Το ζήτημα της ύφεσης στην οικονομία, που μετά την 11η του Σεπτέμβρη τέθηκε τόσο επιτακτικά και έντονα στην ημερήσια διάταξη, δεν είναι καινούριο. Ούτε καν περσινό. Οι πάντες, οικονομολόγοι, τραπεζίτες, χρηματοοικονομικοί όμιλοι και κυβερνήσεις, εδώ και ενάμιση τουλάχιστον χρόνο μιλούν για την «επιβράδυνση», τη «διαφαινόμενη στασιμότητα» και την «επερχόμενη ύφεση». Ολοι τους, πριν προκύψουν τα τραγικά γεγονότα, εκτιμούσαν ότι οι καπιταλιστικές χώρες και ειδικά η Ιαπωνία και οι ΗΠΑ μέχρι τα τέλη του 2001, άντε αρχές του επόμενου χρόνου, θα περιέλθουν σε κατάσταση μετρήσιμης οικονομικής ύφεσης. Από αυτή την άποψη, η επίκλησή της - ειδικά από τους κυβερνώντες στη χώρα μας, που σε κάθε περίπτωση τη συνδυάζουν με την ...«προσαρμογή στη νέα κατάσταση» - είναι λογικό να χρειάζεται μια δεύτερη ανάγνωση.

Αν και οι αστοί οικονομολόγοι δεν ομονοούν στον ακριβή προσδιορισμό της ύφεσης, φαίνεται να συμφωνούν ότι μια οικονομία περιέρχεται σ' αυτή τη φάση όταν για δύο συνεχόμενα τρίμηνα υπάρχει κάμψη της οικονομικής δραστηριότητας και οι σχετικοί δείκτες είναι αρνητικοί. Αρα, ανεξάρτητα από την ονοματολογία, έχουμε να κάνουμε με αυτό που οι κομμουνιστές ονομάζουν οικονομική κρίση. Απλά, για ευνόητους λόγους αποφεύγουν, όπως ο διάολος το λιβάνι, τον όρο. Το κάνουν επειδή, μέσα από τους αλλοιωμένους όρους, προσπαθούν να κρύψουν την ουσία της καπιταλιστικής οικονομίας και τις... παράπλευρες επιπτώσεις που έχουν οι οικονομικές κρίσεις για τα λαϊκά στρώματα και τους λαούς συνολικά. Πολύ περισσότερο που δεν πρόκειται για ένα φαινόμενο που εμφανίζεται περιστασιακά, αλλά είναι σύμφυτο με το ίδιο το σύστημα.

Η αντίληψη των μαρξιστών για την πορεία της καπιταλιστικής οικονομίας δεν μπορεί βέβαια να στηρίζεται αποκλειστικά στους ξερούς αριθμούς. Γιατί ακόμα και στην περίπτωση που οι γενικοί οικονομικοί δείκτες δεν υποδηλώνουν την ύπαρξη κρίσης, γνωρίζουμε ότι η όποια ανοδική πορεία στηρίζεται στην αυξανόμενη εκμετάλλευση και συνεχή επιδείνωση του βιοτικού επιπέδου των εργαζομένων. Για οικονομίες, μάλιστα, όπως αυτή των Ηνωμένων Πολιτειών, η άνθηση των προηγούμενων χρόνων είναι πανθομολογούμενο πως στηρίχτηκε, πέρα από την εκμετάλλευση των Αμερικανών εργαζομένων, στην καταλήστευση των λαών του Τρίτου Κόσμου συνολικά, στην άγρια κερδοσκοπία των αμερικανικών πολυεθνικών και «επενδυτικών ομίλων» στις χρηματαγορές, στη συνεχή διόγκωση του εσωτερικού χρέους και στην τεράστια αύξηση των εμπορικών ελλειμμάτων.

