«Σπάμε το μονοπώλιο της ΔΕΗ»! Με αυτή τη φράση του, πριν λίγους μήνες, ο γενικός γραμματέας του υπουργείου Ανάπτυξης Ν. Στεφάνου θέλησε να αποσαφηνίσει την ουσία του νόμου της κυβέρνησης για την «απελευθέρωση» της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας, με τον οποίο ξεκαθαρίζονται εκτός των άλλων δύο βασικά ζητήματα: Πότε ακριβώς οι καταναλωτές θα μπορούν να ηλεκτροδοτούνται από επιχειρήσεις πλην της ΔΕΗ. Με ποιο τρόπο θα αυτονομηθεί από τη ΔΕΗ το δίκτυο διανομής, που αναγκαστικά θα δοθεί προς χρήση και σε άλλες επιχειρήσεις. Ωστόσο, η συγκεκριμένη φράση του κυβερνητικού στελέχους είχε και μια δεύτερη, εξίσου σημαντική όμως, σκοπιμότητα. Ηταν ένα μήνυμα προς τους ιδιωτικούς «παίκτες» ότι έχει χώρο και γι' αυτούς στη νέα, πλήρως «απελευθερωμένη» αγορά. Συμπτωματικά, ένας από αυτούς τους παίκτες, τα ΕΛΠΕ, εγκαινιάζουν την επόμενη Παρασκευή 27 του Γενάρη τη νέα ηλεκτροπαραγωγική τους μονάδα με καύση φυσικού αερίου στη Θεσσαλονίκη.

Μόνο που η κατάσταση είναι περισσότερο περίπλοκη απ' ό,τι φαίνεται και αυτό συμβαίνει επειδή η «Δημόσια Επιχείρηση Ηλεκτρισμού» είναι εδώ και περίπου 5 χρόνια Ανώνυμη Εταιρία με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Μια ιδέα δίνει ο, μέχρι πριν λίγους μήνες, διευθύνων σύμβουλος της ΔΕΗ ΑΕ Στ. Νέζης, δηλώνοντας στις 26/8/2004: «Πιστεύουμε ότι ο στρατηγικός στόχος, που είναι η μεγιστοποίηση αξίας προς τους μετόχους και τους έχοντες έννομο συμφέρον, επιτυγχάνεται μέσω της σταθερής βελτίωσης των αποτελεσμάτων». Και δεν ήταν καθόλου τυχαίο ότι το συμφέρον των μετόχων είχε προτεραιότητα στα λεγόμενα του Στ. Νέζη, ούτε ότι το ζήτημα της φτηνής και καλής ηλεκτρικής ενέργειας για τους καταναλωτές αγνοήθηκε, αλλά και υπονομεύτηκε πλήρως σε αυτή τη δήλωση από το ζήτημα της βελτίωσης της κερδοφορίας της Επιχείρησης, που μόνο τυπικά - λόγω του 51% που ανήκει στο δημόσιο - εξυπηρετεί πλέον το δημόσιο συμφέρον. Χαρακτηριστική είναι και η πρόσφατη δήλωση του νέου προέδρου της ΔΕΗ - μετά την αποπομπή Παλαιοκρασσά - Κ. Κυριακόπουλου ότι «η ΔΕΗ, ως ανώνυμη εταιρία, έχει υποχρέωση να προστατεύει την κερδοφορία της».

Είναι πλέον και αυτή ένας «παίκτης», που στο νέο περιβάλλον επιδιώκει να κυριαρχήσει, διατηρώντας όσο γίνεται περισσότερο την προνομιακή της θέση, παίζοντας με τους όρους της «αγοράς». Στο πλαίσιο αυτό δε θα είχαν κανένα πρόβλημα τα στελέχη της να αντιμετωπίζονται προνομιακά από το δημόσιο. Μόνο που αυτή η αντιμετώπιση δε θα έχει και πάλι καμία σχέση με την εξυπηρέτηση του δημοσίου συμφέροντος, με την ικανοποίηση των αναγκών του λαού. Αντίθετα, θα εξυπηρετούσε την επίτευξη όλο και μεγαλύτερου κέρδους, ενταγμένη στον γενικότερο σχεδιασμό των μεγάλων της «ενέργειας» για συγκέντρωση του ενεργειακού τομέα σε λίγα χέρια.

