Ξημερώματα της 26ης Δεκεμβρίου του 1943, στην κλινική Σμπαρούνη (Χαριλάου Τρικούπη 35), ο Δημήτρης Γληνός, ο μέγας αγωνιστής παιδαγωγός του λαού μας, ο επιφανής κομμουνιστής διανοούμενος, μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ, άφησε την τελευταία του πνοή, αμέσως μετά από κατεπείγουσα εγχείρηση στην οποία υπεβλήθη, εν κρυπτώ τη νύχτα των Χριστουγέννων, λόγω της ηπατικής νόσου που τον βασάνιζε από τα χρόνια του εγκλεισμού του στην Ακροναυπλία.

Με την ευκαιρία των 60 χρόνων από το θάνατό του, τιμούμε τη μνήμη του, μέσω του δικού του, σοφού, λόγου. Παραθέτοντας το μεγαλύτερο μέρος ενός κειμένου του Κωστή Μπαστιά, με τίτλο «Δημήτρης Γληνός», το οποίο δημοσιεύτηκε το 1931 στο περιοδικό «Εβδομάς». Το κείμενο αυτό, που αφορά σε δύο διαχρονικού ενδιαφέροντος συνομιλίες του Γληνού με τον Κ. Μπαστιά, περιλαμβάνεται στο δεύτερο τόμο των «Φιλολογικών περιπάτων» του Κ. Μπαστιά (σελίδες 210-220, εκδόσεις Καστανιώτη).

Ο Δημήτρης Γληνός στον Αϊ Στράτη, το 1937

Το απόγευμα ήταν βροχερό κι έγινε κουβέντα για το Πανεπιστήμιο. Ητανε οι μέρες που χιλιάδες παιδιά και κορίτσια μαζευόντουσαν στις αυλές του για να εξεταστούνε (...)».

«Μετά τις περσινές εξετάσεις ένα παιδί που το απορρίψανε παραπονέθηκε στο υπουργείο. Το υπουργείο ζήτησε τα γραπτά του παιδιού με κρυμμένη τη βαθμολογία. Διαβάσανε λοιπόν την έκθεση του στο υπουργείο. Ο κύριος Μπέρτος τη βαθμολόγησε με οκτώ, ο κύριος Κακούρος, διευθυντής της Μέσης Εκπαιδεύσεως, με 7-8, κι ο κύριος Γρυπάρης με 7. Ξεσκεπάζουνε τη βαθμολογία και βλέπουνε πως ο Δαϊλάμας του Πανεπιστημίου είχε βάλει 3.

- Δεν υπάρχει πιο εξωφρενικό και πιο τραγικό φαινόμενο από τις εισαγωγικές εξετάσεις που δίνουνε τα παιδιά για να μπούνε στο Πανεπιστήμιο. Πρέπει να είναι κανείς μωρός ή ασυνείδητος για να δέχεται πως σε μια μέρα, τρεις καθηγητές, μπορούνε να κρίνουν, με μια έκθεση που το θέμα της είναι κατά κανόνα ηλίθιο, αν ένα παιδί είναι σε θέση να γίνη επιστήμονας. Το παιδί είναι ένας ολόκληρος κόσμος... Υπάρχουν παιδιά με άτονη μνήμη αλλά με πολύ ανεπτυγμένη κρίση, υπάρχουνε άλλα με λίγη κρίση και μεγάλη μνήμη. Υπάρχουν παιδιά εκφραστικά και άλλα όχι. Παιδιά που δε θα σταδιοδρομούσαν ως ομιλητές, άλλα που θα διαπρέπανε στο εργαστήριο. Παιδιά σεμνά, έντιμα και δειλά και παιδιά αμόρφωτα, ανήθικα και αναιδέστατα. Μπορεί λοιπόν ένα παιδί, ή επειδή η έκθεση που θα του πουν να γράψη θα 'χη θέμα ηλίθιο ή επειδή θα ταραχτή, να μη γράψη και ν' αποκλειστή πάρ' όλη την αξία του, κι ένα άλλο, επειδή θα 'χη την τόλμη ν' αντιγράψη, να ρωτά, να αδιαφορή για τα μέσα που θα μεταχειριστή, να περάση. Υστερ' από τη μεριά των καθηγητών δεν υπάρχει ένα κριτήριο. Ο κύριος Λορεντζάτος λόγου χάριν που θα συγχωρούσε τρεις ανορθογραφίες δε συχωρνά μια άλφα άποψη του μαθητή επειδή τη θεωρεί εκζήτηση. Ο κύριος Πεζόπουλος μπορεί να κρεμάση άνθρωπο γιατί είπε "μίαν ημέραν" και δεν είπε "ημέραν τινά" ή να τον απορρίψη για δυο ανορθογραφίες. Είναι λοιπόν τρόποι αυτοί για να κριθή ένα παιδί; Μόνο το απολυτήριο του Γυμνασίου πρέπει να δίνεται με αυστηρότητα. Ο καθηγητής εκεί μπορεί να κρίνη, γιατί δεν έχει ως δείγμα της ικανότητας του παιδιού δυο χειρόγραφα, αλλά μια εξάχρονη επαφή μαζί του. Ξέρει όλες τις αρετές κι όλες τις κακίες του και πρέπει να είναι σε θέση υπεύθυνα να ξέρη αν μπορή να γίνη επιστήμονας ή δεν μπορή. Και όλα αυτά θα ίσχυαν κι αν ακόμα το ποιόν των καθηγητών ήταν καλό. Οταν σκεφθή όμως κανείς ποιοι είναι οι φιλόλογοι και οι ιστορικοί του Πανεπιστημίου καταλαβαίνει ότι όχι αυτά δεν μπορούν να καταλάβουν αλλά και άλλα πολύ πιο απλά πράγματα. Θα ήθελα αυτοί όλοι οι κύριοι να καθήσουν σ' ένα τραπέζι και να τους θέσω εγώ ένα ερώτημα ν' απαντήσουν...

