Αλεξάνδρεια του Μεσοπολέμου. Ενα ελαφρύ αεράκι, που πριν δροσίσει τη λαμπρή πόλη «στάθηκε» στο αινιγματικό Μνημείο της Σφίγγας, χαϊδεύει το πρόσωπο του Αινιγματικού Ενός, που πορεύεται στους δρόμους της. Ηταν άνθρωπος μιας «άλλης εποχής», για την οποία, όμως, δεν τον ρώτησε ποτέ κανείς. Μπορούμε, όμως, να την ανιχνεύσουμε μέσα από τα ποιήματά του.

To ημερολόγιο δείχνει 29 Απριλίου 1863 και στο αρχοντικό του Πέτρου Καβάφη και της Χαρίκλειας Φωτιάδη περιμένουν τη γέννηση του ένατου παιδιού τους.

Μια Ελένη, λαχταρούσε η Χαρίκλεια. Ομως, γεννήθηκε αγόρι, που πήρε το όνομα Κωνσταντίνος. Ηταν γόνος «πρωτοκλασάτης» εμπορικής οικογένειας της Αλεξάνδρειας, της οποίας ο αρχηγός και πατέρας του, Πέτρος, εγκαταστάθηκε εκεί το 1844, προερχόμενος από την Κωνσταντινούπολη.

Ο Πέτρος Καβάφης πέθανε το 1870. Ο θάνατός του σήμανε την απώλεια της θέσης της οικογένειας στην «υψηλή» κοινωνία, αλλά και τη γέννηση στο μυαλό του επτάχρονου γιου του της ιδέας ότι όταν ένας άνθρωπος ή ένας πολιτισμός φθάνει στην ακμή του, αυτό ταυτόχρονα είναι και η καταστροφή του.

Στα 1872, η Χαρίκλεια Καβάφη πήγε με τα παιδιά της στην Αγγλία. Επέστρεψαν το 1879, σε μια διαφορετική Αίγυπτο, καθώς είχε αρχίσει η αγγλική διείσδυση, που, τελικά, μετέτρεψε τη χώρα σε προτεκτοράτο, μέσα από μια δραματική σειρά γεγονότων, που κορυφώθηκαν με το βομβαρδισμό της Αλεξάνδρειας, στα 1882, στον οποίο πήραν μέρος και ελληνικά πλοία, ως «εφεδρεία» (sic) των Εγγλέζων.

Πίσω από τα κανόνια των Εγγλέζων κατέφθασε και το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο. Οι «δευτεροκλασάτοι» της ελληνικής κοινότητας, που δραστηριοποιήθηκαν σ' αυτόν τον τομέα, σε αντίθεση με τους «πρωτοκλασάτους», που ήταν κυρίως έμποροι. Οι «δευτεροκλασάτοι» βαθμιαία, με τον τρόπο ζωής τους, δημιούργησαν ένα ιδιόμορφο περιθώριο, στο οποίο απώθησαν τους «πρωτοκλασάτους».

Ο Καβάφης έζησε στην Κωνσταντινούπολη από το 1882 έως το 1885, κοντά στον παππού του Γεώργιο Φωτιάδη. Εκεί θα καταλήξει στην πεποίθηση πως οι μεγάλοι συντελεστές της ενότητας και της προκοπής του ελληνισμού είναι το εμπόριο και η κοινοτική οργάνωση. Το εμπόριο το θεωρούσε μεγάλη εκπολιτιστική δύναμη, και το εγκωμίασε στην «Ιθάκη», η οποία πρωτοδημοσιεύτηκε το 1911.

«Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη, /να εύχεσαι να 'ναι μακρύς ο δρόμος,

γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις».

Από το φθινόπωρο του 1885 και μέχρι το 1892, ο Κ. Καβάφης θα αφοσιωθεί στη μελέτη, ζώντας ως «υπότροφος» των δικών του. Το 1891 πέθανε ο δευτερότοκος γιος της οικογένειας, Πέτρος - Ιωάννης, και το 1899 η μητέρα του. Η «υποτροφία» από τα υπόλοιπα αδέλφια του σταμάτησε και ο ποιητής αναγκάστηκε να εργαστεί ως έκτακτος γραφέας στην Υπηρεσία των Αρδεύσεων, όπου παρέμεινε έως το 1922.

