Στις 4 Νοέμβρη 1989, πέθανε ο παλαίμαχος κομμουνιστής Τάκης Κόντος. Η γη της Αττικής τον δέχτηκε στις 7 Νοέμβρη. Στον τάφο του, δυο λέξεις ενωμένες τον θυμίζουν: «Ποιητής κι επαναστάτης». Και τρεις στίχοι του τις επικύρωναν:

«Ο,τι απομένει σάπιο και παλιό, / κληριά από τους κακόπραγους αιώνες, / γκρεμίστε το».

Ηταν ποιητής και επαναστάτης ο Τάκος Κόντος. Γεννημένος στη Λέσβο, με μητέρα δασκάλα και πατέρα καθηγητή, με αδέλφια μεγαλύτερα να διαβάζουν (ο γνωστός φιλόλογος και ποιητής Κώστας Κόντος ήταν αδελφός του), από μικρός ανέπνεε με τη λογοτεχνία. Παντρεμένος, με παιδιά κι εγγόνια, θυμόταν πως το πρώτο του χτυποκάρδι συνοδευόταν από ένα ποίημα: Πέντε χρονών, οπλισμένος μ' ένα ξύλινο ξίφος, κατατρόπωνε φανταστικούς εχθρούς κραυγάζοντας, με την ελπίδα να συγκινήσει την κυρία στο αντικρινό μπαλκόνι: «Ω κοπτερόν και λυγερόν σπαθί μου!»

Η τριβή του με την ποίηση ωρίμασε την ποιητική του φλέβα. Η πρώτη του ποιητική έκφραση είναι η εύστοχη μετάφραση του ποιήματος του Γάλλου Παρνασσιστή ποιητή Leconte de Liste «Η καρδιά του Γιάλμαρ» (1917). Στη συνέχεια, έδεσε την ποίηση με τη ζωή του, με την εξέλιξή του από διανοούμενο σε επαναστάτη.

Σπούδασε νομικά στην Αθήνα. Πολέμησε στη Μικρασία. Ταξίδεψε στην Αίγυπτο. Χρονογραφούσε στην εφημερίδα της Μυτιλήνης «Ταχυδρόμος», με την υπογραφή «ΤΑΦ. ΚΑΠΑ» (τέλη 1930). Στη δεκαετία του '30, εντάσσεται στο ΚΚΕ, με συνέπεια διώξεις, φυλακίσεις, εξορίες (το 1935 με τους Κ. Βάρναλη, Δ. Γληνό και άλλους κομμουνιστές εξορίζεται στον Αϊ- Στράτη και αργότερα στην Ανάφη, στην Ικαρία, στη Μακρόνησο και, τέλος, στον Αϊ-Στράτη). Υπήρξε ιδρυτικό μέλος της «Κοινωνικής Αλληλεγγύης» (1932), μέλος της Κεντρικής της Επιτροπής και γραμματέας της Επιτροπής Πόλης της Αθήνας, αρχισυντάκτης στο «Δελτίο της Εργατικής Βοήθειας» (1933-34), μέλος της Συντακτικής Επιτροπής του «Ριζοσπάστη» (1932-1935) και συγγραφέας της στήλης του χρονογραφήματος, με την υπογραφή «Στάρκος». Διατέλεσε μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του ΕΑΜ Αθήνας και της Διοικούσας Επιτροπής της ΕΔΑ, γραμματέας της Επιτροπής Πόλης της ΕΔΑ Αθήνας (δεκαετία του '50), πρόεδρος της ΕΔΑ Ελλήνων Εξωτερικού (με έδρα το Παρίσι) τον καιρό της χούντας (1967-1974), τακτικός συνεργάτης του ραδιοσταθμού του ΚΚΕ «Η Φωνή της Αλήθειας» (μέχρι το 1976). Δημοσίευσε μελέτες και ιστορικά βιβλία - μαρτυρίες των ιδεών και αγώνων του. Μα, το έργο όπου εκφράζεται περισσότερο, είναι η ποίησή του, η γραμμένη από το 1917 έως το 1972 και συγκεντρωμένη στη συλλογή «Δουλέβοντας τ' ατσάλι».

