Ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος, γενικά, στερέωσε το συσχετισμό και τη διάταξη δυνάμεων που υπήρχαν πριν απ' αυτόν. Η παγκόσμια κυριαρχία, θεσμοθετημένη μέσω της συνέχισης της παρουσίας γιγαντιαίων παγκόσμιων αποικιακών αυτοκρατοριών, της Βρετανίας και της Γαλλίας παραμένει στη θέση της. Η προσπάθεια του γερμανικού μονοπωλιακού κεφαλαίου για αναδιανομή του κόσμου αποκρούστηκε και απέτυχε. Η Γερμανία βγήκε από τον πόλεμο ηττημένη και ταπεινωμένη.

Από την άλλη πλευρά, οι αλλαγές που έφερε ο πόλεμος ήταν πολλές.

Μια από αυτές ήταν η ενίσχυση του ρόλου των ΗΠΑ. Οι γιγαντιαίες παραγγελίες της εποχής του πολέμου είχαν σαν αποτέλεσμα τη μετατροπή των ΗΠΑ, ως το 1913 κράτους - χρεώστη, σε κράτος - πιστωτή, στον οποίο οι ευρωπαϊκές δυνάμεις έχουν πολύ μεγάλα χρέη. Η συμμετοχή των ΗΠΑ στην τελευταία φάση του πολέμου τους έδωσε τη δυνατότητα άμεσης ανάμειξης στα ευρωπαϊκά πράγματα, γεγονός που φάνηκε και στη Διάσκεψη των Βερσαλιών. Για την ώρα, πάντως, τα ισχυρότερα τμήματα των κυρίαρχων δυνάμεων των ΗΠΑ θα προτιμήσουν την αξιοποίηση των αντιθέσεων των άλλων δυνάμεων από την άμεση παρέμβαση. Δείγματα της τελευταίας δε θα λείψουν, όπως θα δείξουν τα σχέδια Ντόουζ και Γιανγκ, που θα επιτρέψουν στη Γερμανία να βγει από τη μεταπολεμική κρίση.

Ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος είχε διαλύσει την Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία, δημιουργώντας στην Ανατολική Ευρώπη έναν αστερισμό μικρότερων ανεξάρτητων κρατών. Η διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας προώθησε τη διαδικασία αυτή και στα Βαλκάνια και την Εγγύς Ανατολή. Ετσι, ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος προώθησε μεν τη λύση του εθνικού προβλήματος στις περιοχές αυτές, αλλά την προώθησε (και, δεδομένων των συνθηκών της εποχής, δεν μπορούσε παρά να την προωθήσει) μέσα στα πλαίσια των γενικών παραμέτρων του ιμπεριαλισμού, δηλαδή δημιουργώντας ένα νέο τομέα ανισομετρίας και αντιπαράθεσης μεταξύ των ιμπεριαλιστών.

Εκείνο που είχε μεγαλύτερη ακόμη σημασία, ήταν η καταστροφή της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Εδώ η εξέλιξη των πραγμάτων θα είναι πολύ σοβαρότερη γιατί, στη θέση της Αυτοκρατορίας θα μπει η ΕΣΣΔ. Μια δύναμη, δηλαδή, της οποίας η ύπαρξη όχι απλώς αναστατώνει την υπάρχουσα διάταξη των διαφόρων παραγόντων, αλλά αποτελεί απειλή για το ίδιο το καπιταλιστικό σύστημα.

Η περίοδος μεταξύ των δύο Παγκόσμιων Πολέμων θα φέρει, συνεπώς, τη σφραγίδα δύο γενικών και απόλυτα εγγενών στη φύση του ιμπεριαλισμού παραμέτρων:

α) Της όξυνσης των αντιθέσεων μεταξύ των δυνάμεων του ιμπεριαλισμού. Το τέλος του Α' Παγκόσμιου Πολέμου δεν εξάλειψε, ασφαλώς, την ανισόμετρη πορεία του ιμπεριαλισμού. Αντίθετα, τη δυνάμωσε, δίνοντάς της και νέα στοιχεία. Καθώς ο ιμπεριαλισμός βγαίνει από την πολεμική και μεταπολεμική κρίση, οι χτεσινοί ηττημένοι ενισχύουν (συχνά, με τη βοήθεια των χτεσινών νικητών) και πάλι τη θέση τους και αμφισβητούν όλο και πιο καθαρά το στάτους κβο. Φαίνεται άλλη μια φορά ότι κάθε μονοπώλιο δεν μπορεί ποτέ να είναι σταθερό και μόνιμο και πάντα βρίσκεται υπό απειλή.

