Στο πολιορκημένο Λένινγκραντ ήχησε στις 9 του Αυγούστου 1942, μέρα που είχαν προγραμματίσει οι χιτλερικοί να κυριεύσουν την πόλη, η μνημειώδης Εβδομη Συμφωνία. Η παρτιτούρα έφτασε με ειδικό αεροπλάνο...

Ξεχνάει είτε εσκεμμένα αγνοεί τα αμέτρητα βραβεία με τα οποία τιμήθηκε ο Σοστακόβιτς από το Συνδικάτο Σοβιετικών Συνθετών, από την κυβέρνηση, κλπ. Ανάμεσά τους: Βραβείο Στάλιν 1940 για το κουιντέτο του, βραβείο Στάλιν 1942 για την 7η Συμφωνία, τρίτο βραβείο Στάλιν το 1949 για το Ορατόριο «Το τραγούδι των Δασών» και τη μουσική της ταινίας «Η πτώση του Βερολίνου», 1939 παράσημο της Κόκκινης Σημαίας (ήρωας) της Εργασίας, 1956 Βραβείο Λένιν, κ.ά. Ξεχνάει είτε εσκεμμένα αγνοεί ότι ο ίδιος ο Σοστακόβιτς ήταν πρόεδρος της Επιτροπής Ειρήνης και πρεσβευτής της χώρας του σε παγκόσμια φόρουμ για την ειρήνη, εκλεγμένος στο Ανώτατο Σοβιέτ (1962), μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος από το 1960, αντιπρόεδρος της Ομοσπονδίας των Σοβιετικών Συνδέσμων Φιλίας με ξένες χώρες, κλπ. Οτι η μεγαλοσύνη και η επικοινωνιακή δύναμη του έργου του ξεπηδάνε από την αλήθειά του. Οτι τόσο ο δημιουργός όσο και το έργο του έχουν άμεση και διαλεχτική σχέση με το κοινωνικό γίγνεσθαι της εποχής: Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, Αντιφασιστική Νίκη, το όραμα της σοσιαλιστικής κοινωνίας, ο αγώνας για έναν καλύτερο κόσμο, ένα ειρηνικό αύριο.

Προκόφιεφ, Σοστακόβιτς και Χατσατουριάν στη Μόσχα το 1945

Από την άλλη η «Δύση» προσπαθεί να ρίξει στον Σοστακόβιτς τη ρετσινιά ότι καταξιώθηκε όντας το αγαπημένο παιδί του καθεστώτος που τον στήριξε. Η πραγματικότητα όμως είναι ότι η άμεση ανταπόκριση του κοινού στα έργα του παραμένει ένα παγκόσμιο φαινόμενο. Οτι το έργο του παραμένει ζωντανό συγκινώντας το παγκόσμιο ακροατήριο. Οτι οι ορχήστρες που ζητούν την καταξίωσή τους ως ικανών και σοβαρών, είναι εκείνες που επιδιώκουν να συμπεριλάβουν τα έργα του στο ρεπερτόριό τους.

Με αφορμή την επέτειο παραθέτουμε αποσπάσματα κειμένων του Σοστακόβιτς - που ποτέ ο ίδιος δε διέψευσε την εγκυρότητά τους - στο σοβιετικό Τύπο. Το τελευταίο λίγο πριν φύγει από τη ζωή.

Σκίτσο του μεγάλου συνθέτη

«...Το τελευταίο Συνέδριο των Συνθετών έγινε πριν 5 χρόνια. Αυτό δεν είναι πολύ μεγάλο διάστημα, πόσα όμως γεγονότα και πόσες κατακτήσεις είχαμε σ' αυτά τα χρόνια! Το μεγαλύτερο γεγονός ήταν το 24ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ. Αυτό το πραγματικά ιστορικό φόρουμ των κομμουνιστών αποτέλεσε μεγάλο κέντρισμα στο έργο των λαών της χώρας μας και άσκησε επίδραση ευεργετική στις κοινωνικές διαδικασίες που συντελούνται σ' ολόκληρο τον κόσμο.

Η σύγχρονη ζωή είναι γεμάτη συναρπαστικές αντιθέσεις. Τα γιγαντιαία κοινωνικά άλματα προς τα μπρος και η άτεγκτη ιδεολογική πάλη, η δημιουργική εργασία εκατομμυρίων ανθρώπων και τα ξεσπάσματα στρατιωτικών συγκρούσεων, οι μεγαλειώδεις θρίαμβοι του ανθρώπινου λογικού και η αχαλίνωτη περιφρόνηση των ηθικών αξιών, να μερικές από τις όψεις του κόσμου γύρω μας.

Ο καλλιτέχνης, αν είναι ευαίσθητος και οξυδερκής, δεν μπορεί να μην ανταποκριθεί σ' αυτά τα ισχυρά ερεθίσματα της ζωής. Τα αφουγκράζεται και τα καταγράφει στο μυαλό και το μνημονικό του. Και ύστερα στα έργα του αναπαράγει τις εικόνες, τα χρώματα και το πνεύμα της ζωής, μετασχηματισμένα και ερμηνευμένα όμως απ' τον ίδιο. Αυτή είναι η μεγάλη ικανότητα της τέχνης. Ενώ γεννιέται απ' τη ζωή, επιστρέφει στη ζωή και επηρεάζει την πορεία της.