Σκιτσογραφικό πορτρέτο του Δ. Γληνού

- Θα τους ρωτούσα να μου πουν σε ποιες αφορμές νομίζουν πως οφείλεται η ρωσική επανάσταση, ποια αίτια τη γεννήσανε. Είναι ιστορικοί και θα πρέπη να έχουν συγκινηθή και να έχουν αποκρυσταλλωμένες απόψεις για ένα ιστορικό γεγονός σύγχρονο, τόσης σημασίας. Στοιχηματίζω ότι θα πουν πράγματα που θα ντρεπόταν να τα υιοθετήση κι ο πιο πρωτόβγαλτος ρεπόρτερ εφημερίδος.

- Αν οι εξετάσεις πρέπει να καταργηθούν και αν το ποιόν των καθηγητών είναι κακό, με τι μέσα νομίζετε πως μπορεί να βολευτή το κακό;

- Τόσο για το ζήτημα αυτό, όσο και για τα άλλα εκπαιδευτικά ζητήματα, νομίζω πως καμμιά θεραπεία δεν είναι δυνατή. Μόλις αγγίξει κανείς ένα ζήτημα και ξεφύγει από το ξώπετσο αντίκρυσμα και θελήσει να το ιδή, να το συλλάβη στην ουσία του, θα ιδή ότι θα φτάση μοιραία στο κοινωνικό πρόβλημα. Θα καταλάβη πως η αστική τάξη έχει περάσει σε τέτοια αντίδραση ώστε καμμιά μεταρρύθμιση δεν είναι δυνατή.

- Και η προσπάθεια του κυρίου Παπανδρέου;

