ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ

Το κεφάλαιο αποτελείται από πρώτες ύλες, εργαλεία δουλιάς και μέσα συντήρησης όλων των ειδών, που χρησιμοποιούνται για να παραχθούν νέες πρώτες ύλες, νέα εργαλεία δουλιάς και νέα μέσα συντήρησης. Ολα αυτά τα συστατικά του μέρη είναι δημιουργήματα της εργασίας, προϊόντα της εργασίας, συσσωρευμένη εργασία. Η συσσωρευμένη εργασία που χρησιμεύει σα μέσο για νέα παραγωγή είναι κεφάλαιο.

Ετσι λένε οι οικονομολόγοι.

Τι είναι ένας νέγρος δούλος; Ενας άνθρωπος της μαύρης φυλής. Η μια εξήγηση αξίζει τόσο, όσο και η άλλη.

Ενας νέγρος είναι ένας νέγρος. Μέσα σε ορισμένες σχέσεις μονάχα γίνεται δούλος. Μια βαμβακοκλωστική μηχανή είναι μια μηχανή για το κλώσιμο του μπαμπακιού. Μονάχα μέσα σε ορισμένες σχέσεις γίνεται κεφάλαιο. Αποσπασμένη απ' αυτές τις σχέσεις, είναι τόσο λίγο κεφάλαιο, όσο ο χρυσός αυτός καθ' αυτός είναι χρήμα, ή όσο η ζάχαρη είναι η τιμή της ζάχαρης.

Μέσα στην παραγωγή, οι άνθρωποι δεν επενεργούν μονάχα πάνω στη φύση, μα και ο ένας πάνω στον άλλο. Παράγουν μονάχα, ενεργώντας κατά έναν ορισμένο τρόπο από κοινού και ανταλλάσσοντας αμοιβαία τις δραστηριότητές τους. Για να παράγουν, έρχονται σε ορισμένες σχέσεις και συνάφειες μεταξύ τους και μονάχα μέσα σ' αυτές τις κοινωνικές σχέσεις και συνάφειες συντελείται η επενέργειά τους πάνω στη φύση, συντελείται η παραγωγή.

Ανάλογα με το χαρακτήρα των μέσων παραγωγής, θα είναι φυσικά διαφορετικές αυτές οι κοινωνικές σχέσεις μέσα στις οποίες σχετίζονται οι παραγωγοί μεταξύ τους, θα είναι διαφορετικοί οι όροι κάτω απ' τους οποίους ανταλλάσσουν τις δραστηριότητές τους και συμμετέχουν στο γενικό έργο της παραγωγής. Με την εφεύρεση ενός νέου πολεμικού οργάνου, του πυροβόλου όπλου, άλλαξε αναγκαστικά όλη η εσωτερική οργάνωση του στρατού, άλλαξαν οι σχέσεις που μέσα σ' αυτές τα άτομα μπορούν να συγκροτούν ένα στρατό και να ενεργούν σαν στρατός, άλλαξε επίσης και η σχέση των διαφόρων στρατών μεταξύ τους.

Οι κοινωνικές σχέσεις, μέσα στις οποίες παράγουν τα άτομα, οι κοινωνικές σχέσεις παραγωγής αλλάζουν λοιπόν, μεταβάλλονται μαζί με την αλλαγή και την εξέλιξη των υλικών μέσων παραγωγής, των παραγωγικών δυνάμεων. Οι σχέσεις παραγωγής στο σύνολό τους αποτελούν αυτό που ονομάζουν κοινωνικές σχέσεις, κοινωνία, και μάλιστα μια κοινωνία σε μιαν ορισμένη ιστορική βαθμίδα ανάπτυξης, μια κοινωνία με δικό της, διαφορετικό χαρακτήρα. Η αρχαία κοινωνία, η φεουδαρχική κοινωνία, η αστική κοινωνία, αποτελούν τέτια σύνολα σχέσεων παραγωγής, που η καθεμία απ' αυτές χαρακτηρίζει ταυτόχρονα μιαν ιδιαίτερη βαθμίδα εξέλιξης στην ιστορία της ανθρωπότητας.

Και το κεφάλαιο είναι μια κοινωνική σχέση παραγωγής. Είναι μια αστική σχέση παραγωγής, μια σχέση παραγωγής της αστικής κοινωνίας. Μήπως τα μέσα συντήρησης, τα εργαλεία δουλιάς, οι πρώτες ύλες, που αποτελούν το κεφάλαιο, δε δημιουργήθηκαν και δε συσσωρεύτηκαν κάτω από δοσμένους κοινωνικούς όρους, μέσα σε ορισμένες κοινωνικές σχέσεις; Μήπως δε χρησιμοποιούνται κάτω από ορισμένους κοινωνικούς όρους, μέσα σε ορισμένες κοινωνικές σχέσεις για νέα παραγωγή; Και μήπως δεν είναι ίσα - ίσα αυτός ο ορισμένος κοινωνικός χαρακτήρας που κάνει κεφάλαιο τα προϊόντα που χρησιμεύουν για νέα παραγωγή;

Το κεφάλαιο δεν αποτελείται μονάχα από μέσα συντήρησης, εργαλεία δουλιάς και πρώτες ύλες, δεν αποτελείται μονάχα από υλικά προϊόντα, αποτελείται ακόμα κι από ανταλλακτικές αξίες. Ολα τα προϊόντα απ' τα οποία αποτελείται είναι εμπορεύματα. Το κεφάλαιο δεν είναι λοιπόν μονάχα ένα ποσό από υλικά προϊόντα, είναι ένα ποσό από εμπορεύματα, από ανταλλακτικές αξίες, από κοινωνικά μεγέθη.

