμα δε θα μπορούσε να έχει σχεδιαστεί, ούτε να έχουν προβλεφτεί τα αποτελέσματά του, ούτε αυτά θα μπορούσαν να γίνουν κατανοητά και να χρησιμοποιηθούν μάλιστα για δοκιμές τεχνολογικών εφαρμογών (που στο μέλλον θα αλλάξουν κι αυτές λιγότερο ή περισσότερο τον κόσμο).

Αν τα πράγματα και τα φαινόμενα ήταν ανεξάρτητα μεταξύ τους, ή αν μπορούσαν να μελετηθούν σαν τέτοια και πάλι το πείραμα δε θα μπορούσε να γίνει εφικτό. Κι αν γινόταν εφικτό, θα αποτελούσε μυστήριο γιατί ο φωτεινός παλμός της μιας ακτίνας λέιζερ εξαφανίστηκε και γιατί εμφανίστηκε αυτόματα πιο φωτεινή η άλλη ακτίνα, χωρίς να αυξηθεί η έντασή της από τον πειραματιστή. Κι όμως, το πείραμα έδειξε και οι επιστήμονες ερμήνευσαν με βάση τη θεωρία της διεγερμένης εκπομπής (και δεχόμενοι εμμέσως το νόμο της αλληλοσύνδεσης) ότι ήταν ακριβώς η μείωση μέχρι εξαφάνισης της μιας ακτίνας που οδήγησε στην αύξηση της έντασης της δεύτερης.

Αν η κίνηση δεν ήταν σύμφυτη με την ύλη θα μπορούσε να υπάρξει ύλη δίχως κίνηση. Κι όμως, η κίνηση των φωτονίων της διερευνητικής ακτίνας δε χάθηκε, αλλά εμφανίστηκε σαν κίνηση επιπλέον φωτονίων στην ακτίνα ελέγχου, που δε δημιουργήθηκαν «μαγικά», μεταφυσικά, αλλά μέσα από τη διεργασία της διεγερμένης εκπομπής. Επιπλέον, αποδείχτηκε ότι ακόμα και μερικά δισεκατομμυριοστά του βαθμού πάνω από το απόλυτο μηδέν, τα άτομα έχουν αρκετή κινητική ενέργεια για να προκαλούν «θόλωμα» της εικόνας του φωτεινού παλμού πάνω στο συμπύκνωμα μέσα σε κλάσματα του δευτερολέπτου. Ακόμα κι αν επιτευχθεί κάποτε θερμοκρασία απόλυτου μηδενός, που εξ ορισμού σημαίνει μηχανική ακινησία των ατόμων, κίνηση θα συνεχίσει να υπάρχει σ' αυτά, σαν κίνηση των ηλεκτρονίων τους, κίνηση μέσα στον πυρήνα, κίνηση λόγω του βαρυτικού και των άλλων πεδίων που δημιουργούν.

Ο διαλεχτικός υλισμός, λοιπόν, όχι μόνο δεν αμφισβητείται, αλλά επιβεβαιώνεται άλλη μια φορά από το νέο επιστημονικό - τεχνολογικό επίτευγμα. Εκείνο που πέτυχαν οι επιστήμονες δεν ήταν να σταματήσουν το φως, αλλά να πάρουν ένα αποτύπωμα των χαρακτηριστικών του πάνω στο συμπύκνωμα Μποζ - Αϊνστάιν. Διαφωτιστικός είναι ο ίδιος ο τίτλος της εργασίας της ερευνητικής ομάδας, που δημοσιεύτηκε το Γενάρη στο έγκυρο επιστημονικό περιοδικό «Νέιτσουρ» («Φύση»): «Παρατήρηση αποθήκευσης συνεκτικής οπτικής πληροφορίας σε ατομικό μέσο, χρησιμοποιώντας ακινητοποιημένους παλμούς φωτός». Αν και μιλούν για ακινητοποιημένους παλμούς, εκείνο που θεωρούν ότι κυρίως πέτυχαν είναι η «αποθήκευση συνεκτικής οπτικής πληροφορίας». Και σε άλλο σημείο της εργασίας εξηγούν: «Ουσιαστικά, όλη η ενέργεια του διερευνητικού λέιζερ μεταφέρθηκε μέσω διεγερμένης εκπομπής στο πεδίο του λέιζερ ελέγχου και στο ατομικό μέσο, ενώ συνεκτική οπτική πληροφορία αποτυπώθηκε στα άτομα».

Οι επιστήμονες δεν πέτυχαν το σταμάτημα του φωτός, αλλά το όχι λιγότερο σημαντικό ή συναρπαστικό τεχνικό επίτευγμα να «φωτογραφήσουν» πάνω σε ένα υλικό μέσο το ίδιο το φως! Και επιπλέον, η «φωτογραφία» του να είναι αξιοποιήσιμη σαν καλούπι για τη διαμόρφωση ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας με διαφορετικά χαρακτηριστικά, ώστε να μπορεί να αναπαραχθεί ο αρχικός φωτεινός παλμός! Εφαρμόζοντας στην επιστήμη τους τις αρχές του διαλεκτικού υλισμού, με τρόπο αυθόρμητο και χωρίς να το συνειδητοποιούν (όπως γίνεται συνήθως σε συνθήκες καπιταλισμού λόγω άγνοιας του διαλεχτικού υλισμού), οι ερευνητές χρησιμοποίησαν τη συσσωρευμένη γνώση για να ανακαλύψουν ένα ακόμα τρόπο ύπαρξης (κίνησης) της ύλης, μια ακόμα πλευρά της φυσικής πραγματικότητας. Μιας πραγματικότητας που μπορούμε και να γνωρίσουμε και να αλλάξουμε.