Μπλεγμένος στη μεγαλεπήβολη μικρασιατική εκστρατεία, «πολέμαρχος, μέσ' στης Τουρκιάς τα βάθη» («Του πολέμου»), ακολουθεί, αλλά από απόσταση, μια κατεύθυνση, που δε διάλεξε: «Και κάθε μέρα όλο και μπρος./ Δεν πάω της δόξας για γαμπρός,/ μα κι αν μου βγαίνει η παναγία/ κι αν λαχταρώ γλυκό ένα βόλι/ μ' ένα ραβδί κι ένα πιστόλι,/ πάω να σκοτώσω την ανία» («Του πολέμου»).

Μετά την καταστροφή, ούτε οι σπουδές, ούτε το ταξίδι στην Αίγυπτο, ούτε τα επιτυχημένα χρονογραφήματα στην εφημερίδα της Μυτιλήνης αρκούν στην απαιτητική του νιότη, που του φαίνεται άδεια: «Χωρίς θεό και πίστη, δίχως άχτι,/ θα ζήσω τον ανώφελό μου πόνο,/ ακαρτερώντας χρόνος με τον χρόνο/ τη νύχτα, που θα γίνη ο κόσμος στάχτη,/ μαζί με τον ανώφελό μου πόνο» («Αναχωρητές»).

Ετσι νέος, έτσι απαιτητικός, έβλεπε την άδικη για τους πολλούς κοινωνία, την εκμετάλλευση ανθρώπου από τον άνθρωπο:

«Ανήλιαγα κι αχάραγα κι ως τη βαθειά νυχτιά/ βλαστημισμένη, μίζερη κι αγέλαστη, Εργατιά,/ με τη λαχτάρα του γονιού και του άντρα τον καημό,/ ολοχρονίς δουλέβουμε χωρίς ανασαμό.

******

»Χαρές, του κόσμου, της ψυχής και του κορμιού το γλέντι/ γλεντάν τον αδιαφόρετο και το σκυλίσιο αφέντη./ Κι εμείς,/ το φύτρο της ζωής το πιο γερό κι αντρίκειο,/ εμείς,/ πεινάμε το ψωμί, πεινάμε και το δίκιο» («Το τραγούδι της οργής»).

Ρίχτηκε στην πάλη για να σταματήσει η αδικία και η εκμετάλλευση. Η ποίησή του έγινε θούριος - κάλεσμα στους καταδικασμένους στο μοναδικό δρόμο, που θα τους απελευθέρωνε, την επανάσταση:

«Ολοι της γης οι κολασμένοι,/ γυμνοί, φτωχοί, ξεκληρισμένοι,/ ομπρός! ελάτε στριμωχτοί/ με μιαν απόφαση σωστή/ και μια σταράτη πίστη/ πεισματωμένοι,/ αρματωμένοι - όσοι πιστοί -,/ με τον λοστό του γκρεμιστή/ και το σκληρό σφυρί του χτίστη.

******

»Μα νάτην τώρα/ η κόκκινη ώρα/ η κόκκινη αβγή!/ ομπρός, συντρόφοι!/ άστε τα λόγια,/ κι από τις μάντρες/ κι απ' τα κατώγια,/ πυρρή να βγει / η κοσμοπλάστρα μας η οργή./ Ψέμα η πατρίδα, η θρησκεία ψέμα,/ ψέμα κι ο νόμος./ Ενας ο δρόμος./ Ομπρός!/ Ελάτε στριμωχτοί,/ με μιαν απόφαση σωστή/ και μια σταράτη πίστη/ πεισματωμένοι,/ αρματωμένοι - όσοι πιστοί -/ με το λοστό του γκρεμιστή/ και το σκληρό σφυρί του χτίστη» («Το τραγούδι της οργής»).