β) Της αντίθεσης καπιταλισμού και σοσιαλισμού. Στο σημείο αυτό, βρίσκεται η πιο σημαντική διαφορά μεταξύ των δύο Παγκόσμιων Πολέμων.

Μετά των Οκτώβρη του 1917, η σκέψη της καταστροφής του σοβιετικού κράτους βρίσκεται μεταξύ των πρώτιστων μελημάτων των ιμπεριαλιστών. Η άμεση προσπάθεια (επέμβαση των 14) απέτυχε, πράγμα που δίνει στην προσπάθεια ένα μακροπρόθεσμο χαρακτήρα. Δεν πρόκειται για απλή υπόθεση, γιατί η προσπάθεια αυτή αποτελεί και παράγοντα όξυνσης των αντιθέσεων μεταξύ των ιμπεριαλιστών, καθώς κάθε δύναμη φοβάται ότι μια επιτυχία κάποιας δύναμης στον τομέα αυτό θα δυνάμωνε πολύ τη θέση της απέναντι στις άλλες.

Η περίοδος μεταξύ των δύο Παγκόσμιων Πολέμων χωρίζεται, από την άποψη της ουσίας της, και σε δύο χρονικά τμήματα. Συγκεκριμένα, στις περιόδους 1920-'30 και 1930-'40.

Οι δύο περίοδοι διαφέρουν ριζικά μεταξύ τους. Στην πρώτη, κυριαρχεί η σταθεροποίηση του καπιταλιστικού συστήματος μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Υποκινημένη από τις πολεμικές καταστροφές, η οικονομική κατάσταση γενικά βελτιώνεται, πολλές εκκρεμότητες τακτοποιούνται και, γενικά, η ατμόσφαιρα είναι ατμόσφαιρα εξασφάλισης των μετόπισθεν ενόψει νέων αναμετρήσεων στο μέλλον.

Σχετικά με την ΕΣΣΔ, η γενική προσπάθεια είναι ο στραγγαλισμός μέσω πολιτικής, διπλωματικής κ.ά. απομόνωσης, η οικονομική υπονόμευση (π.χ. η υπόθεση των πλαστών ρουβλίων της Φρανκφούρτης), αλλά και μια τεράστια και πολυσχιδής συνωμοσία (που σήμερα, θα πρέπει να θεωρείται πασιφανής) καταστροφής της μέσω τραβήγματός της σε ένα εκ των προτέρων χαμένο πόλεμο στην Κίνα.

Στον τομέα αυτό, δε λείπουν και πιο άμεσες προσπάθειες σ' αυτή ακόμη την 10ετία, όπως η άμεση απειλή βρετανοσοβιετικού πολέμου, που, τελικά, δε θα γίνει, στα 1927-1929.

Στη δεύτερη, επικρατεί μια κατάσταση εντελώς διαφορετική. Συγκεκριμένα.

α) Επικρατεί κατάσταση βαθιάς οικονομικής κρίσης. Πράγματι, η μεγάλη κρίση του Χρηματιστηρίου της Γουόλ Στριτ τον Οκτώβρη του 1929 φέρνει την έκρηξη αυτού που σήμερα θα αποκαλούσαμε «παγκόσμια φούσκα». Δεν πρόκειται για απλό συγκυριακό φαινόμενο, πρόκειται για σύμπτωμα ένδειξης ότι ο καπιταλισμός δεν μπορεί πια να προχωρήσει όπως πρώτα. Αυτό φαίνεται ακόμη πιο ξεκάθαρα από το ότι η κρίση δεν ακολουθείται από φάση ανόδου, από το ότι τα αντικρισιακά μέτρα αποτυγχάνουν και, ακόμη περισσότερο, από το ότι η κρίση ξεσπά εκ νέου το 1938.

Μέσα στα πλαίσια του ιμπεριαλισμού, ένας μόνο τρόπος υπάρχει να ξεπεραστεί η κρίση: Ο πόλεμος.

β) Απότομη και μεγάλη όξυνση των αντιθέσεων μεταξύ των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων.

