Το ένα, λοιπόν, από αυτά τα εργαλεία δουλεύει στην κατεύθυνση εκείνη που οδηγεί στην επιβολή μιας άθλιας άποψης, που επιμένει εδώ και 100 σχεδόν χρόνια ότι η ιδεολογία της Αριστεράς είναι γενικώς μια ιδεολογία που εκτρέφεται από τη μανία της παράλογης σύγκρουσης, του ανεξήγητου εγκλήματος και μιας ακατονόμαστης δολοφονικής συμπεριφοράς. Και απέναντι σ' αυτήν τη διάχυτη απειλή, συνωθείται ο λαός. Ερμαιο απειλητικών στρατολόγων. Υποκείμενο αναίτιας στέρησης και θανατηφόρων ελλείψεων, έτοιμος να παραδοθεί στην οποιαδήποτε και για οποιονδήποτε σκοπό χρυσοφόρα πρόταση.

Η εκκλησία της Παναγίας της Κανακαριάς στη Λυθράγκωμη είναι σπάνιο δείγμα της τέχνης του 6ου αι. Λεηλατήθηκε ολοσχερώς το 1979. Ελάχιστες ψηφίδες στο δάπεδο παραδόθηκαν από ξένο δημοσιογράφο στην αρχαιολογική υπηρεσία της Κύπρου

Ο ιμπεριαλισμός έχει να επιδείξει όχι μόνο απτές καταστροφές στοιχείων της πολιτιστικής κληρονομιάς, όπως στη Γιουγκοσλαβία και το Αφγανιστάν. Αλλά διαμόρφωσε και ένα τεράστιο «πλέγμα» ιδεολογικής χειραγώγησης με αιχμή τον πολιτισμό, που συνιστά ίσως και ακόμη μεγαλύτερη απειλή για τους λαούς από το βομβαρδισμό των μνημείων τους.

Τον περασμένο Μάη, στο αμφιθέατρο του υπουργείου Πολιτισμού, έλαβε χώρα η διημερίδα με θέμα «Νεότερες ανασκαφές στην Κύπρο», στην οποία παρουσιάστηκαν τα πρόσφατα ευρήματα των αρχαιολογικών ερευνών στο νησί. Ωστόσο, το ενδιαφέρον των συμμετεχόντων σχεδόν «μονοπωλήθηκε» από την παρουσίαση της αγωνιώδους προσπάθειας για τον επαναπατρισμό σημαντικών κινητών μνημείων της πολιτιστικής κληρονομιάς της Κύπρου. Μνημεία τα οποία έγιναν αντικείμενο μιας από τις μεγαλύτερες και συνεχιζόμενες αρχαιοκαπηλικές λεηλασίες παγκοσμίως, μετά την τουρκική εισβολή το 1974.

Τμήμα πήλινης πινακίδας με σύμβολα κυπρομινωικής γραφής (13ος αι. π.Χ.) από τον κατεχόμενο σήμερα αρχαιολογικό χώρο της προϊστορικής Εγκωμης

Από την άλλη, λόγω της φύσης του προβλήματος σε ό,τι αφορά τα μέρη του, δηλαδή Ελληνοκύπριοι - Τουρκοκύπριοι, Ελληνες - Τούρκοι και της συγκινησιακής φόρτισης που προκύπτει, υπάρχει ο κίνδυνος να περιοριστεί το όλο θέμα μόνο στις σημειολογικές αναφορές... στην Τουρκοκρατία και στο «παραδοσιακό» «μίσος» των «βαρβάρων» για τον ελληνικό πολιτισμό. Σκεπάζοντας έτσι τα αίτια της εισβολής, τους υπεύθυνους, τους γενικότερους γεωπολιτικούς ιμπεριαλιστικούς σχεδιασμούς, αλλά φέρνοντας και σε πλαστή πολιτισμική αντιπαράθεση τους λαούς.

Η παρατήρηση αυτή δεν αφορά, ευτυχώς, την εν λόγω διημερίδα. Αντίθετα, σε αυτήν αναδείχτηκε (έστω και έμμεσα), εκτός του μεγέθους του πολιτιστικού εγκλήματος που εξακολουθεί να συντελείται, και η πολιτική των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων στο θέμα, οι οποίες δε θέλουν να χαλάσουν τη «σούπα» των σχέσεών τους με το καθεστώς της Τουρκίας... για «μερικές» εικόνες και εκκλησιές. Εικόνες μεγάλης ιστορικής - αρχαιολογικής αξίας που βρέθηκαν μέσα σε βαλίτσες και σημαντικά βυζαντινά μνημεία που μετατράπηκαν σε στάβλους.