Το κεφάλαιο παραμένει το ίδιο, αδιάφορο αν στη θέση του μαλλιού βάλουμε μπαμπάκι, στη θέση του σταριού ρύζι, στη θέση των σιδηροδρόμων ατμόπλοια, με την προϋπόθεση φυσικά ότι το μπαμπάκι, το ρύζι, τα ατμόπλοια - το σώμα του κεφαλαίου - θα 'χουν την ίδια ανταλλακτική αξία, την ίδια τιμή με το μαλλί, το στάρι, τους σιδηρόδρομους, στα οποία ενσωματωνόταν προηγούμενα. Το σώμα του κεφαλαίου μπορεί να μεταβάλλεται ακατάπαυτα, χωρίς το κεφάλαιο να παθαίνει έστω και την παραμικρότερη αλλαγή.

Αν όμως κάθε κεφάλαιο είναι ένα ποσό από εμπορεύματα, δηλαδή από ανταλλακτικές αξίες, δεν είναι κεφάλαιο κάθε ποσό από εμπορεύματα, κάθε ποσό από ανταλλακτικές αξίες.

Κάθε ποσό από ανταλλακτικές αξίες είναι μια ανταλλακτική αξία. Κάθε ξεχωριστή ανταλλακτική αξία είναι ένα ποσό από ανταλλακτικές αξίες. Λ.χ. ένα σπίτι που αξίζει 1.000 μάρκα είναι μια ανταλλακτική αξία 1.000 μάρκων. Ενα κομμάτι χαρτί που αξίζει 1 πφένιχ, είναι ένα ποσό από ανταλλακτικές αξίες 100/100 του πφένιχ. Τα προϊόντα που είναι ανταλλάξιμα μ' άλλα προϊόντα είναι εμπορεύματα. Η ορισμένη σχέση που μέσα σ' αυτή μπορούν ν' ανταλλαχτούν αποτελεί την ανταλλακτική τους αξία ή, όταν την εκφράσουμε σε χρήμα, την τιμή τους. Η μάζα των προϊόντων αυτών δεν μπορεί ν' αλλάξει τίποτα στον προορισμό τους να είναι εμπόρευμα ή να παριστάνουν μιαν ανταλλακτική αξία ή να 'χουν μιαν ορισμένη τιμή. Ενα δέντρο, είτε είναι μεγάλο είτε είναι μικρό, παραμένει δέντρο. Μήπως αλλάζει ο χαρακτήρας του σίδερου σαν εμπόρευμα, σαν ανταλλακτική αξία, όταν το ανταλλάσσουμε με άλλα προϊόντα κατά ουγκιές ή κατά καντάρια; Σύμφωνα με τη μάζα του είναι ένα εμπόρευμα μεγαλύτερης ή μικρότερης αξίας, μεγαλύτερης ή μικρότερης τιμής.

Πώς τώρα ένα ποσό από εμπορεύματα, από ανταλλακτικές αξίες γίνεται κεφάλαιο;

Με το γεγονός ότι σαν αυτοτελής κοινωνική δύναμη, δηλαδή σαν δύναμη ενός μέρους της κοινωνίας, διατηρείται και αυξάνει στην ανταλλαγή με την άμεση, τη ζωντανή εργατική δύναμη. Η ύπαρξη μιας τάξης, που δεν κατέχει τίποτα άλλο εκτός από την ικανότητα για εργασία, αποτελεί μιαν αναγκαία προϋπόθεση του κεφαλαίου.

Μονάχα η κυριαρχία της συσσωρευμένης, περασμένης, αντικειμενοποιημένης εργασίας πάνω στην άμεση, ζωντανή εργασία μετατρέπει τη συσσωρευμένη εργασία σε κεφάλαιο.

Το κεφάλαιο δε συνίσταται στο ότι η συσσωρευμένη εργασία χρησιμεύει στη ζωντανή εργασία σα μέσο για νέα παραγωγή. Το κεφάλαιο συνίσταται στο ότι η ζωντανή εργασία χρησιμεύει στη συσσωρευμένη εργασία σα μέσο για να διατηρεί και για να αυξάνει την ανταλλακτική της αξία.