- Ο κύριος Παπανδρέου είναι πρώτα απ' όλα πολιτευόμενος αστός. Είναι βέβαια ο πιο προχωρημένος υπουργός της αστικής τάξης. Αν η υπουργία του μπορούσε να τοποθετηθή μετά τον πόλεμο του δώδεκα θα είχε τότε σημασία μεταρρύθμισης. Σήμερα δε νομίζω πως έχει. Το πιο φωτεινό σημείο της δράσης του είναι τα σχολεία που χτίζει. Ολα τ' άλλα όμως, το Ανώτατο Εκπαιδευτικό Συμβούλιο, το Γνωμοδοτικό, δεν είναι προορισμένα ν' αγγίξουν το κακό στη ρίζα του. Το γλωσσικό ζήτημα, λόγου χάριν. Θα μπορούσε κάθε λογικός άνθρωπος να ρωτήση τον κύριο Παπανδρέου, γιατί δεν εισάγει τη δημοτική στη Μέση Εκπαίδευση; Αν η αστική κυβέρνηση είναι ειλικρινής, δύο δρόμους πρέπει να διαλέξη: ή να βγάλη τη δημοτική κι από το δημοτικό και να βάλη την καθαρεύουσα, ή να περάση τη δημοτική και στα γυμνάσια. Για ποιο λόγο άλλωστε μπάσαμε τη δημοτική στο δημοτικό; Για να κάνωμε την αρχή που θα 'χε ως συνέχεια το μπάσιμό της και στο γυμνάσιο. Το κράτος όμως σήμερα όχι μονάχα δεν κάνει αυτό, αλλά μόλις το παιδί φύγει από το δημοτικό και πάει στην πρώτη γυμνασίου βρίσκεται μπροστά σε πρόβλημα τριγλωσσίας. Στην πρώτη γυμνασίου του έχουνε μια γραμματική της δημοτικής, μια της καθαρεύουσας και μια της αρχαίας. Του μαθαίνουνε τρεις γλώσσες δηλαδή. Αντί λοιπόν να καθιερωθεί οριστικά σ' όλη την εκπαίδευση η δημοτική, το κράτος τώρα βάζει στις δυο τελευταίες τάξεις του δημοτικού την καθαρεύουσα. Θέλει να διδάσκεται κι αυτή. Με τον αποκλεισμό όμως της δημοτικής από τη Μέση Εκπαίδευση και τον περιορισμό της στο δημοτικό και μόνο, το κράτος ακολουθεί αντιλαϊκή πολιτική. Ανοίγει χάσμα μεταξύ λαού και άρχουσας τάξης. Η άρχουσα τάξη θα μιλά και θα γράφη μια γλώσσα, που ούτε θα τη μιλά ούτε θα τη γράφει ο λαός, αφού στο δημοτικό θα έχη μάθει άλλη γλώσσα. Οι παληοί καθαρευουσιάνοι, τουλάχιστον, μπορούσαν να πουν ότι μαθαίνομε και στο λαό τη γλώσσα των μορφωμένων. Σήμερα θα 'χωμε τη γλώσσα του λαού και τη γλώσσα των αρχόντων. Μια φορά, άνθρωποι όπως ο Δέλτας και άλλοι ήθελαν τη δημοτική για να μορφωθή ο λαός. Σήμερα αυτό δεν τους ενδιαφέρει, γιατί κατάλαβαν πως μόρφωση σημαίνει συνειδητοποίηση, πράγμα που διόλου δε συμφέρει στην αστική τάξη. Μόνο λοιπόν αν αλλάξη το σύστημα η δημοτική θα περάση παντού, σ' αυτήν θα γράφωνται οι νόμοι και αυτή θα είναι η γλώσσα του έθνους όλου. Δεν μπορούμε να μιλάμε για μεταρρύθμιση, ούτε για σχολεία εργασίας όταν η τριγλωσσία σκοτώνει τις παιδικές δυνάμεις, όταν το παιδί είναι υποχρεωμένο να μάθη ένα φόρτο που είναι όλως διόλου περιττός στη ζωή του.

- Πώς νομίζετε ότι πρέπει να γίνεται η κλασσική εκπαίδευση;

- Υπάρχουν δυο τρόποι ν' αντικρύση κανείς το ερώτημά σας. Αν το δω σαν παιδαγωγός αστός, θα σας πω ότι το κράτος έχει υποχρέωση να ελαττώση τον αριθμό των κλασσικών γυμνασίων κι από εκατόν σαράντα που είναι να τα κάμη μόνο πενήντα. Στη Γερμανία, χώρα πολύ πιο πολιτισμένη από μας, οι μαθητές στα κλασσικά γυμνάσια μόλις φτάνουν το τρία τα εκατό του αριθμού των μαθητών που φοιτούν στη δημοτική εκπαίδευση. Εδώ ξεπερνά ο αριθμός αυτός το δέκα τα εκατό. Το κράτος αντί να έχη τόσα γυμνάσια, ας μετατρέψη πολλά απ' αυτά σε επαγγελματικά σχολεία, σαν τη Σιβιτανίδειο και την Παπαστράτου, σε δασικές, σε γεωργικές σχολές και σε σχολεία που να βγάζουν ψαράδες με κάποια συστηματική κι επιστημονική γνώση της αλιείας. Αντίς όμως να κάμη αυτά, δημιουργή αδιάκοπα γυμνάσια που βγάζουν μαθητές ακατάρτιστους και στα πιο απλά πράγματα, με κακή γνώση τριών γραμματικών. Και αυτό το λέμε εκπαίδευση.