Η Μαρία Αναγνωστοπούλου, γενική γραμματέας της Επιτροπής Προστασίας Πολιτιστικής Κληρονομιάς Κύπρου, ήταν η κύρια εισηγήτρια του θέματος. Με τη βοήθεια συγκλονιστικών διαφανειών από τις καταστροφές, παρουσίασε ένα μέρος της λεηλασίας, της τύχης των αρχαιοτήτων που πουλήθηκαν στο εξωτερικό και τις λίγες - σε σχέση με το μέγεθος της λεηλασίας - αλλά σημαντικές επιτυχίες που καταγράφτηκαν με την επιστροφή ορισμένων αντικειμένων στην Κύπρο.

Κεφαλή αγγέλου από τον τρούλο του ναού του Αγίου Θεμωνιανού στη Λύση (13ος αι.). Λεηλατήθηκε, πουλήθηκε στο εξωτερικό και σήμερα βρίσκεται στο Χιούστον του Τέξας

Τα κλεμμένα έργα τέχνης εντοπίστηκαν με τη βοήθεια ενός Ολλανδού εμπόρου έργων τέχνης, ο οποίος είχε δώσει την πληροφορία ότι κυκλοφορούν πολλά κλεμμένα κυπριακά έργα τέχνης σε Γερμανία και Αυστρία και ότι ο ίδιος θα μπορούσε να τα συγκεντρώσει στο Μόναχο και να τα αγοράσει για λογαριασμό της κυπριακής πλευράς. Η επιχείρηση που στήθηκε με τη συνεργασία της γερμανικής και της κυπριακής αστυνομίας είχε ως αποτέλεσμα όχι μόνο τη σύλληψη του Τούρκου αρχαιοκάπηλου, αλλά και την ανακάλυψη και άλλων έργων τέχνης από την Κύπρο. Ομως, όπως αναφέρθηκε στη διημερίδα, η δίκη εκκρεμεί ακόμη, ενώ ο αρχαιοκάπηλος κυκλοφορεί αυτή τη στιγμή ελεύθερος! Μάλιστα, αναγνωρίζεται και σαν νόμιμος διεκδικητής των θησαυρών με τη βοήθεια βέβαια του τουρκικού κράτους, το οποίο επέβαλε - άραγε πώς; - να είναι επίσης ένας εκ των διεκδικητών. Σαν «διεκδικητής» εμφανίζεται ακόμα και το τουρκικό τμήμα της Ιντεπόλ.

Η γερμανική πλευρά από την άλλη εμφανίζεται «δίγλωσση». Από τη μια κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι παραπάνω «διεκδικητές» δεν αποτελούν νόμιμους ιδιοκτήτες και έδωσε εντολή στις αρχές της Βαυαρίας να μην κλείσει ο φάκελος της υπόθεσης. Από την άλλη όμως οι Γερμανοί κατέθεσαν μια μάλλον περίεργη πρόταση στην κυπριακή πλευρά να απεμπλακεί το κυπριακό κράτος από τη διεκδίκηση και να παραμείνει ως διεκδικητής η εκκλησία της Κύπρου... για να μην υπάρχουν «πολιτικές εμπλοκές». Τι είδους «εμπλοκές» μπορεί να προκαλέσει η επίσημη διεκδίκηση ενός ανεξάρτητου και κυρίαρχου κράτους για την επιστροφή κλεμμένων θησαυρών του είναι ερώτημα προς απάντηση. Εκτός πια αν ορισμένοι αμφισβητούν αυτήν την ιδιότητα στην Κύπρο...

Ολλανδός συντηρητής ανοίγει τη βαλίτσα που βρίσκονταν οι τοιχογραφίες από την εκκλησία του Αντιφωνητή (Χάγη 1997)

Μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα της καταστροφής είναι και τα παρακάτω: Οι σημαντικότερες τοιχογραφίες στο παρεκκλήσι της Αγίας Τριάδας στο μοναστήρι του Χρυσόστομου στον Κουτσοβέντη έχουν καταστραφεί. Η εκκλησία του Αντιφωνητή έχει σχεδόν απογυμνωθεί. Τοιχογραφίες του 12ου και του 15ου αιώνα που κοσμούσαν το συγκεκριμένο μνημείο καταστράφηκαν ή αποκολλήθηκαν. Το τέμπλο, αφού πρώτα απογυμνώθηκε από τις εικόνες του, κάηκε.