Αυτές οι ανάγκες δεν είχαν, εξάλλου, κυρίαρχο χαρακτήρα ούτε στα πρώτα βήματα της ΔΕΗ, όταν το κράτος ανέλαβε να ηλεκτροδοτήσει τη χώρα και να δημιουργήσει, πρωτίστως, τις απαραίτητες προϋποθέσεις ικανής ανάπτυξης του μεγάλου κεφαλαίου. Τον Αύγουστο του 1950 ιδρύεται η Δημόσια Επιχείρηση Ηλεκτρισμού με τον νόμο 1468/50. Το ελληνικό κράτος είχε ήδη αναθέσει στην αμερικανική εταιρία «Ebasco Services» την εκπόνηση μελέτης, η οποία παρουσιάστηκε τον Γενάρη του ίδιου χρόνου, για το «Πρόγραμμα Ηλεκτρικής Ενέργειας της Ελλάδος». Η ίδια αμερικανική εταιρία σύναψε πενταετές συμβόλαιο για την ανάπτυξη του ηλεκτρικού συστήματος και υλοποίησε στη συνέχεια το πρώτο - πενταετές επίσης - ενεργειακό πρόγραμμα που είχε προϋπολογισμό 83 εκατ. δολαρίων! Από το 1889 που έφτασε το ηλεκτρικό ρεύμα στην Ελλάδα φωτίζοντας το κέντρο της Αθήνας, μέχρι και το 1950, μόλις 823 οικισμοί της χώρας, από τους 11.600, ηλεκτροδοτούνταν, όπως αναφέρει η ίδια η ΔΕΗ. Ηταν η εποχή των περίπου 400 ιδιωτικών εταιριών παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας και ορισμένων δημοτικών, που χρησιμοποιούσαν πετρέλαιο και εισαγόμενο γαιάνθρακα. Η ΔΕΗ άρχισε να παράγει το 1953 με τρεις μονάδες και να τροφοδοτεί τις υπάρχουσες εταιρίες, τις οποίες και εξαγόρασε σταδιακά μεταξύ 1957-1963.

Η δεκαετία του '50 βρίσκει την Ελλάδα «πληγωμένη» από την επέμβαση του ιμπεριαλισμού και το ρόλο της ντόπιας αντίδρασης. Είναι η στιγμή που η αστική τάξη θεωρεί ότι πρέπει να αρχίσει η «ανοικοδόμηση» και η «ανάπτυξη», η ώρα να αναλάβει ο πολύπαθος λαός νέα βάρη. Μία από τις υποχρεώσεις του στις νέες συνθήκες είναι να στηρίξει με το υστέρημά του όχι μόνο μια κεντρική επιλογή εξηλεκτρισμού, αλλά και μια στρατηγική ανάπτυξης «κομμένης και ραμμένης» στις επιδιώξεις των πλουτοκρατών. Επί δεκαετίες ο ελληνικός λαός χρηματοδότησε τη ΔΕΗ και οι εργαζόμενοί της την έχτισαν.

Η πολύτιμη συμβολή της είναι δεδομένη. Η κατασκευή των εργοστασίων της, η ανάπτυξη των ορυχείων, η δημιουργία φραγμάτων και άλλων έργων πολύπλευρης χρησιμότητας στήριξαν σημαντικό μέρος της εγχώριας βιομηχανίας, έδωσαν δουλιά σε χιλιάδες εργαζόμενους, τόνωσαν οικονομικά τοπικές κοινωνίες και φυσικά το ηλεκτρικό ρεύμα εξαπλώθηκε σε όλη τη χώρα, η ενεργειακή της υπόσταση εξασφαλίστηκε επί δεκαετίες και εξασφαλίζεται ακόμη. Εξάλλου από την πρώτη στιγμή αξιοποίησε εγχώριες πρώτες ύλες και βασικά το λιγνίτη για την παραγωγή ηλεκτρισμού. Η ανάπτυξη της ελληνικής κοινωνίας και της οικονομίας βασίστηκε πάνω στη ΔΕΗ, η οποία με τη σειρά της αποτέλεσε μια γερή παραγωγική βάση για τη χώρα.

Η ΔΕΗ ιδρύθηκε «για να λειτουργήσει "χάριν του δημοσίου συμφέροντος" με σκοπό τη χάραξη και εφαρμογή μιας εθνικής ενεργειακής πολιτικής, η οποία μέσα από την εντατική εκμετάλλευση των εγχώριων πόρων, θα κάνει το ηλεκτρικό ρεύμα κτήμα και δικαίωμα του κάθε Ελληνα πολίτη, στη φθηνότερη δυνατή τιμή». Την ίδια στιγμή, όμως, υπήρξε συστατικό στοιχείο του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού: Εξασφάλιζε προνομιακή τιμή ηλεκτρικού ρεύματος, ακόμη και κάτω του κόστους, για τους μεγάλους καταναλωτές (π.χ. ΠΕΣΙΝΕ, όπου η σχετική σύμβαση λήγει το 2006). Σύναψε λεόντειες συμβάσεις υπέρ μεγάλων προμηθευτών και κατασκευαστών, μοιράζοντας σε πολυεθνικές δουλιές και τεράστια ποσά. Επί 50 χρόνια η ΔΕΗ λειτούργησε μέσα στην αντιφατικότητα, της πολιτικής σκοπιμότητας από τη μία, που απαιτούσε από αυτή τη στήριξη της καπιταλιστικής ανάπτυξης στην Ελλάδα και της κοινωνικής αναγκαιότητας από την άλλη, που απαιτούσε από αυτή έναν ευρύτερο ρόλο.