Η είσοδός του στο βιοπορισμό, σήμαινε γι' αυτόν ιδεολογικό και ταξικό συμβιβασμό, που γινόταν αφόρητος, καθώς στο κοινωνικό περιβάλλον κυριαρχούσε η «άνοδος» διά της ευελιξίας. Ολο αυτό το βίωμα ο ποιητής το εξέφρασε στη «Σατραπεία»:

«Τι συμφορά, ενώ είσαι καμωμένος/ για τα ωραία και μεγάλα έργα

η άδικη αυτή σου η τύχη πάντα/ ενθάρρυνσι κ' επιτυχία να σε αρνείται·

να σ' εμποδίζουν ευτελείς συνήθειες,/ και μικροπρέπειες, κι αδιαφορίες».

Στον Καβάφη ωρίμασε η ιδέα να γίνει ο ηθοπλάστης και διδάσκαλος της κοινότητας και να κερδίσει ξανά την αρχοντική του υπόληψη με τα πιο ευγενή μέσα.

Το 1894, έγραψε το «Πόλις», το οποίο δημοσιεύτηκε δεκαπέντε χρόνια αργότερα και αποτελεί την πρώτη κραυγή - καταγγελία γι' αυτά που συνέβαιναν γύρω του. Το πρώτο του κοινωνικό ποίημα, τα «Τείχη», έρχεται το 1896, ενώ ένα ακόμα «όχι» στην κοινωνική κατάσταση της Αλεξάνδρειας, έρχεται μεταξύ 1901 και 1903 με τις «Θερμοπύλες».

«Τείχη»

«Χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην, χωρίς αιδώ/ μεγάλα κ' υψηλά τριγύρω μου έκτισαν τείχη.

Και κάθομαι και απελπίζομαι τώρα εδώ...».

«Θερμοπύλες»

«Τιμή σ' εκείνους όπου στη ζωή των/ ώρισαν και φυλάγουν Θερμοπύλες.

Ποτέ από το χρέος μη κινούντες·

***

Και περισσότερη τιμή τούς πρέπει/ όταν προβλέπουν (και πολλοί προβλέπουν)

πως ο Εφιάλτης θα φανεί στο τέλος,/ κ' οι Μήδοι επί τέλους θα διαβούνε».

Το έτος - ορόσημο στη ζωή του ποιητή είναι το 1911, καθώς είναι το τέρμα ενός ταξιδιού που εκφράστηκε με την «Ιθάκη», που δημοσιεύτηκε εκείνη τη χρονιά.

«Η Ιθάκη σ' έδωσε τ' ωραίο ταξείδι./ Χωρίς αυτήν δε θα 'βγαινες στον δρόμο.

Αλλα δεν έχει να σε δώσει πια./ Κι αν πτωχή τη βρεις, η Ιθάκη δε σε γέλασε.

Ετσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα, /ήδη θα το κατάλαβες οι Ιθάκες τι σημαίνουν».

Αραγε, το 1911 ο ποιητής «πάει» με το ρεύμα της εποχής του, ή χρησιμοποιεί τα μέσα των «δευτεροκλασάτων» για να σώσει την ποίησή του;

Στις αρχές του 20ού αιώνα, ο Καβάφης αποκήρυξε τα πρωτόλειά του, ενώ το 1904 κυκλοφόρησε το ένα τρίτο των ποιημάτων του, στη συλλογή «Ποιήματα», η οποία επανεκδόθηκε το 1910. Επειτα εξακολούθησε να γράφει ποιήματα, που τύπωνε σε μονόφυλλα και τα κυκλοφορούσε μόνο μεταξύ των φίλων του. Ολο του το ποιητικό έργο, λιγότερο από 200 ποιήματα, συγκεντρώθηκε στον τόμο «Απαντα» (1935).

Οι λαμπρές ιστορικές γνώσεις και η πείρα ζωής του μορφωμένου ευπατρίδη βοηθούσαν τον ποιητή να «βλέπει μακριά». Ταυτόχρονα, τα ποιήματά του χαρακτηρίζονται από υψηλότατη αισθητική και γι' αυτό έχουν βάθος και συγκινούν.

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης «έφυγε» άρρωστος, από καρκίνο του λάρυγγα, τη μέρα των γενεθλίων του, στις 29 Απριλίου 1933.

Δεν αρμόζει καλύτερος αποχαιρετισμός στον «Γέροντα της Αλεξάνδρειας» από τις τελευταίες γραμμές του «Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον»:

«Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος,/ σαν που ταιριάζει σε που αξιώθηκες μια τέτοια πόλι,/ πλησίασε σταθερά προς το παράθυρο,/ κι άκουσε με συγκίνησιν, αλλ' όχι

με των δειλών τα παρακάλια και παράπονα,/ ως τελευταία απόλαυσι τους ήχους,

τα εξαίσια όργανα του μυστικού θιάσου,/ κι αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που χάνεις».