Πρόκειται όμως για κλασική περίπτωση αρχαιοκαπηλίας; Δηλαδή, πρόκειται μόνο για συμμορίες που λειτουργούν παράνομα, κάτω από τη «μύτη» των κατοχικών δυνάμεων; Ο διευθυντής Αρχαιοτήτων Κύπρου, Σοφοκλής Χατζησάββας, ο οποίος παρουσίασε τα νέα ευρήματα στη διημερίδα, στο σημείωμά του στην έκδοση δίνει μια ακόμη διάσταση για το θέμα. Συγκεκριμένα αναφέρει ότι «η αφαίρεση ολόκληρης σειράς τοιχογραφιών από την εκκλησία του Αγίου Θεμωνιανού στη Λύση δε θα μπορούσε να γίνει υπό το κάλυμμα του σκότους από μεμονωμένους αρχαιοκάπηλους». Και συνεχίζει πως από τα αρχεία του Τούρκου αρχαιοκάπηλου που συνελήφθη στη Γερμανία προκύπτει ότι οι τοιχογραφίες αφαιρέθηκαν «από εξειδικευμένο συνεργείο που ακολούθησε μάλιστα όλους τους κανόνες που απαιτεί η σύγχρονη επιστήμη της συντήρησης». Το ίδιο συνεργείο «και με τη συνεργασία των κατοχικών δυνάμεων» απέσπασε τα ψηφιδωτά της Παναγίας της Κανακαριάς στη Λυθράγκωμη. Ολα αυτά και πολλά ακόμη σημαίνουν ότι το ψευδοκράτος λειτουργεί το ίδιο ως αρχαιοκάπηλος. Το χειρότερο είναι πως μετά τη σύληση των τοιχογραφιών και των ψηφιδωτών ακολουθεί η καταστροφή των ίδιων των μνημείων, όπως συνέβη το 1989, όταν ο στρατός κατοχής κατεδάφισε την εκκλησία της μονής της Παναγίας της Αυγασίδας, αφού πρώτα τη λεηλάτησαν. Πολλά μνημεία δεν καταστράφηκαν άμεσα, δηλαδή δεν κατεδαφίστηκαν, αλλά άλλαξαν χρήση και μετατράπηκαν σε στρατόπεδα, αποθήκες, στάβλους, ακόμη και σε κέντρα διασκέδασης ή κινηματογραφικές και θεατρικές αίθουσες. Πολλά από αυτά - και αυτή είναι η καλύτερη περίπτωση - μετατράπηκαν σε τζαμιά. Υπάρχουν βέβαια και περιπτώσεις ακόμη πιο βάναυσης χρήσης, όπως στην περίπτωση της εκκλησίας του Αγίου Αυξεντίου στην Κώμη Κεπήρ της Καρπασίας, η οποία μετατράπηκε σε αποχωρητήριο. Φυσικά, δε θα μπορούσαν να μείνουν ανέπαφες και οι ιδιωτικές συλλογές, οι οποίες επίσης λεηλατήθηκαν.