Από την κρίση πλήττονται όλες οι δυνάμεις. Οχι, όμως, όλες με τον ίδιο τρόπο, ούτε στην ίδια έκταση. Οι δυνάμεις, π.χ, που διαθέτουν αποικίες φορτώνουν σ' αυτές ένα μεγάλο μέρος των βαρών και αυτό εξηγεί γιατί η Βρετανία και η Γαλλία πλήττονται λιγότερο. Η κρίση στις ΗΠΑ είναι ιδιαίτερης βιαιότητας και μεγάλου βάθους, η χώρα, όμως, διαθέτει και μεγάλες εφεδρείες, που η κρίση αργεί να αγγίξει. Η κατάσταση άλλων δυνάμεων, που δε διαθέτουν ούτε αποικίες ούτε εφεδρείες, δεν είναι τόσο ευνοϊκή. Η Γερμανία, η Ιταλία, η Ιαπωνία πλήττονται ιδιαίτερα σκληρά.

Η αντίδρασή τους δείχνει το σύνολο των αντινομιών που στέκουν μπροστά στον ιμπεριαλισμό: Οι δυνάμεις αυτές αρχίζουν ένα εντατικό πρόγραμμα εξοπλισμών με στόχο την αναδιανομή του κόσμου και την έξοδο από την κρίση. Με τις πολεμικές τους παραγγελίες, συντελούν σε κάποιο «στρογγύλεμα» ακραίων εκτροπών της κρίσης και σε άλλες δυνάμεις, συντελώντας, έτσι, στην αποφυγή της οικονομικής αβύσσου. Αυτό, όμως, το κάνουν διασπαθίζοντας τις τελευταίες εφεδρείες τους. Ετσι, έχουμε δύο κρίσιμα φαινόμενα:

• Την ένταση του αποκλεισμού όλων των άλλων μέσων εξόδου εκτός από τον πόλεμο.
• Τη βαθμιαία διαμόρφωση ενός συνασπισμού αναθεωρητικών δυνάμεων, που θα παίξει το ρόλο του συγκεκριμένου οργάνου του πολέμου.

γ) Απότομη και μεγάλη έξαρση του αντεπαναστατικού πυρετού.

Το ξεπέρασμα της κρίσης τρομοκρατεί, έτσι και μόνο με τον αιφνίδιο χαρακτήρα της, τις κορυφές του μονοπωλιακού κεφαλαίου. Ο φόβος απέναντι στην Επανάσταση είχε φανεί και πολύ πριν, στην εγκαθίδρυση του Μουσολινικού καθεστώτος στις αρχές της 10ετίας του '20. Η συνταγή προωθείται τώρα διεθνώς, όπως δείχνει η άνοδος των ναζιστών στην εξουσία στη Γερμανία (30.1.1933), ένα γεγονός στο οποίο ο ρόλος των ξένων δυνάμεων έχει χονδροειδώς υποτιμηθεί.

Μαζί με τα σχέδια βίαιης εξόντωσης του επαναστατικού κινήματος, βαδίζει και η προσπάθεια καταστροφής της ΕΣΣΔ.

Στο σημείο αυτό, αξίζει να αναφερθεί μία λεπτομέρεια, σήμερα ξεχασμένη αλλά μεγάλης σημασίας, που παρουσιάζει, πέραν των άλλων, και μεγάλο αυτοβιογραφικό ενδιαφέρον: Στο βιβλίο του «Ο Αγών μου», που κυκλοφορεί, για πρώτη φορά, το 1926, ο Αδ. Χίτλερ κάνει μια ενδιαφέρουσα πρόταση: Ο μελλοντικός πόλεμος δεν είναι ανάγκη να γίνει, όπως ο προηγούμενος, προς τη Δύση, αλλά θα ήταν καλύτερο να γίνει προς την Ανατολή και το Νότο. Στην πραγματικότητα, εδώ ο Χίτλερ προβλέπει την τακτική που θα ακολουθήσουν στο μέλλον οι κυβερνήσεις του και, μάλιστα, κάνει μια πρόταση στις άλλες δυνάμεις. Δεν είναι λίγο απίθανο να δεχτούμε ότι όλα αυτά τα κάνει ένας μισο-άγνωστος ηγέτης μιας ασήμαντης πολιτικής ομάδας, που θεωρείται και ανισόρροπος;

Η πατρότητα της σκέψης της αλλαγής του βασικού μετώπου, από τη Δύση (Βρετανία), στην Ανατολή (ΕΣΣΔ) δεν είναι, ασφαλώς, προσωπική έμπνευση του Αδ. Χίτλερ, ίσως εξηγεί και τη βρετανική πολιτική απέναντί του και, πιθανότατα, εξηγεί τη συστηματική προσπάθεια του ίδιου του Αδ. Χίτλερ να εξαφανίσει όλους όσοι συνεργάστηκαν μαζί του στη συγγραφή του βιβλίου «του».