Τι συμβαίνει στην ανταλλαγή ανάμεσα στον κεφαλαιοκράτη και στο μισθωτό εργάτη;

Ο εργάτης παίρνει, σαν αντάλλαγμα για την εργατική του δύναμη, μέσα συντήρησης και ο κεφαλαιοκράτης παίρνει, σαν αντάλλαγμα για τα μέσα του συντήρησης, εργασία, την παραγωγική δραστηριότητα του εργάτη, τη δημιουργική δύναμη, που μ' αυτήν ο εργάτης δεν αναπληρώνει μονάχα αυτό που καταναλώνει, μα προσδίδει στη συσσωρευμένη εργασία πιο μεγάλη αξία, απ' ό,τι είχε πριν. Ο εργάτης παίρνει από τον κεφαλαιοκράτη ένα μέρος από τα μέσα συντήρησης που υπάρχουν. Σε τι του χρησιμεύουν αυτά τα μέσα συντήρησης; Για την άμεση κατανάλωση. Οταν όμως καταναλώνω μέσα συντήρησης, τότε για μένα χάνονται αυτά αμετάκλητα, εκτός αν το χρόνο που αυτά τα μέσα συντήρησης με κρατούν στη ζωή, τον χρησιμοποιώ για να παράγω νέα μέσα συντήρησης, για να δημιουργήσω με την εργασία μου νέες αξίες στη θέση των αξιών που χάνονται κατά την κατανάλωση. Μα ίσα - ίσα αυτή την αναπαραγωγική ευγενική δύναμη την παραχωρεί ο εργάτης στο κεφάλαιο σαν αντάλλαγμα για τα μέσα συντήρησης που έχει πάρει. Την έχει χάσει επομένως για τον εαυτό του.

Ας πάρουμε ένα παράδειγμα: Ενας ενοικιαστής γης δίνει σ' έναν μεροκαματιάρη 5 γρόσια τη μέρα. Για τα 5 γρόσια ο μεροκαματιάρης εργάζεται όλη τη μέρα στο χωράφι του ενοικιαστή και του εξασφαλίζει έτσι ένα έσοδο από 10 γρόσια. Ο ενοικιαστής δεν παίρνει πίσω μονάχα τις αξίες που πρέπει να παραχωρήσει στο μεροκαματιάρη, μα τις διπλασιάζει. Χρησιμοποίησε, κατανάλωσε λοιπόν κατά έναν καρποφόρο, παραγωγικό τρόπο τα 5 γρόσια που έδωσε στο μεροκαματιάρη. Αγόρασε ακριβώς για 5 γρόσια την εργασία και τη δύναμη του μεροκαματιάρη που παράγει προϊόντα της γης διπλάσιας αξίας και που κάνει τα 5 γρόσια 10. Ο μεροκαματιάρης αντίθετα παίρνει στη θέση της παραγωγικής του δύναμης, που την ενέργειά της την παραχώρησε στον ενοικιαστή, 5 γρόσια που τα ανταλλάσσει με μέσα συντήρησης, με μέσα συντήρησης που τα καταναλώνει γρηγορότερα ή αργότερα. Τα 5 γρόσια καταναλώθηκαν επομένως κατά ένα διπλό τρόπο: παραγωγικά για το κεφάλαιο, γιατί ανταλλάχτηκαν με μια εργατική δύναμη¹ που απόδωσε 10 γρόσια, μη παραγωγικά για τον εργάτη, γιατί ανταλλάχτηκαν με μέσα συντήρησης που έχουν εξαφανιστεί για πάντα και που την αξία τους μπορεί να την ξαναπάρει μονάχα επαναλαβαίνοντας την ίδια ανταλλαγή με τον ενοικιαστή της γης. Το κεφάλαιο, επομένως, προϋποθέτει τη μισθωτή εργασία, η μισθωτή εργασία προϋποθέτει το κεφάλαιο. Το ένα προϋποθέτει το άλλο, το ένα, παράγει το άλλο.

Μήπως όμως ένας εργάτης σε ένα βαμβακουργικό εργοστάσιο παράγει μονάχα μπαμπακερά υφάσματα; Οχι, παράγει κεφάλαιο. Παράγει αξίες, που χρησιμεύουν ξανά για να εξουσιάζουν την εργασία του και για να δημιουργηθούν μ' αυτές νέες αξίες.

Το κεφάλαιο μπορεί να αυξηθεί μονάχα όταν ανταλλάσσεται με εργατική δύναμη, όταν φέρνει στη ζωή μισθωτή εργασία. Η εργατική δύναμη του μισθωτού εργάτη μπορεί ν' ανταλλαχτεί μονάχα με κεφάλαιο, αυξάνοντας το κεφάλαιο, ενισχύοντας τη δύναμη στην οποία είναι σκλάβα. Αύξηση του κεφαλαίου σημαίνει λοιπόν αύξηση του προλεταριάτου, δηλαδή της εργατικής τάξης.

Το συμφέρον του καπιταλιστή και του εργάτη είναι λοιπόν το ίδιο, ισχυρίζονται οι αστοί και οι οικονομολόγοι τους. Και πραγματικά! Ο εργάτης καταστρέφεται αν δεν τον απασχολεί το κεφάλαιο. Το κεφάλαιο καταστρέφεται όταν δεν εκμεταλλεύεται την εργατική δύναμη, και για να την εκμεταλλεύεται πρέπει να την αγοράζει. Οσο πιο γρήγορα αυξάνει το κεφάλαιο που είναι προορισμένο για την παραγωγή, το παραγωγικό κεφάλαιο, όσο πιο ανθηρή είναι επομένως η βιομηχανία, όσο πιο πολύ πλουτίζει η αστική τάξη, όσο πιο καλά πάνε οι δουλιές, τόσο πιο πολλούς εργάτες χρειάζεται ο καπιταλιστής, τόσο πιο ακριβά πουλιέται ο εργάτης.