Ποιητής κι επαναστάτης θεμελίωσε, στη δεκαετία του '30, το διπλό του αγώνα πλάι στους αδικημένους. Τον είδαν οι φυλακές και οι εξορίες, άκουσαν τα τραγούδια του οι συναγωνιστές. Τραγούδια, γεμάτα ελπίδα για ένα καλύτερο αύριο, των αγωνιστών έργο, θύμιζαν όλους τους ξεσηκωμούς του ανθρώπου ενάντια στη σκλαβιά και αδικία, για να καταλήξουν στο επίτευγμα της Οχτωβριανής Επανάστασης:

«Απ' τον καιρό του Σπάρτακου ως το Δεκέμβρη/ κι ως τον Οχτώβρη απ' το Ενενηντατρία/ και πιο πέρα κι ακόμα πιο πίσω,/ όξω από σύνορα και χώρες και πατρίδες/ τον αγώνα τον πανάρχαιο πολεμάς./ Στου Παρισιού και στης Αθήνας τα οδοφράγματα,/ στην Κάπουα, στο Βυζάντιο, στο Μισίρι,/ στου Κόζακα τα διάσελα,/ στων Αλπεων τα πλάγια,/ στις σιέρες της Μαδρίτης,/ απ' τη Μόσχα ως το Μπουένος Αϋρες/ κι απ' το Στάλινγκραντ ως τη Σουραμπάγια,/ βένετος, σκλάβος, κομμουνάρος,/ παρτιζάνος, αντάρτης, ελασίτης,/ μπολσεβίκος,/ φύτρο μιας πανανθρώπινης γενιάς,/ με την αρχή γεννήθηκες του κόσμου/ και του κόσμου το τέλος προσπερνάς» («Στάλιν»).

Από το 1917, επαναστάτης σήμαινε «μπολσεβίκος» κι ο Τάκης Κόντος χρησιμοποιεί τον όρο με παγκόσμια έννοια: Η «κόκκινη αβγή» δεν ήταν μόνο για τους ξεσηκωμένους Ρώσους. Φώτιζε τον σκοτεινό ορίζοντα όλων των καταπιεσμένων. Γιατί «στο σήμερα και στ' άβριο και στο χτες/ σ' όλη τη Γης,/ σ' όλες τις χώρες,/ την ίδια γλώσσα οι άνθρωποι μιλούν» («Βοστόκ»). Γι' αυτό και κάθε της Σοβιετικής Ενωσης επιτυχία είναι παγκόσμια:

«Μ' ανέβασαν στους ώμους τους οι σύντροφοι της ΕΣΣΔ/ κι είδα τη Γης/ με τα τετράγωνά τους χεροπάλαμα,/ κίτρινα, μάβρα, κόκκινα, άσπρα χεροπάλαμα,/ γιομάτα αμάχες από ηλεκτρόνια,/ από φωτόνια γιομάτα αγάπες,/ με σήκωσαν στα μπράτσα τους οι άνθρωποι της Γης/ κι είδα τη Γης» («Βοστόκ»).

Ο αγώνας για το δίκιο και τη λευτεριά οδήγησε τον Τάκη Κόντο στον κομμουνισμό. Ο αγώνας αυτός χρειαζόταν οργάνωση και αυτήν την οργάνωση την πρόσφερε μόνο το Κομμουνιστικό Κόμμα, εργαστήρι του καινούριου νόμου, όπου ο Ανθρωπος που κοιτά ψηλά, ο κομμουνιστής με τις απεριόριστες δυνατότητες, χτίζει το ειρηνικό, χαρούμενο, λιόλουστο αύριο:

«Νερά, βουνά, ποτάμια, δάση,/ άστρα κι απύθμενοι ουρανοί/ κι ό,τι δεν έχει ακόμα πιάσει/ της γης ετούτης ή άλλου τόπου/ όλα στη φούχτα εσένανε/ του Ανθρώπου,/ ν' απλοχερίζει το ψωμί, να κυβερνάει την πλάση,/ νάνε τα νιάτα αγέραστα, νάνε η δουλιά γιορτάσι.

******

»Με το γαρούφαλο στ' αφτί,/ με το γαρούφαλο της νίκης/ - πουργός και πρωτομάστορας/ καινούργιας Κτίσεως και Νόμου -/ ρυθμό πεντάχρονο σφυράς,/ στερνό ρυθμό, γιορτής χαράς/ του παναθρώπινου Οικοδόμου./ Κι ήλιος ανέσπερος φωτάει/ το γιγαντένιο χτίσιμό σου,/ γόνιμος ήλιος οδηγάει/ το χέρι σου, το μέτωπό σου,/ το φως, που αστράφτει κι αναβράει/ ανήσκιο γύρα σου κι εντός σου,/ το φως του Κόμματός σου» («Στάλιν»).