Ο αγώνας δρόμου του κεφαλαίου για την απόσπαση όλο και μεγαλύτερων υπερκερδών, στα πλαίσια των κεφαλαιοκρατικών σχέσεων παραγωγής, συχνά - άλλοτε περιοδικά, άλλοτε ανάλογα με τις συγκυρίες - οδηγεί στις γνωστές κρίσεις υπερπαραγωγής. Στη φάση, δηλαδή, της αναπαραγωγής του κοινωνικού κεφαλαίου κατά την οποία οι καπιταλιστές δεν μπορούν να πουλήσουν τα εμπορεύματά τους στις αγορές. Αυτό μπορεί να συμβεί είτε σαν αποτέλεσμα της πολιτικής που οδηγεί τη μεγάλη μάζα των καταναλωτών, δηλαδή τους εργαζόμενους και τα άλλα λαϊκά στρώματα, σε οικονομική εξαθλίωση, είτε σε παράγοντες που φαινομενικά εμφανίζονται ως διαφορετικοί (π.χ. η αναφερόμενη αυτές τις μέρες ψυχολογία των Αμερικανών καταναλωτών), αλλά σχεδόν πάντα συνδέονται με την ουσία των παραγωγικών σχέσεων και τη θέση που έχουν στις καπιταλιστικές κοινωνίες αφ' ενός οι εκπρόσωποι του κεφαλαίου, αφ' ετέρου οι μισθωτοί, οι αγρότες, τα μεσαία στρώματα της πόλης και της υπαίθρου κ.ο.κ. Ετσι, ακόμα και αν υποθέσουμε ότι την απότομη ύφεση στην οικονομία την προκαλούν, για παράδειγμα, οι αυξανόμενες τιμές στο αργό πετρέλαιο (παράγοντες που φαινομενικά δεν έχουν σχέση με το εκμεταλλευτικό σύστημα παραγωγής), η ουσία της εκδήλωσης της κρίσης στην οικονομία συνολικά εδράζεται στο γεγονός ότι στις καπιταλιστικές οικονομίες η διαμόρφωση των τιμών στις πρώτες ύλες, αλλά και η αντιμετώπιση του φαινομένου της αύξησης των τιμών τους, δεν αποτελεί υπόθεση για το κοινωνικό σύνολο που με τον πανεθνικό προγραμματισμό θα μπορούσε να την αντιμετωπίσει, αλλά μια δυσμενή εξέλιξη, την οποία... οφείλουν να «σηκώσουν» τα οικονομικά ασθενή τμήματα της κοινωνίας, ενώ και σε αυτή την περίπτωση οι κεφαλαιοκράτες κερδίζουν. Και σαν διαχειριστές των πρώτων υλών και σαν επιχειρηματίες των διαφόρων κλάδων παραγωγής εμπορευμάτων.

Από τον 19ο αιώνα ακόμα ο Μαρξ, μελετώντας την πορεία εξέλιξης της καπιταλιστικής οικονομίας, επεξεργάστηκε τη θεωρία του οικονομικού κύκλου και των οικονομικών κρίσεων, που στα πλαίσια του συστήματος είναι, σε κάθε περίπτωση, νομοτελειακές. Ανεξάρτητα από τις μορφές με τις οποίες μπορεί να εκδηλώνονται οι κρίσεις αυτές στα πλαίσια των κρατικομονοπωλιακών ρυθμίσεων και ανεξάρτητα από τη συχνότητα ή την περιοδικότητά τους, το βέβαιο είναι ότι κάθε τόσο αγκαλιάζουν τις οικονομίες των καπιταλιστικών χωρών. Μάλιστα, εδώ και αρκετά χρόνια το ομολογούν ακόμα και οι απολογητές του συστήματος. Βεβαίως, στις αναλύσεις τους εξακολουθούν - όπως ακριβώς και οι απολογητές πολύ μακρινών δεκαετιών - να μη θίγουν την ουσία του ζητήματος και το αναπόφευκτο των οικονομικών κρίσεων και πολύ περισσότερο την αιτία που τις γεννά: Το ίδιο το οικονομικοκοινωνικό σύστημα και ο χωρισμός της κοινωνίας σε τάξεις εκμεταλλευτών και εκμεταλλευομένων.

Ο οικονομικός κύκλος χωρίζεται σε τέσσερις φάσεις, η χρονική διάρκεια των οποίων δεν είναι δεδομένη, αλλά εξαρτάται από μια σειρά παράγοντες και κύρια από το βάθος της κρίσης και τις κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις. Για τη δική μας αντίληψη κυριότερη φάση του οικονομικού κύκλου είναι η φάση της κρίσης, επειδή το βάθος, η διάρκεια και η έκτασή της προσδιορίζει: Το μέγεθος της επίθεσης που θα δεχτούν οι εργαζόμενοι (μείωση μισθών, πτώση αγροτικών τιμών, περιορισμός δαπανών κοινωνικού χαρακτήρα, αύξηση των επιτοκίων στα δάνεια). Το εύρος των παραγωγικών μονάδων της οικονομίας που θα οδηγηθούν στην καταστροφή (ανεργία, υποαπασχόληση, επενδύσεις κ.ο.κ.). Τις προοπτικές και τους ρυθμούς εξόδου από αυτή. Τις ανακατατάξεις που θα συντελεστούν στους κόλπους της άρχουσας τάξης. Τους ρυθμούς και τις προοπτικές διεξόδου από αυτή.