Απαραίτητος όρος για μιαν υποφερτή κατάσταση του εργάτη είναι λοιπόν η όσο το δυνατόν πιο γρήγορη αύξηση του παραγωγικού κεφαλαίου.

Μα τι σημαίνει αύξηση του παραγωγικού κεφαλαίου; Σημαίνει αύξηση της δύναμης της συσσωρευμένης εργασίας πάνω στη ζωντανή εργασία. Αύξηση της κυριαρχίας της αστικής τάξης πάνω στην εργαζόμενη τάξη. Οταν η μισθωτή εργασία παράγει τον ξένο πλούτο, την εχθρική της δύναμη, το κεφάλαιο, που την εξουσιάζει, κυλάνε προς αυτήν μέσα απασχόλησης δηλαδή μέσα συντήρησης, με τον όρο ότι ξανακάνει τον εαυτό της ένα μέρος του κεφαλαίου, μοχλό, που τον ξαναρίχνει σε μια επιταχυνόμενη κίνηση αύξησης.

Οταν λένε ότι τα συμφέροντα του κεφαλαίου και τα συμφέροντα των εργατών είναι τα ίδια, αυτό σημαίνει μονάχα ότι: Το κεφάλαιο και η μισθωτή εργασία είναι δυο πλευρές μιας και της αυτής σχέσης. Η μια προϋποθέτει την άλλη, όπως ο τοκογλύφος και ο σπάταλος προϋποθέτουν ο ένας τον άλλο.

Οσο ο μισθωτός εργάτης θα 'ναι μισθωτός εργάτης, η τύχη του θα εξαρτιέται από το κεφάλαιο. Αυτή είναι η πολυθρύλητη κοινότητα συμφερόντων του εργάτη και του κεφαλαιοκράτη.

ΤΕΤΑΡΤΟ ΜΕΡΟΣ

Οταν αυξάνει το κεφάλαιο, αυξάνει η μάζα της μισθωτής εργασίας, αυξάνει ο αριθμός των μισθωτών εργατών, με μια λέξη: η κυριαρχία του κεφαλαίου επεκτείνεται πάνω σε μια πιο μεγάλη μάζα από άτομα. Κι ας υποθέσουμε την πιο ευνοϊκή περίπτωση: Οταν αυξάνει το παραγωγικό κεφάλαιο, αυξάνει η ζήτηση εργασίας. Αυξάνει λοιπόν η τιμή της εργασίας, ο μισθός της εργασίας.

Ενα σπίτι μπορεί να είναι μεγάλο ή μικρό. Οσο τα σπίτια που το περιβάλλουν είναι επίσης μικρά, ικανοποιεί όλες τις κοινωνικές απαιτήσεις για μια κατοικία. Οταν όμως πλάι στο μικρό σπίτι ανυψωθεί ένα μέγαρο, τότε το μικρό σπίτι μαζεύεται και γίνεται καλύβα. Το μικρό σπίτι αποδείχνει τώρα ότι ο ιδιοκτήτης τουδεν πρέπει να 'χει καθόλου ή να 'χει μονάχα τις πιο μικρές απαιτήσεις. Και μπορεί στην πορεία του πολιτισμού να μεγαλώνει όσο θέλει, όταν όμως το γειτονικό μέγαρο μεγαλώνει στον ίδιο ή και σε μεγαλύτερο ακόμα βαθμό, τότε ο κάτοικος του σχετικά μικρότερου σπιτιού θα εξακολουθεί να αισθάνεται τον εαυτό του ακόμα όχι βολικά, όχι ικανοποιημένο, πιεσμένο μέσα στους τέσσερις τοίχους του.

Μια αισθητή αύξηση του μισθού της εργασίας προϋποθέτει μια γρήγορη αύξηση του παραγωγικού κεφαλαίου. Η γρήγορη αύξηση του παραγωγικού κεφαλαίου προκαλεί μιαν εξίσου γρήγορη αύξηση του πλούτου, της πολυτέλειας, των κοινωνικών αναγκών και των κοινωνικών απολαύσεων. Αν και αυξήθηκαν λοιπόν οι απολαύσεις του εργάτη, έπεσε όμως η κοινωνική ικανοποίηση που του προσφέρουν οι απολαύσεις αυτές, σε σύγκριση με τις ακόμα μεγαλύτερες απολαύσεις του καπιταλιστή, που είναι απρόσιτες στον εργάτη, σε σύγκριση με το βαθμό ανάπτυξης της κοινωνίας γενικά. Οι ανάγκες και οι απολαύσεις μας πηγάζουν απ' την κοινωνία, γι' αυτό τις μετράμε με την κοινωνία, δεν τις μετράμε με τα αντικείμενα της ικανοποίησής τους. Επειδή η φύση τους είναι κοινωνική, είναι ταυτόχρονα και σχετική.