Την επαύριο της 18ης Νοέμβρη 1975, ο νόμιμος πια «Ριζοσπάστης», περιγράφοντας την εκδήλωση για τα 57χρονα του ΚΚΕ, αναφέρει: «Ο αγωνιστικός παλμός του πλήθους φτάνει στο αποκορύφωμα του, όταν ο Βασίλης Διαμαντόπουλος απάγγειλε τον "Λένιν" του Τάκη Κόντου». Ο ποιητής ήταν ακόμα στο Παρίσι κι έμαθε αμέσως για την εκδήλωση, από ένα συγκινητικό τηλεφώνημα. Οπως όλοι οι ποιητές, ήξερε πως τα ποιήματα, γεννημένα από έναν ατομικό παλμό, μπορεί να γίνουν έκφραση του πλήθους. Για τα δικά του, την απόδειξη την είχε από μια κρύα νύχτα του Γενάρη 1945: Είχε αφήσει πίσω του, μ' άλλους πολλούς, την Αθήνα και «πέρα απ' τα ντερβένια της Χασιάς κι απ' της Φυλής το κάστρο» («Αθήνα Δεκέμβρης»), ξανάρχιζαν την αντίσταση. Κείνη τη νύχτα, σ' ένα σκοτεινό χωριάτικο δωμάτιο, μερικοί ζεσταίνονταν λέγοντας κι ακούγοντας ποιήματα. Κάποιος είπε στον πατέρα μου: «Πες τον "Λένιν". Τον ξέρεις;». Χαμογέλασε ο ποιητής: - «Ξέρεις ποιος έγραψε τον "Λένιν"»; - «Τι σημασία έχει αν τον ξέρω;», εκνευρίστηκε ο άλλος. - «Σάμπως ξέρουμε ποιος έγραψε τα δημοτικά τραγούδια; Τα λέμε, όμως! Αν τον ξέρεις, πες τον!». Ο πατέρας μου, χωρίς να αποκαλύψει ότι εκείνος έγραψε αυτό το ποίημα, το είπε ανώνυμα εκείνη τη νυχτιά, σαν δημοτικό τραγούδι:

«Λένιν/ Και τ' όνομά του μοναχά/ βαριά βουερά αντηχά/ πιο απ' όλες όλες τις καμπάνες της παλιάς Ρουσίας./ Γιόμισε η πλάση γιόμισε κι ο αχός/ βροντά στων καθεστώτων τα ντουβάρια./(...)

** * * * *

»Λένιν/ Μην είσουν τάχατε ο Μεσσίας;/ Ο δυνατός, ο διαλεχτός μιανής φυλής/ με τα μοιραία και τα ρητά και τα γραμμένα;/ Τίποτα/ Είσουν μονάχα το γκάστρι μιας οργής/ και μιας κόκκινης ώρας η γέννα./ Είσουν ο φτασμένος ο καιρός, είσουν μια ζεστή καρδιά/ μέσα σε λέφτερο αντρίκειο στήθος,/ η δύναμη, η ορμή, η σφιχτή γροθιά,/ είσουν το Πλήθος.

** * * * *

»Λένιν!/ Θρασομανούσε η Επανάσταση/ μέσ' στ' ατσαλένια χεροπάλαμά σου/ και να! σαν αστραπή κι αστροπελέκι/ φλοβάει, βροντά το μήνυμά σου:/ "Κόσμε ραγιά, τα πάντα είνε δικά σου,/ τα παλάτια, η γης, η λεφτεριά σου,/ κι όλα τα δίκια και τ' αδικεμένα./ Χτύπα και πάρτα/ και πάρε πίσω τα κλεμμένα!"(...)

** * * * *

»Κι οδηγητής και γκρεμιστής και πλάστης/ πήρες τον άπραγο το Σλάβο/ κι απ' τον ανέγνωμο, βαριόμοιρο χωριάτη,/ από το σκλάβο,/ τον τρισελέφτερο/ ζωντάνεψες Εργάτη./ Κι αν τώρα μέσ' στη χώρα το λιβάνι/ δε θυμιατίζει σανιδιόφτιαχτους αγίους,/ φουρτούνιασε ως τους γκρίζους ουρανούς/ στα δασωμένα του εργοστάσια το ντουμάνι.