Οταν οι στρατηγικές επιλογές εκπληρώθηκαν, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και σε άλλες χώρες οι οποίες βασίστηκαν σε δημόσιες επιχειρήσεις ηλεκτρισμού, ήρθε η ώρα της αλλαγής. Στην προκειμένη περίπτωση η ΔΕΗ μετατράπηκε σε Ανώνυμη Εταιρία το Γενάρη του 2001 και από τότε βιώνει ακόμη μια αντιφατικότητα: Πρέπει να εξασφαλίσει την επάρκεια ηλεκτρισμού μέχρι να μπει στο «παιχνίδι» ικανός αριθμός επιχειρηματιών παραγωγών ή εμπόρων, αλλά και να στηρίξει την «απελευθέρωση» με απώλειες τμημάτων της και μεριδίου στην αγορά όντας η ίδια μια ιδιωτική επιχείρηση.

Ωστόσο, έχει ήδη αποφασιστεί από την κυβέρνηση και τα στελέχη της Επιχείρησης ότι το τίμημα που θα πληρώσει η ΔΕΗ είναι αποδεκτό. Ετσι κι αλλιώς, το μέγεθος της αγοράς δεν είναι περιορισμένο, αντίθετα είναι δεδομένη η διαρκώς αυξανόμενη ζήτηση ηλεκτρικής ενέργειας και στο νέο «χάρτη» η ΔΕΗ ΑΕ θα μπορεί και πάλι να έχει μια σημαντική θέση, αλλά αυτή τη φορά ως τμήμα μιας από τις μετρημένες στα δάχτυλα πολυεθνικές της ενέργειας που θα απομείνουν στον έλεγχο του παιχνιδιού μετά τις «εκκαθαρίσεις» που ήδη συντελούνται.

Το 2001, βάσει του ν.2773/99 και του Προεδρικού Διατάγματος 333 του Δεκέμβρη του 2000, η ΔΕΗ μετατρέπεται σε Ανώνυμη Εταιρία και αρχίζει ένας νέος κύκλος στη λειτουργία της με πολλές μελανές σελίδες. Είναι η περίοδος που «πέφτουν οι μάσκες», ενώ ο κοινωνικός χαρακτήρας της, που βασίστηκε σε αντικειμενικές συνθήκες, αλλά και στις πιέσεις που άσκησε το εργατικό συνδικαλιστικό κίνημα μέχρι κάποια εποχή, απαξιώνεται εντατικά. Με σημαντική στιγμή το ξεπούλημα του ασφαλιστικού των εργαζομένων, ένα ακόμη δώρο στην «ελεύθερη οικονομία», στο οποίο συνέβαλαν συγκεκριμένες πολιτικές και συνδικαλιστικές δυνάμεις, γιγαντώθηκε ταυτόχρονα η εργολαβία, υπονομεύτηκαν περαιτέρω οι εργασιακές σχέσεις με την «ελαστικοποίηση», μειώθηκε συστηματικά το προσωπικό. Παράλληλα της επιβλήθηκε το «πάγωμα» των ενεργειακών επενδύσεων για να αφεθεί ζωτικός χώρος στις άλλες επιχειρήσεις, αποσπάστηκε από αυτή το σύστημα μεταφοράς, ξεκίνησε επενδύσεις στο εξωτερικό και δραστηριότητες έξω από το αντικείμενό της (τηλεπικοινωνίες) και οδηγήθηκε στη συστηματική επιδίωξη επίτευξης όλο και μεγαλύτερων κερδών.

Ηδη ο ν.2773/99 έθετε το γενικό πλαίσιο της «απελευθέρωσης» της αγοράς και τα όρια στα οποία θα έπρεπε να κινηθεί η ΔΕΗ. Από το Σεπτέμβρη του 2000 ξεκίνησε το πρόγραμμα αναδιάρθρωσης της ΔΕΗ με 6 βασικούς στόχους, όπως η διοίκησή της τους περιέγραψε: Οργανωτικός και λειτουργικός διαχωρισμός. Βελτίωση οικονομικών αποτελεσμάτων. Μείωση του κόστους, βελτίωση αποδοτικότητας. Αλλαγή νοοτροπίας για αύξηση του κέρδους. Μείωση προσωπικού. Επιτυχής μετοχοποίηση. Η μετοχοποίηση έγινε σε τρεις φάσεις με τελευταία το 2003 και σήμερα το δημόσιο κατέχει το 51% της επιχείρησης. Μια ματιά στις ανατιμήσεις των τιμολογίων των τελευταίων χρόνων είναι αρκετή για να φανεί ότι η εξυπηρέτηση των καταναλωτών είναι «θεωρητική» έννοια που συμπληρώνει τα κείμενα της επιχείρησης και τις ομιλίες των πολιτικών στελεχών της κυβέρνησης. Πάνω στους 6 αυτούς στόχους οικοδομήθηκε μια νέα ΔΕΗ, τεμαχισμένη, ιδιωτικοποιημένη, έτοιμη σε μεγάλο βαθμό να εξυπηρετήσει τα συμφέροντα του μεγάλου κεφαλαίου σε αυτή τη φάση του καπιταλισμού.