Ο μισθός της εργασίας δεν καθορίζεται γενικά μονάχα από τη μάζα των εμπορευμάτων που μπορεί να πάρει κανείς σ' αντάλλαγμα με το μισθό αυτό. Περιέχει διάφορες σχέσεις.

Αυτό που οι εργάτες παίρνουν απ' όλα για την εργατική τους δύναμη είναι ένα ορισμένο ποσό από χρήματα. Μήπως ο μισθός της εργασίας καθορίζεται απ' αυτή τη χρηματική τιμή;

Το 16ο αιώνα αυξήθηκαν το χρυσάφι και το ασήμι που κυκλοφορούσαν στην Ευρώπη ύστερα από την ανακάλυψη πιο πλούσιων και πιο εύκολα εκμεταλλεύσιμων ορυχείων στην Αμερική. Γι' αυτό έπεσε η αξία του χρυσαφιού και του ασημιού σε σχέση με τα υπόλοιπα εμπορεύματα. Οι εργάτες εξακολουθούσαν για την εργατική τους δύναμη να παίρνουν όπως και πριν την ίδια μάζα νομισματοποιημένου ασημιού. Η χρηματική τιμή της εργασίας τους έμεινε η ίδια, και όμως έπεσε ο μισθός της εργασίας τους, γιατί σε αντάλλαγμα για την ίδια ποσότητα ασημιού έπαιρναν ένα μικρότερο ποσό από τ' άλλα εμπορεύματα. Κι αποτέλεσε αυτό ένα από τα περιστατικά που προώθησαν την αύξηση του κεφαλαίου, την εμφάνιση της αστικής τάξης στο 16ο αιώνα.

Ας πάρουμε μιαν άλλη περίπτωση. Το χειμώνα του 1847 ανέβηκαν σημαντικά οι τιμές των πιο απαραίτητων μέσων διατροφής, του σταριού, του κρέατος, του βουτύρου, του τυριού κλπ., εξαιτίας μιας κακής σοδειάς. Ας υποθέσουμε ότι οι εργάτες έπαιρναν όπως και πριν το ίδιο ποσό χρήματος για την εργατική τους δύναμη. Δεν είχε πέσει ο μισθός της εργασίας τους; Και βέβαια έπεσε. Για τα ίδια χρήματα έπαιρναν στην ανταλλαγή λιγότερο ψωμί, κρέας, κλπ. Ο μισθός της εργασίας τους είχε πέσει, όχι γιατί έπεσε η αξία του ασημιού, αλλά γιατί αυξήθηκε η αξία των τροφίμων.

Ας υποθέσουμε, τέλος, ότι η χρηματική τιμή της εργασίας μένει η ίδια, ενώ έπεσαν στην τιμή τους όλα τα εμπορεύματα της γεωργίας και της βιομηχανίας λόγω της χρησιμοποίησης νέων μηχανών, λόγω ευνοϊκών καιρικών συνθηκών κλπ. Με το ίδιο χρήμα μπορούν οι εργάτες να αγοράζουν τώρα περισσότερα εμπορεύματα όλων των ειδών. Αυξήθηκε λοιπόν ο μισθός της εργασίας τους, ακριβώς γιατί δεν άλλαξε η χρηματική του αξία.

Η χρηματική τιμή της εργασίας, ο ονομαστικός μισθός της εργασίας, δε συμπίπτει λοιπόν με τον πραγματικό μισθό της εργασίας, δηλαδή με το ποσό των εμπορευμάτων που πραγματικά δίνονται σαν αντάλλαγμα για το μισθό της εργασίας. Οταν λοιπόν μιλούμε για αύξηση ή για πτώση του μισθού εργασίας, τότε δεν πρέπει να παίρνουμε υπόψη μας μονάχα τη χρηματική τιμή της εργασίας, τον ονομαστικό μισθό της εργασίας.

Μα ούτε ο ονομαστικός μισθός της εργασίας, δηλαδή το χρηματικό ποσό που γι' αυτό ο εργάτης πουλιέται στον καπιταλιστή, ούτε ο πραγματικές μισθός εργασίας, δηλαδή το ποσό των εμπορευμάτων που μπορεί να αγοράσει με τα χρήματα αυτά, εξαντλούν τις σχέσεις που περικλείνονται στο μισθό της εργασίας.

Ο μισθός της εργασίας καθορίζεται ακόμα απ' τη σχέση του προς το κέρδος, προς το κέρδος του καπιταλιστή, αυτό είναι ο συγκριτικός, ο σχετικός μισθός της εργασίας.

Ο πραγματικός μισθός της εργασίας εκφράζει την τιμή της εργασίας σε σχέση με την τιμή των υπόλοιπων εμπορευμάτων, ενώ ο σχετικός μισθός της εργασίας εκφράζει το μερίδιο της άμεσης εργασίας στην καινούργια αξία που παρήγαγε η ίδια, σε σύγκριση με το μερίδιο που πέφτει στη συσσωρευμένη εργασία, στο κεφάλαιο.