** * * * *

»Λένιν!/ Εσύ που μιαν αγάπη γιγαντένια/ μέσ' στο ντουνιά διπλοθεμέλιωσες,/ με το πιο γόνιμο το μίσος,/ πέθανες ίσως;

Πέθανες; Ψέμα,/ πεθαίνουν μονάχα τα ζωντίμια./ Αλλαξες κι έγινες βλαστήμια,/ κι έγινες το καφτό μας αίμα/ η ελπίδα γένηκες και φως και πίστη/ και πίστη μας αντρίκεια/ Κοσμοχτίστη».

«Παραμύθια κατά τον Αίσωπο» (Κάιρο 1930, Αθήνα, «Ι. Κολλάρος», 1932. Εμμετρο. Εγκρίθηκε σαν ελεύθερο ανάγνωσμα στη Δημοτική και Μέση Εκπαίδευση). «Δουλέβοντας τ' ατσάλι» (1978). «Ο Πατέρας (ο αφορισμένος δάσκαλος της Λέσβος)», «Γραμμή» (1980. Ιστορία και βιογραφία του πατέρα του, Ιωάννου Κ. Κόντου, που τον αφόρισε στο τέλος του 19ου αιώνα ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Ιωακείμ Γ` για τη φιλολαϊκή του δραστηριότητα, όταν, σαν σχολάρχης στην Καλλονή Λέσβου, διεκδίκησε για χάρη του λαού την υλοποίηση μιας δωρεάς για το χτίσιμο σχολείου στην Καλλονή, δωρεά που νέμονταν το Πατριαρχείο). «Μικρασία... τέλος» «Γραμμή», 1980. Ιστορική ανάλυση της Μικρασιατικής Εκστρατείας, όπου ο συγγραφέας συμμετείχε από την αρχή έως το τέλος (1919-1922). «Το αρχαίο Αθηναϊκό θέατρο προμαχώνας της Αθηναϊκής Δημοκρατίας» (πολιτικοκοινωνική ανάλυση της σκοπιμότητας του αρχαίου θεάτρου και απομυθοποίηση του Πλάτωνα και του Σωκράτη. Στο βιβλίο περιλαμβάνεται και απόσπασμα της ευριπιδικής «Ανδρομάχης» σε έμμετρη μετάφραση του Τ. Κόντου. «Γραμμή» 1981).«Μακρόνησος ο νέος "Παρθενών" («Θουκυδίδης» 1982. Μαρτυρία). «Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 και η Ιερά Συμμαχία το ΝΑΤΟ της εποχής» («Θουκυδίδης» 1983. Συγκριτική ανάλυση των δύο εποχών και των επιπτώσεων της τοτινής και σύγχρονης ελληνικής και διεθνούς πραγματικότητας).

Από την εφημερίδα της Αθήνας «Ανεξάρτητος» της 1 Γενάρη 1936

Με τους εξόριστους της Αθήνας εις τα νησιά του θανάτου - Μια ζωή φρίκης και ηρωισμού

Του επανελθόντος εκ της εξορίας επιφανούς συγγραφέως και ποιητού κ. Κώστα Βάρναλη

ΣΤΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗ

Στη Μυτιλήνη μείναμε έξη μέρες. Περιμέναμε να περάσει το βαπόρι της αγόνου γραμμής, που κάνει τη συγκοινωνία Μυτιλήνης - Αη Στράτη - Λήμνου για να μας φέρει στην ...τελευταία μας κατοικία. Κι ωστόσο αυτό το βαπόρι δεν αντικαθιστούσε καθόλου το πλοίο του Χάρωνος. Είτανε η περίφημη σ' όλες εκείνες τις άξενες θάλασσες, η συμπαθητική «Μαρία Λ.». Συμπαθητική και αγαπημένη, γιατί ο ερχομός της κάθε εβδομάδα στο νησί μας είτανε το μεγαλύτερο γεγονός της εξορίας μας. Από τη «Μαρία Λ.» κρεμότανε η ψυχή μας κ' η τύχη μας. Αυτή μας έφερνε τα γράμματα των αγαπημένων μας προσώπων, χρήματα σε όποιους είχανε ποιος να τους στείλει κ' εφημερίδες. Αυτή μας έφερνε με κάθε της ταξίδι όλο και καινούργιους εξόριστους κι απ' αυτούς μαθαίναμε τις τελευταίες πολιτικές ειδήσεις. Κι αυτές οι ειδήσεις μας ενδιαφέρανε πάρα πολύ. Γιατί από την εξέλιξη των πολιτικών πραγμάτων περιμέναμε κ' εμείς ή το τέλος των δεινών μας (την ανάκληση) ή τη συνέχειά τους.