- Γίνεται αυτό στη Ρωσσία;

- Βέβαια. Εκεί όλοι βγαίνουν από τεχνικές σχολές, κι όσοι θέλουν να γίνουν επιστήμονες πριν περάσουν στο ειδικό ινστιτούτο που θα εκπαιδευθούν για να γίνουν γιατροί, μηχανικοί, χημικοί, φυσικομαθηματικοί ή φιλόσοφοι περνούν όλοι μια τάξη φιλοσοφίας. Σ' οποιανδήποτε επιστήμη κι αν θελήση να επιδοθή κανείς, πρέπει να ξέρη φιλοσοφία. Επιστήμονας αφιλοσόφητος δηλαδή δε γίνεται, και σ' αυτό οι μπολσεβίκοι ακολουθούν τη γνώμη του Πλάτωνα. Στη φιλοσοφική σχολή, εκείνοι, μ' άλλα λόγια, που θα γίνουν φιλόσοφοι, αυτοί θα μάθουν όλα τα συστήματα, θα γνωρίσουν όλους τους φιλοσόφους και κατά συνέπεια και τους αρχαίους. Δεν υπάρχει όμως λόγος να βασανίσω έναν άνθρωπο που προορίζεται να γίνη τεχνίτης ή δημόσιος υπάλληλος ή στρατιωτικός, με γνώσεις που δε θα του χρησιμέψουν σε τίποτε, ενώ θ' αγνοή άλλα πράγματα πιο χρήσιμα και σημαντικά γι' αυτόν. Και ενώ, απ' τη μια μεριά δε θα μάθη διόλου τον κλασσικό πολιτισμό, από την άλλη θ' αφήση να του διαφύγουν πράγματα που την ανάγκη τους θα νοιώθη καθημερινά στη ζωή του. Περιττό να σας πω ότι δεν υπάρχει ούτε νομική σχολή, ούτε θεολογική. Τις σχετικές γνώσεις τις μαθαίνουν όσοι παρακολουθούνε μαθήματα στο ινστιτούτο φιλοσοφίας. Εχει τόσο απλοποιηθή η νομοθεσία, αφού έλειψε το σκάνδαλο της ατομικής ιδιοκτησίας, ώστε μαζί μ' αυτό λείψανε κι οι πολύπλοκες περιπτώσεις και οι δικηγόροι που τις έλυναν. Φυσικά πιστεύω πως πολλοί απ' αυτούς που θα 'χουν σπουδάσει στα ινστιτούτα της φιλοσοφίας θα ειδικευθούνε στη φιλοσοφία του Δικαίου και αυτοί θα 'ναι αρμόδιοι να συμβουλεύουνε κάθε φορά που θα γεννιέται κάποιο πρόβλημα νόμων(...).

- Δε νομίζετε όμως ότι ο ελληνικός πολιτισμός διδάσκεται, γιατί στέκεται πάνω απ' όλους τους πολιτισμούς;

- Δεν πιστεύω σε τέτοια άποψη. Ο κλασσικός πολιτισμός μας έχει επιβληθεί κυρίως από την καλλιτεχνική του μεριά. Και έχει τόσο γεμίσει την ανθρωπότητα το έργο των ποιητών και των καλλιτεχνών εκείνου του καιρού, ώστε δεν έγιναν οι κριτικές εκείνες εργασίες που θα φώτιζαν τον πολιτισμόν αυτόν σε όλες τις πλευρές του. Αν σταματήσωμε λίγο στην ανθρωπιστική πλευρά θα ιδούμε ότι ο πολιτισμός αυτός με τις φοβερές σελίδες της δουλείας, με τις διαταγές προς τους Αθηναίους στρατηγούς να σφάξουν λ.χ. όλους τους Μυτιληνιούς, χωρίς εξαίρεση, γέρους, γυναίκες ή παιδιά, υστερεί πολύ από την άποψη του ανθρωπισμού. Από τη μια μεριά έργα μεγάλης πνοής κι από την άλλη έλλειψη κάθε σεβασμού προς τον άνθρωπο. Ο κομμουνισμός που, πρώτ' απ' όλα σέβεται τον άνθρωπο, δεν μπορεί να μην κυττάξη αυτές τις πλευρές.

- Υπάρχουν πολλές απόψεις για τον όρο σεβασμό...

- Το γνωρίζω. Αλλά τα πράγματα για όσους θένε να μείνουν στην καλή πίστη είναι απλά. Κανείς δεν αμφισβητεί την αλήθεια ότι ο άνθρωπος για να ζήση πρέπει να εργασθή. Κάθε άνθρωπος που δουλεύει πρέπει να έχη τρία πράγματα απολύτως ασφαλισμένα: τη στέγη, την τροφή του και το ντύσιμο. Στην κομμουνιστική κοινωνία το κράτος έχει χρέος ν' ασφαλίση όσο μπορεί καλλίτερα αυτά τα τρία σε κάθε εργαζόμενο. Οταν παρουσιάζονται λίγοι, που αυτά τα τρία τα θέλουν, και σε βαθμό πολυτέλειας μάλιστα, αποκλειστικό τους προνόμιο, τότε αυτοί παύουν να σέβουνται τον άνθρωπο και το κράτος, που αντιπροσωπεύει το σύνολο, τους εμποδίζει να πραγματοποιήσουν τέτοιες διαθέσεις που στρέφονται ενάντια στο σύνολο. Αυτοί βέβαια το λένε στέρηση της ελευθερίας. Είναι έτσι όμως;

- Οσοι έχουν επιφυλάξεις για το σύστημα ισχυρίζονται ότι στον κολλεκτιβισμό μειώνεται η προσωπικότητα.