Είπαμε πιο πάνω² ότι: «Ο μισθός της εργασίας δεν είναι ένα μερίδιο του εργάτη στο εμπόρευμα που έχει παραγάγει ο ίδιος. Ο μισθός της εργασίας είναι το μέρος εκείνο των εμπορευμάτων που προϋπήρχαν και που μ' αυτά ο κεφαλαιοκράτης αγοράζει για τον εαυτό του ένα ορισμένο ποσό παραγωγικής εργατικής δύναμης». Αυτόν όμως το μισθό της εργασίας πρέπει ο κεφαλαιοκράτης να τον αναπληρώσει πάλι από την τιμή στην οποία πουλά το προϊόν που παρήγαγε ο εργάτης, πρέπει να τον αναπληρώσει έτσι που να του μένει, κανονικά και ένα περίσσευμα, ένα κέρδος πάνω από τα έξοδα παραγωγής που έκανε. Η τιμή της πούλησης του εμπορεύματος που παρήγαγε ο εργάτης μοιράζεται για τον κεφαλαιοκράτη σε τρία μέρη: πρώτα, στην αντικατάσταση της τιμής των πρώτων υλών που προκαταβλήθηκαν απ' αυτόν, μαζί με την αντικατάσταση της φθοράς των εργαλείων, των μηχανών και των άλλων μέσων εργασίας που προκαταβλήθηκαν επίσης απ' αυτόν. Δεύτερο, στην αντικατάσταση του μισθού της εργασίας που είχε προκαταβληθεί απ' αυτόν. Και τρίτο στο περίσσευμα πάνω απ' αυτά, στο κέρδος του κεφαλαιοκράτη. Ενώ το πρώτο μέρος αντικαθιστά μονάχα απ' τα πριν υπάρχουσες αξίες, είναι φανερό ότι, τόσο η αντικατάσταση του μισθού της εργασίας, όσο και το περισσευούμενο κέρδος του κεφαλαιοκράτη στο σύνολό τους, παίρνονται από τη νέα αξία, που δημιουργήθηκε με τη δουλιά του εργάτη και που προστέθηκε στις πρώτες ύλες. Και μ' αυτή την έννοια μπορούμε, τόσο το μισθό της εργασίας όσο και το κέρδος, για να τα συγκρίνουμε μεταξύ τους, να τα θεωρήσουμε σα μέρη του προϊόντος του εργάτη.

Ο πραγματικός μισθός της εργασίας μπορεί να παραμένει ο ίδιος, μπορεί ακόμα και να μεγαλώνει, και παρ' όλα αυτά να πέφτει ο σχετικός μισθός της εργασίας. Ας υποθέσουμε λ.χ. ότι οι τιμές όλων των μέσων συντήρησης έπεσαν κατά 2/3, ενώ το μεροκάματο έπεσε μονάχα κατά 1/3, λ.χ. από 3 σε 2 μάρκα. Αν και ο εργάτης μ' αυτά τα 2 μάρκα έχει στη διάθεσή του ένα μεγαλύτερο ποσό από εμπορεύματα από ό,τι είχε προηγούμενα με τα 3 μάρκα, ωστόσο ο μισθός της εργασίας του μίκρυνε σε σύγκριση με το κέρδος του κεφαλαιοκράτη. Το κέρδος του κεφαλαιοκράτη (λ.χ. του εργοστασιάρχη) αυξήθηκε κατά ένα μάρκο, δηλαδή για ένα μικρότερο ποσό από ανταλλακτικές αξίες που πληρώνει ο κεφαλαιοκράτης στον εργάτη, ο εργάτης είναι υποχρεωμένος να παράγει ένα μεγαλύτερο ποσό ανταλλακτικές αξίες από ό,τι παρήγαγε πριν. Το μερίδιο του κεφαλαίου σε σχέση με το μερτικό της εργασίας αυξήθηκε. Η κατανομή του κοινωνικού πλούτου ανάμεσα στο κεφάλαιο και στην εργασία έγινε ακόμα πιο ανισόμερη. Ο κεφαλαιοκράτης εξουσιάζει με το ίδιο κεφάλαιο μια μεγαλύτερη ποσότητα από εργασία. Μεγάλωσε η εξουσία της τάξης των καπιταλιστών πάνω στην εργατική τάξη, χειροτέρεψε η κοινωνική θέση του εργάτη, ρίχτηκε κατά μια βαθμίδα χαμηλότερα από τη θέση του κεφαλαιοκράτη.

Ποιος είναι, λοιπόν, ο γενικός νόμος που καθορίζει την πτώση και την άνοδο του μισθού της εργασίας και του κέρδους στην αμοιβαία τους σχέση;

Ο μισθός εργασίας και το κέρδος βρίσκονται σε αντίστροφη αναλογία αναμεταξύ τους. Το μερίδιο του κεφαλαίου, το κέρδος, αυξάνει στην ίδια αναλογία που πέφτει το μερίδιο της εργασίας, το μεροκάματο, και αντίστροφα. Το κέρδος αυξάνει στο βαθμό που πέφτει ο μισθός της εργασίας, πέφτει στο βαθμό που ανεβαίνει ο μισθός της εργασίας.