Σχηματικά, και χωρίς να αποκλείονται ταλαντεύσεις και πισωγυρίσματα στα πλαίσια ενός και μόνο κύκλου, οι φάσεις είναι: Πρώτη, η φάση της κρίσης. Στα όριά της σημειώνεται συνεχής πτώση της παραγωγής. Στην εξεταζόμενη, δηλαδή, περίοδο έχουμε μικρότερο όγκο παραγωγής εμπορευμάτων από την προηγούμενη. Δεύτερη, η φάση της ύφεσης. Η έναρξη της φάσης αυτής αρχίζει όταν σταματάει η πτωτική τάση της παραγωγής και η οικονομία περνά σε μια φάση στασιμότητας. Τρίτη, η φάση της αναζωογόνησης ή της ανάκαμψης. Εδώ η παραγωγή παρουσιάζει αυξητική τάση, αλλά το επίπεδό της δεν έχει καλύψει ακόμα τα προ της κρίσης επίπεδα και υπολείπεται από αυτά. Τέταρτη, η φάση της ανόδου. Η παραγωγή έχει καλύψει τα προ της κρίσης επίπεδα και εξακολουθεί να εξελίσσεται με αυξανόμενους ρυθμούς, μέχρι να ξεσπάσει η... νέα κρίση.

Σε ό,τι αφορά τις ΗΠΑ, είναι γνωστό ότι εδώ και πολλούς μήνες η οικονομία παρουσιάζει επιβραδυνόμενους ρυθμούς εξέλιξης. Αποκορύφωμα ήταν το προηγούμενο τρίμηνο, κατά το οποίο η οικονομική δραστηριότητα αυξήθηκε σε ποσοστό μικρότερο της μισής μονάδας. Στις συνθήκες, βέβαια, του μονοπωλιακού καπιταλισμού και της έντονης κρατικής παρέμβασης στην οικονομία προς όφελος της πλουτοκρατίας, έχουν πολλαπλασιαστεί τα εργαλεία με τα οποία η άρχουσα τάξη προσπαθεί να αναβάλει το ξέσπασμα της κρίσης. Ενδεικτικό από αυτή την άποψη είναι το γεγονός ότι παρά τους επιβραδυνόμενους ρυθμούς, τους τελευταίους δώδεκα μήνες ο διοικητής της κεντρικής τράπεζας Αλαν Γκρίσπαν αποφάσισε τέσσερις φορές τη μείωση των επιτοκίων, με αποκλειστικό στόχο την αποτροπή της κρίσης. Είτε δίνοντας την ευκαιρία στους επιχειρηματίες για δανεισμό με ευνοϊκότερους όρους, είτε ενισχύοντας τη ζήτηση μέσω της αύξησης των καταναλωτικών δανείων. Ετσι, ανεξάρτητα από το γεγονός ότι πράγματι το χτύπημα της 11ης του Σεπτέμβρη μπορεί να οδηγήσει σε κρίση, σε καμιά περίπτωση δεν είναι αυτό που την προκαλεί. Απλά, περιόρισε τις προς την αντίθετη κατεύθυνση τεχνικές κινήσεις και παρεμβάσεις των κρατούντων. Και το σοβαρότερο αυτή τη φορά είναι ότι η κρίση δεν αφορά μόνο το ένα κέντρο του ιμπεριαλισμού, αφού αρνητικοί ρυθμοί εξέλιξης, τα προεόρτια δηλαδή της κρίσης, έχουν ήδη εμφανιστεί στην Ιαπωνία.

Σε ό,τι αφορά τους εδώ κυβερνώντες, που ακόμα και μετά την 11η του Σεπτέμβρη κομπορρημονούσαν πως η ελληνική οικονομία δεν πρόκειται να θιγεί από τις εξελίξεις στις ΗΠΑ και τις άλλες καπιταλιστικές χώρες, είναι μάλλον βέβαιο ότι εκείνο που θέλουν, κατ' αρχήν, να εξασφαλίσουν είναι να προετοιμάσουν τους εργαζόμενους για τα χειρότερα. Πολύ περισσότερο που το σύνολο της εφαρμοζόμενης αντιλαϊκής νεοφιλελεύθερης πολιτικής τους θα γνωρίζει εντονότερους κλυδωνισμούς σε συνθήκες κρίσης, την οποία θα επιχειρήσουν και πάλι να φορτώσουν στις πλάτες των λαϊκών στρωμάτων.