- Αυτό δεν είναι αλήθεια. Για το πρόβλημα αυτό έχω κάμει ειδικές μελέτες και η δική μου θεωρία είναι ότι όσο ευρύνονται τα όρια της ζωής, τόσο η προσωπικότητα μεγαλώνει. Αυτά τα δυο πράγματα ευρύνονται κατά ανάλογο τρόπο. Πάρτε τις πρώτες κοινωνίες των αγρίων: το άτομο, η προσωπικότητα, είχε πολύ περιορισμένα όρια. Ο ορίζοντάς της ήτανε πολύ περιορισμένος, πολύ στενός. Οταν όμως η φαμίλια έγινε φάρα, φυλή, η προσωπικότητα μεγάλωσε. Οταν έγινε πόλη έφτασε σε μια σοβαρή ανάπτυξη. Ο Αθηναίος, αυτός που ήτανε πολίτης στο άστυ, είχε ευρύτατα αναπτυγμένη προσωπικότητα. Υστερα ήρθε το έθνος. Σκεφθήτε τη συνείδηση που είχε ο Βρετανός πολίτης. Σε ποιο ορίζοντα ζούσε. Σήμερα τα όρια των εθνών σε ό,τι αφορά τις οικονομικές, τις πολιτικές σχέσεις πάνε να πέσουν, χωρίς αυτό να σβύνη την εθνική φυσιογνωμία των ανθρώπων ή τα τοπικά γνωρίσματα και την ποικιλία των ρυθμών. Ο πολίτης λοιπόν μιας ανθρωπότητος ελευθερούμενης οικονομικά, εργαζόμενης, ελεύθερης πραγματικά και όχι θεωρητικά, θα 'χη προσωπικότητα και ατομικότητα πολύ πιο αναπτυγμένη από τον σημερινό πολίτη των εθνών. Δε νομίζω ότι το νέο σύστημα θα σκοτώση την ατομικότητα. Αντίθετα, πιστεύω πως θα την ελευθερώση από ορισμένες αλυσσίδες που της παραλύουν κάθε κίνηση σήμερα, και θα την ωθήση σε δράση και ενέργεια πολύ πιο θετική και γόνιμη (...). Είναι αδύνατο σήμερα ν' αγγίξη κανείς ένα πρόβλημα εκπαιδευτικό ή άλλο και να μην φτάση άθελά του στο κοινωνικό πρόβλημα, στο σύστημα που ακόμα επικρατεί και να μην βρη εκεί τη σαπίλα, την εστία, τη ρίζα του κακού. Καμιά λοιπόν θεραπεία δεν είναι πια δυνατή, τίποτε δε γίνεται αν δε χτυπηθή το κακό στη ρίζα του, αν δε λείψη από τη μέση το κυριώτερο εμπόδιο που δεν αφίνη κανένα πράγμα να τραβήξη πλέρια ένα δρόμο θετικό και συγχρονισμένο. Αυτό το 'χουν ευτυχώς καταλάβει όλοι, και τα φαινόμενα που βλέπομε κάθε μέρα κάθε άλλο παρά εμπιστοσύνη δείχνουν στο σύστημα που υπάρχει και κυβερνά. Και το περίεργο είναι ότι την εμπιστοσύνη δεν την έχασαν πια οι προλετάριοι και οι διανοούμενοι, αλλά οι πιο συνειδητοί αστοί. Κι αυτοί ακόμα άρχισαν να ενοχλούνται από την ηθική δυσοσμία που βγαίνει απ' όλα τα σημεία».

Και ο Κωστής Μπαστιάς έκλεινε το κείμενό του για τον Γληνό, τονίζοντας ότι όσα του είπε ο μεγάλος παιδαγωγός εκφράζουν τη σκέψη και το χαρακτήρα «του ανθρώπου που περιφρόνησε και την καθηγεσία στο Πανεπιστήμιο και τη διοίκηση της παιδείας, όχι γι' άλλο λόγο, αλλά γιατί δεν μπορούσε άλλα να πιστεύη κι άλλα να κηρύττη, αλλοιώς να σκέφτεται κι αλλοιώς να πράττη. Και γι' αυτό δουλεύει μόνος, στενοχωριέται αλλά μένει πιστός στον εαυτό του και στις αρχές του».