Θα αντιτάξει ίσως κανένας ότι ο κεφαλαιοκράτης μπορεί να κερδίσει από επωφελή ανταλλαγή των προϊόντων του με άλλους κεφαλαιοκράτες, με την αύξηση της ζήτησης για το εμπόρευμά του, είτε επειδή άνοιξαν νέες αγορές, είτε επειδή μεγάλωσαν στιγμιαία οι ανάγκες στις παλιές αγορές κλπ., ότι επομένως το κέρδος του κεφαλαιοκράτη μπορεί να μεγαλώσει με την εξαπάτηση τρίτων κεφαλαιοκρατών ανεξάρτητα από την άνοδο ή την πτώση του μισθού της εργασίας, της ανταλλακτικής αξίας της εργατικής δύναμης, είτε μπορεί ν' ανέβει το κέρδος του κεφαλαιοκράτη με την τελειοποίηση των εργαλείων της δουλιάς, με νέα χρησιμοποίηση των δυνάμεων της φύσης κλπ.

Πρώτα, πρέπει κανείς να παραδεχτεί ότι το αποτέλεσμα παραμένει το ίδιο, αν και προκλήθηκε από αντίστροφο δρόμο. Το κέρδος βέβαια δεν αυξήθηκε, γιατί έπεσε ο μισθός της εργασίας, αλλά έπεσε ο μισθός της εργασίας γιατί αυξήθηκε το κέρδος. Ο καπιταλιστής με το ίδιο ποσό ξένης αξίας αγόρασε ένα μεγαλύτερο ποσό από ανταλλακτικές αξίες, χωρίς να 'χει πληρώσει πιο ακριβά την εργασία. Δηλαδή, η εργασία πληρώνεται λιγότερο σε σχέση με το καθαρό εισόδημα που αφήνει στον καπιταλιστή.

Χώρια απ' αυτό, ας θυμηθούμε ότι, παρά τις διακυμάνσεις των τιμών των εμπορευμάτων, η μέση τιμή κάθε εμπορεύματος, η σχέση που ανταλλάσσεται με άλλα εμπορεύματα, καθορίζεται από τα έξοδα παραγωγής του. Οι απάτες επομένως μέσα στην τάξη των κεφαλαιοκρατών συμψηφίζονται αναγκαστικά. Η καλυτέρευση των μηχανικών εγκαταστάσεων, η νέα χρησιμοποίηση των φυσικών δυνάμεων στην υπηρεσία της παραγωγής δίνουν τη δυνατότητα σ' έναν ορισμένο χρόνο εργασίας, με το ίδιο ποσό εργασίας και κεφαλαίου να δημιουργείται μια μεγαλύτερη μάζα από προϊόντα, σε καμιά περίπτωση όμως μια μεγαλύτερη μάζα από ανταλλακτικές αξίες. Αν με τη χρησιμοποίηση της κλωστικής μηχανής μπορώ να προσφέρω μέσα σε μιαν ώρα ακόμα μια φορά τόση κλωστή, απ' ό,τι πρόσφερα πριν από την εφεύρεσή της, λ.χ. εκατό φούντια αντί πενήντα, τότε για τα εκατό αυτά φούντια δε θα παίρνω για πάντα στην ανταλλαγή περισσότερα εμπορεύματα απ' ό,τι έπαιρνα πριν για τα πενήντα φούντια, γιατί τα έξοδα παραγωγής έπεσαν στο μισό ή γιατί με τα ίδια έξοδα μπορώ να προσφέρω διπλάσιο προϊόν.

Τέλος, σ' οποιαδήποτε αναλογία κι αν μοιράζει ανάμεσά της η τάξη των κεφαλαιοκρατών, η αστική τάξη, είτε μιας χώρας είτε όλης της παγκόσμιας αγοράς, το καθαρό εισόδημα της παραγωγής, το συνολικό ποσό αυτού του καθαρού εισοδήματος είναι κάθε φορά μονάχα το ποσό κατά το οποίο έχει αυξηθεί συνολικά η συσσωρευμένη εργασία από την άμεση εργασία. Το συνολικό αυτό ποσό αυξάνει λοιπόν στην αναλογία που η εργασία αυξάνει το κεφάλαιο, δηλαδή στην αναλογία που το κέρδος μεγαλώνει σε σύγκριση με το μισθό της εργασίας.

Βλέπουμε λοιπόν ότι κι αν ακόμα παραμείνουμε μέσα στη σχέση κεφαλαίου και μισθωτής εργασίας, τα συμφέροντα του κεφαλαίου και τα συμφέροντα της μισθωτής εργασίας είναι διαμετρικά αντίθετα.