Ο τρόπος με τον οποίο έφευγαν οι αρχαιότητες από την κατεχόμενη Κύπρο κάθε άλλο παρά ενδείκνυται επιστημονικά. Το 1984, κατά τη διάρκεια της διάσκεψης του Διεθνούς Συμβουλίου Μουσείων, ο Κύπριος καθηγητής Β. Καραγιώργης μετέφερε στους συνέδρους απόσπασμα από μια συγκλονιστική μαρτυρία σε τουρκοκυπριακό περιοδικό για το πώς γινόταν η μεταφορά: «Από διάφορα μέρη της Κύπρου συγκεντρώθηκαν εικόνες προερχόμενες από εκκλησίες και μουσεία και τοποθετήθηκαν όλες μαζί σε τέσσερις μεγάλες βαλίτσες. Μερικές κόπηκαν με πριόνι σε δύο και τρία κομμάτια η καθεμιά. Ανακαλύφθηκαν ενώ προσπαθούσαν να τις εξαγάγουν λαθραία από το αεροδρόμιο της Αγκυρας. Εκατοντάδες εικόνων αξίας δεκάδων χιλιάδων τουρκικών λιρών έχουν κλαπεί και μεταφερθεί στο εξωτερικό. Μικρό μόνο μέρος τους ξαναβρέθηκε. Στις 16 Μαρτίου 1981 εικόνες που τοποθετήθηκαν σε τρία κιβώτια με την ένδειξη "Προσωπική περιουσία" φυγαδεύτηκαν λαθραία στη Γερμανία από το αεροδρόμιο Τύμπου και της Αγκυρας. Οταν ήρθε στο φως αυτό το περιστατικό αποκαλύφθηκε επίσης ότι και αρχαία αντικείμενα είχαν φυγαδευτεί λαθραία με προορισμό την ίδια διεύθυνση, επίσης με την ένδειξη "Προσωπική περιουσία"». Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί πως ο τουρκικός και τουρκοκυπριακός Τύπος δεν έχει σιγήσει για αυτό το πολιτιστικό έγκλημα και πολλές πληροφορίες βλέπουν το φως της δημοσιότητας. Βέβαια υπάρχουν περιπτώσεις που οι καταγγελίες του τουρκοκυπριακού Τύπου γίνονται στη βάση ότι «απογυμνώνονται τα αξιοθέατα» του «κράτους» τους.

Σύμφωνα με τις μαρτυρίες ξένων επισκεπτών οι εκκλησίες είναι γυμνές από εικόνες και τοιχογραφίες, ενώ όλες οι ενδείξεις συγκλίνουν στο συμπέρασμα πως δεν πρέπει να έχουν απομείνει βυζαντινές και μεταβυζαντινές εικόνες στο κατεχόμενο τμήμα.

Εκτός από την καταστροφή των μνημείων, το καθεστώς προχώρησε και στην αλλαγή της ονομασίας των τοπωνυμιών και μάλιστα με τέτοιο τρόπο που τα νέα ονόματα ήταν άσχετα ακόμη και με την κανονική απόδοση στα τουρκικά. Να σημειωθεί ότι αυτό δεν είχε γίνει ούτε κατά την περίοδο της οθωμανικής αυτοκρατορίας, οπότε τα ελληνικά χωριά είχαν διατηρήσει τις ονομασίες τους.

Από την άλλη, τα ξένα μουσεία, στη συντριπτική τους πλειοψηφία, δεν αρνήθηκαν να παραλάβουν τα κειμήλια αυτά, αλλά ελάχιστα μουσεία, όπως σημειώνει η Μαρία Αναγνωστοπούλου, συνεργάστηκαν για την επιστροφή τους. Το ίδιο συνέβη και με τα τελωνεία, τα περισσότερα από τα οποία... «δεν έβλεπαν», εκτός από ορισμένα όπως αυτό του Ντόβερ, που κατέσχεσαν εικόνες και τις παρέδωσαν στις κυπριακές αρχές. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να είναι συχνή η παρουσία κυπριακών αρχαιοτήτων σε διάφορα μέρη του κόσμου και δίνονται αγώνες για τον επαναπατρισμό τους. Ετσι, μέχρι το 1995 είχαν επιστραφεί ορισμένα σημαντικά έργα τέχνης όπως: Τέσσερα ψηφιδωτά της Παναγίας της Κανακαριάς (6ος αι.). Τοιχογραφίες της εκκλησίας του Αγίου Θεμωνιανού (13ος αι.). Μια εικόνα του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου του 1100 από την Παναγία Ασίνου.

Προς τιμήν τους, οι ξένες αρχαιολογικές σχολές στο νησί αρνήθηκαν τις προσκλήσεις της Τουρκίας να διενεργήσουν ανασκαφές στο κατεχόμενο τμήμα. Το Τμήμα Αρχαιοτήτων της Κύπρου, εκτιμώντας αυτήν την πράξη αλληλεγγύης, παραχώρησε στις ξένες αποστολές νέες περιοχές στο ελεύθερο τμήμα για ανασκαφές.

Ο αγώνας για τον επαναπατρισμό της λεηλατημένης κληρονομιάς της Κύπρου συνεχίζεται.