Καλή μας «Μαρία»! Οι ...παλμοί της καρδίας μας σε συνοδεύανε πάντα και σε φυλάγανε από κάθε κακό! Και συ δεν το ήξερες! Ούτε μια φορά δεν έλειψες να κάνεις το χρέος σου άξια και παλληκαρήσια.

Οι έξη μέρες, που μείναμε στη Μυτιλήνη, είτανε οι ωραιότερες απ' όσες περάσαμε στα χέρια των αστυνομικών. Μας είχανε εγκαταστήσει τους μισούς στο Α΄ αστυνομικό τμήμα, σ' ένα μεγάλο θάλαμο κάτου στην αυλή. Και μας αφήσανε λεύτερους να κυκλοφορύμε μέσα έξω, χωρίς να μας κλείνουνε την πόρτα. Λεύτερους από το πρωί ίσαμε το βράδι (...)

Μια μέρα ήρθε ο πατέρας του Τάκη του Κόντου. Γέρος 90 χρονώ. Ολόασπρος μ' ένα υπογένειο στυλ Ναπολέοντα του Γ΄ (μόδα της νεότητάς του, του 1870!). Ηρθε με μια μαύρη βελάδα και παναμά. Μισοκάθησε στο περβάζι ενός παραθυριού στο διπλανό μας κελλί κι ακουμπώντας τα δυο του χέρια στο ραβδί του έπιασε μια σιγανή κουβέντα με το γιο του τον Τάκη. Λες και δεν έτρεχε τίποτα το εξαιρετικό. Λες και δεν είχανε καιρούς και ζαμάνια να ιδωθούνε. Ούτε σχετλιασμοί, ούτε δάκρυα, ούτε αγκαλιάσματα. Είχε ο γέρος τη σεβάσμια αξιοπρέπεια των αρχαίων συγκλητικών στις ώρες της δυστυχίας. Ανθρωπος, που γνώρισε κι έπαθε πολλά στη μακρυόχρονη ζωή του, άνθρωπος, που είτανε κι αυτός στον καιρό του ...επαναστάτης ή καλύτερα ...αποστάτης. Τον είχε αφορίσει δω και πενήντα χρόνια ο πατριάρχης Ιωακείμ ο Γος. Γιατί; Γιατί ο γέρο-Κόντος είτανε τότε στα νιάτα του, επί τουρκοκρατίας δάσκαλος και τόλμησε να τα βάλει με το πατριαρχείο, αν και δάσκαλος! (...)

Οσοι δεν μπορούσανε ή δεν τολμούσανε να έρθουν οι ίδιοι να μας ιδούνε και να μας χαιρετήσουν, μας στέλνανε με άλλους προφορικά ή γραφτά σημειώματα. Πόσο μας συγκινούσαν όλα αυτά! Νιώθαμε, πως δεν είμαστε μοναχοί μας. Υπήρχαν άνθρωποι, που μας σκεφτότανε και μας συμπαθούσαν και μας φροντίζανε από μακριά. Αόρατοι. Αγνωστοι και γνωστοί (...)

Μιαν άλλη μέρα μάς ήρθε το ακόλουθο σημείωμα από τους μαθητές κάποιου ανώτερου δημόσιου σκολειού: «Μεγάλοι πνευματικοί ηγέτες και λοιποί αγωνιστές της τάξης μας Βάρναλη, Γληνέ, Κόντε κτλ. Ο βούρδουλας του χωροφύλακα μας αναγκάζει να σας σφίξουμε από μακριά τα χέρια. Οι νέοι όλοι είνε στο πλευρό σας».

Χαλάλι της η εξορία! Αυτή μας έκανε πραγματικά «επικίνδυνους»!