Η επικράτηση του ναζισμού στη Γερμανία σηματοδοτεί σαν παράλληλο σύμπτωμα της όξυνσης, των αντιθέσεων ανάμεσα στις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις, την προσπάθεια μετατροπής της ΕΣΣΔ σε χώρο εξαγωγής αυτών των αντιθέσεων. Αυτό έπαιξε μεγάλο ρόλο στην επιβίωση του ναζιστικού καθεστώτος στα πρώτα του και πιο δύσκολα χρόνια. Οι ομιλίες στη Βουλή των Κοινοτήτων, ενός από τους πιο ικανούς πολιτικούς της μεγαλοαστικής τάξης της Βρετανίας, του Λόιντ Τζορτζ, το 1934 είναι εντελώς χαρακτηριστικές: Η ανατροπή του σημερινού καθεστώτος της Γερμανίας, λέει απερίφραστα, σημαίνει νίκη του κομμουνισμού. Κατά συνέπεια, το καθεστώς αυτό πρέπει να μείνει στη θέση του.

Ετσι η ΕΣΣΔ βρίσκεται σε μια θέση όλο και πιο επικίνδυνη. Το μέγεθος τού κινδύνου φαίνεται και από το ότι ο ιμπεριαλισμός υπερτερεί σημαντικά (και σε ορισμένους τομείς, συντριπτικά) απέναντί της. Εκείνο που χαλαρώνει την πίεση είναι δύο παράγοντες:

- Για την επίθεση εναντίον της, απαιτείται προετοιμασία, που θέλει χρόνο και

- Η Γερμανία ζητά εγγυήσεις, για μια τέτοια ενέργεια, από τις δυτικές δυνάμεις, που αυτές δεν μπορούν να της τις δώσουν, γιατί φοβούνται τις ενέργειές της μετά από ενδεχομένη επιτυχία.

Μέσα σ' αυτή τη γεμάτη ανησυχία διελκυστίνδα, το ερώτημα του «ποιος και πού θα εισβάλει στην ΕΣΣΔ» καταλήγει να γίνει το κύριο ερώτημα πολέμου που ετοιμάζεται.

Εκείνο που μπορεί να θεωρηθεί σαν η πρώτη βολή του πολέμου έρχεται από τη μακρινή Απω Ανατολή: Στις 18.9.1931, τα ιαπωνικά στρατεύματα, που έχουν τις βάσεις τους στην Κορέα, περνούν τη γέφυρα Λάο - σαν και εισβάλουν στη ΒΑ Κίνα. Γρήγορα καταλαμβάνουν τη Μαντζουρία και εγκαθιστούν εκεί ένα «δικό τους» κράτος, το Μάντζου - κονο.

Η επίθεση δημιουργεί σοβαρή απειλή για τις βάσεις των άλλων δυνάμεων με τις οποίες είναι γεμάτη η Κίνα. Δημιουργεί σοβαρούς κινδύνους και για την ΕΣΣΔ, η οποία διαθέτει μακρότατα σύνορα με το χώρο εισβολής, χωρίς τίποτε να τα υπερασπίσει. Σήμερα, ξέρουμε με πολλά στοιχεία ότι στην ανωτάτη ιαπωνική ηγεσία βρίσκονται αντιμέτωπες δύο ομάδες - η «βόρεια» (επίθεση ενάντια στην ΕΣΣΔ) και η «νότια» (επίθεση ενάντια στις ΗΠΑ).