Μια γρήγορη αύξηση του κεφαλαίου ισοδυναμεί με μια γρήγορη αύξηση του κέρδους. Το κέρδος μπορεί να αυξάνει γρήγορα μονάχα όταν η τιμή της εργασίας, όταν ο σχετικός μισθός της εργασίας κατεβαίνει με την ίδια ταχύτητα. Ο σχετικός μισθός της εργασίας μπορεί να πέφτει, παρά το γεγονός ότι ο πραγματικός μισθός της εργασίας ανεβαίνει ταυτόχρονα με τον ονομαστικό μισθό της εργασίας, δηλαδή με τη χρηματική αξία της εργασίας, μόνο που δεν ανεβαίνει όμως στην ίδια αναλογία που ανεβαίνει το κέρδος. Αν λ.χ. στις περιόδους που οι δουλιές πάνε καλά ο μισθός της εργασίας ανεβαίνει κατά 5 τα εκατό, ενώ αντίθετα μεγαλώνει το κέρδος κατά 30 τα εκατό, τότε ο συγκριτικός, ο σχετικός μισθός εργασίας δεν αυξήθηκε άλλα έπεσε.

Οταν μεγαλώνει λοιπόν το εισόδημα του εργάτη μαζί με τη γρήγορη αύξηση του κεφαλαίου, τότε μεγαλώνει ταυτόχρονα το κοινωνικό χάσμα, που χωρίζει τον εργάτη από τον κεφαλαιοκράτη, τότε μεγαλώνει ταυτόχρονα η εξουσία του κεφαλαίου πάνω στην εργασία, η εξάρτηση της εργασίας από το κεφάλαιο. Οταν λένε ότι ο εργάτης έχει συμφέρον ν' αυξαίνει γρήγορα το κεφάλαιο, αυτό σημαίνει μονάχα ότι: Οσο πιο γρήγορα ο εργάτης αυξάνει τον ξένο πλούτο, τόσο πιο παχιά ψίχουλα θα του πέφτουν, τόσο περισσότεροι εργάτες θα μπορούν να απασχολούνται και να γεννιούνται, τόσο περισσότερο θα μπορεί να μεγαλώνει η μάζα των σκλάβων που εξαρτώνται από το κεφάλαιο.

Είδαμε λοιπόν:

Ακόμα και η πιο ευνοϊκή κατάσταση για την εργατική τάξη, η όσο μπορεί πιο γρήγορη αύξηση του κεφαλαίου, όσο κι αν καλυτερεύει την υλική ζωή του εργάτη, δεν καταργεί την αντίθεση ανάμεσα στα δικά του συμφέροντα και τα συμφέροντα της αστικής τάξης, τα συμφέροντα του κεφαλαιοκράτη. Το κέρδος και ο μισθός της εργασίας βρίσκονται, όπως και πριν, σε αντίστροφη αναλογία.

Οταν το κεφάλαιο αυξάνει γρήγορα, τότε μπορεί ο μισθός της εργασίας ν' ανεβαίνει, όμως ασύγκριτα πιο γρήγορα ανεβαίνει το κέρδος του κεφαλαίου. Η υλική κατάσταση του εργάτη καλυτέρευσε μα σε βάρος της κοινωνικής του θέσης. Το κοινωνικό χάσμα που τον χωρίζει από τον καπιταλιστή μεγάλωσε.

Τέλος:

Οταν λένε ότι η πιο ευνοϊκή προϋπόθεση για τη μισθωτή εργασία είναι η όσο μπορεί πιο γρήγορη αύξηση του παραγωγικού κεφαλαίου, σημαίνει ότι: Οσο πιο γρήγορα η εργατική τάξη μεγαλώνει και αυξάνει την εχθρική της δύναμη, τον ξένο πλούτο που την εξουσιάζει, τόσο περισσότερο θα της επιτρέπεται κάτω από ευνοϊκότερες συνθήκες να εργάζεται ξανά για την αύξηση του αστικού πλούτου, για το μεγάλωμα της εξουσίας του κεφαλαίου, και θα πρέπει να 'ναι ευχαριστημένη ότι σφυρηλατεί για τον εαυτό της τις χρυσές αλυσίδες με τις οποίες τη σέρνει η αστική τάξη από πίσω της.

• Μικρό ιστορικό για το συγκεκριμένο έργο όπως αναφέρεται στα «Διαλεχτά Εργα των Κ. Μαρξ - Φ. Ενγκελς

Διαλέξεις που τις έκανε ο Κ. Μαρξ από τις 14 έως τις 30 του Δεκέμβρη 1847. Πρώτη φορά δημοσιεύτηκαν στη «Νέα εφημερίδα του Ρήνου», στις 5, 8, και 11 του Απρίλη 1849. Εκδόθηκε σαν ξεχωριστή μπροσούρα με μια εισαγωγή και κάτω από τη συνταχτική επίβλεψη του Φρ. Ενγκελς, Βερολίνο 1891. Ο χωρισμός σε κεφάλαια έγινε σύμφωνα με τη «Νέα εφημερίδα του Ρήνου».

1. Στο σημείο αυτό η έκφραση «εργατική δύναμη» δεν προέρχεται από τον Ενγκελς, βρισκόταν όμως και στο κείμενο που δημοσίευσε ο Μαρξ στη «Νέα εφημερίδα του Ρήνου».

2. Αυτός ο ορισμός αναφέρεται σε προηγούμενο κεφάλαιο του συγκεκριμένου έργου του Κ. Μαρξ.