Η κατάσταση σημειώνει νέα αλλαγή όταν στη Γερμανία επικρατούν οι ναζιστές. Οι τελευταίοι ούτε καν κρύβουν τα σχέδιά τους. Αν και οι περιορισμοί στους επανεξοπλισμούς της Γερμανίας έχουν ήδη καταργηθεί (Απόφαση της Διάσκεψης Αφοπλισμού της 11^ης.12.1932), η Γερμανία αποσύρεται με θόρυβο από την Κοινωνία των Εθνών στις 14 Οκτώβρη 1933 και αρχίζει ένα πρόγραμμα εξοπλισμών που θα αυξήσει την ακαθάριστη παραγωγή όπλων και οπλικών συστημάτων, στην περίοδο 1933-1939, κατά 26,5 φορές.

Η ίδια η πολιτική, αυτή έδειχνε την προετοιμασία για πόλεμο. Εκτός από τη στρατιωτική προετοιμασία, αρχίζει και η οικονομική. Καθώς η Γερμανία δε διαθέτει συνάλλαγμα, αρχίζει να χρησιμοποιεί το καθεστώς CLEARING. Γρήγορα, ολόκληρες περιοχές, με προεξάρχουσες τα Βαλκάνια και τη Λατινική Αμερική, αρχίζουν να συναλλάσσονται χωρίς συνάλλαγμα με τη Γερμανία, που προσφέρει τιμές ανώτερες των διεθνών. Αυτό έχει και πολιτικές συνέπειες, καθώς η δημιουργία εμπορικών ζωνών χωρίς συνάλλαγμα τείνει να αποκλείσει τις άλλες δυνάμεις, δίνοντας τροφή σε σκέψεις ότι η Γερμανία μπορεί να είναι πιο επίφοβη σαν εμπορικός ανταγωνιστής από όσο ωφέλιμη είναι σαν αντεπαναστατικός προμαχώνας.

Για την ώρα, πάντως, η δεύτερη πλευρά της υπερισχύει. Σε όλη την περίοδο 1933-1939, η Γερμανία (και, σε σημαντικό βαθμό, η Ιταλία) παίρνουν ό,τι θέλουν.

Η Γερμανία εξασφαλίζει τη σιωπή στον επανεξοπλισμό της. Στις 13 Γενάρη 1935, παίρνει το Σάαρ, που είχε ημιαυτόνομο καθεστώς από το 1918. Στις 18 Ιούνη 1935 παίρνει μια πολύ πλεονεκτική συμφωνία με τη Μεγάλη Βρετανία στον τομέα των πολεμικών ναυτικών εξοπλισμών. Την ίδια περίοδο, η Ιταλία παίρνει την Αιθιοπία. Στις 7 Μάρτη 1936, η Βρετανία και η Γαλλία κλείνουν τα μάτια μπροστά στην επαναστρατιωτικοποίηση της Ρηνανίας. Με την έκρηξη του εμφυλίου πολέμου στην Ισπανία, η Γερμανία και η Ιταλία αφήνονται να επέμβουν με την ησυχία τους, ενώ η ιαπωνική κυβέρνηση εμποδίζεται να πάρει βοήθεια.

Στις 25 Νοέμβρη 1936 συμβαίνει ένα πολύ σοβαρό γεγονός. Η Γερμανία και η Ιαπωνία υπογράφουν το λεγόμενο «Σύμφωνο Αντι - Κομιντέρν», δηλαδή κατά της «Κομμουνιστικής Διεθνούς». Ο αντεπαναστατικός χαρακτήρας του Συμφώνου φαίνεται από την ονομασία του. Επίσης φανερός είναι και ο χαρακτήρας του σαν οργάνου αναδιανομής του κόσμου, αλλά και σαν οργάνου περικύκλωσης της ΕΣΣΔ (οι ιαπωνικές επιχειρήσεις στην Κίνα συνεχίζονται και εξαπλώνονται και η κυβέρνηση της τελευταίας έχει ζητήσει σοβιετική βοήθεια). Στις 6 Νοέμβρη 1937 προσχωρεί στο Σύμφωνο (που θα πάρει την έκτοτε περίφημη ονομασία του «Χαλύβδινου Αξονος» που θα του δώσει ο Μπ. Μουσολίνι) και η Ιταλία. Ο αναθεωρητικός συνασπισμός προβάλλει καθαρότερα.

Ωστόσο, οι δυτικές δυνάμεις δε συγκινούνται ιδιαίτερα. Η ναζιστική Γερμανία εξακολουθεί να παίρνει δισεκατομμύρια για τις ανάγκες της και η Ιαπωνία να αφήνεται να απλωθεί στην Κίνα.