Ο συνθέτης σε νεαρή ηλικία

«Η 9η Μάη 1945 σήμανε το τέλος του πιο εξοντωτικού πολέμου της ιστορίας και την αρχή μιας ειρήνης πληρωμένης μ' εκατομμύρια ανθρώπινες ζωές στα πεδία των σκληρότερων μαχών. Κανείς απ' αυτούς που διάβηκαν το κατώφλι απ' τον καιρό του πολέμου στην εποχή της ειρήνης δε θα την ξεχάσει ποτέ. Τη μέρα εκείνη όλα συγχωνεύτηκαν σε ένα, η ευτυχία, η περηφάνια, η δόξα, και η πίκρα για βάσανα ανείπωτα και για απώλειες τρομερές. Σκουπίζοντας τα δάκρυά μας και χαμογελώντας, αναπνεύσαμε τον άνεμο της νίκης μας. Η ζωή είχε θριαμβεύσει! Η ειρήνη είχε θριαμβεύσει! Η ανοιξιάτικη εκείνη μέρα θα μείνει για πάντα στη μνήμη του σοβιετικού λαού και στην προσωπική μοίρα του καθενός από μας... Ο λαός μας νίκησε τον εχθρό όχι μόνο με τα στρατιωτικά του κατορθώματα και την ηρωική εργασία του, αλλά και με το τεράστιο πνευματικό του σθένος... Η τέχνη των χρόνων του πολέμου είναι μοναδικό αισθητικό και κοινωνικό φαινόμενο. Ως τότε το θέμα πόλεμος θιγόταν στην τέχνη από μεγάλη χρονική απόσταση και κυρίως ως προς τις τραγικές του όψεις. Στα χρόνια του αγώνα ενάντια στο φασισμό, όμως, τα έργα των Σοβιετικών καλλιτεχνών είχαν άλλο πνεύμα. Η τέχνη συμμετείχε άμεσα στον αγώνα του λαού ενάντια στον εχθρό. Δεν απέστρεψε το πρόσωπο στην τρομερή πραγματικότητα, αλλά διαδήλωνε την πίστη της για τελική νίκη ακόμα και τις πιο σκοτεινές μέρες. Το βασικό χαρακτηριστικό της τέχνης μας ήταν η απεριόριστη αγάπη για τη χώρα μας. Ολα αυτά ισχύουν και για τη σοβιετική μουσική που γράφτηκε μέσα στον πόλεμο. Διαπνεόταν, φλεγόταν από ένα υψηλό αίσθημα πατριωτισμού. Κανείς δε συμβούλεψε τους συνθέτες των συμφωνιών, των ορατορίων, των οπερών, μπαλέτων, κουαρτέτων, χορωδιακών και τραγουδιών τι να γράψουν. Η μουσική ξεπηδούσε από την καρδιά τους, από μια μεγάλη εσωτερική πίεση. Και παρόλο που η ανταπόκρισή τους στα γεγονότα ήταν ακαριαία, αυτό δε ζημίωσε το περιεχόμενο ή το βάθος της μουσικής τους... Ακούγοντας σήμερα τα καλύτερα έργα εκείνης της περιόδου, βρίσκουμε, προς μεγάλη μας χαρά, ότι οι εικόνες τους, το πάθος και ο ενθουσιασμός τους, μας συγκινούν ακόμα το ίδιο όπως τότε. Η μουσική εξέφρασε με ειλικρίνεια τις σκέψεις και τα αισθήματα του Σοβιετικού ανθρώπου κατά τον πόλεμο, κι έτσι εκπλήρωσε την ιστορική αποστολή της...

Κάποτε (είχε τελειώσει πια ο πόλεμος) έτυχε να ακούσω μια φράση που χαράχτηκε στη μνήμη μου: "Καμιά συμφωνία δεν μπορεί να σταματήσει ένα τανκ, κανένα τραγούδι δεν μπορεί να καταρρίψει ένα βομβαρδιστικό". Είναι εντυπωσιακή φράση, αλλά κατά βάθος ολότελα λανθασμένη. Μπορεί να απαντηθεί με την ερώτηση: "Και τι είναι η Διεθνής μπροστά σε ένα τανκ ή ένα αεροπλάνο;". Μια μελωδία μονάχα, τίποτα παραπάνω. Κι όμως αυτή η μελωδία, πρωτοτραγουδισμένη στα τέλη του προηγούμενου αιώνα, έχει γίνει κομμάτι της ζωής εκατομμυρίων ανθρώπων. Καμιά δύναμη δεν μπορεί να την κάνει να σιγήσει ή να την εμποδίσει να επηρεάζει την πορεία της παγκόσμιας ιστορίας. Το τραγούδι αυτό έχει περάσει πολέμους και επαναστάσεις, έχει απαγορευτεί, συνόδεψε ανθρώπους στη μάχη ή στο εκτελεστικό απόσπασμα, βοήθησε να ηττηθεί ο εχθρός σε όλα τα σημεία του πλανήτη. Ο ύμνος των κομμουνιστών όλης της Γης είναι αθάνατος! Είναι δυνατότερος από στρατιές ολόκληρες τανκς κι αεροπλάνων...».

* Τα αποσπάσματα προέρχονται από το βιβλίο «Ντμίτρι Σοστακόβιτς - για τον ίδιο και την εποχή του» («Σύγχρονη Εποχή», 1985 - μετάφραση Νίκου Σαραντάκου).

Πολλά έχουν γραφεί και συνεχίζουν να γράφονται για τη δήθεν ανελευθερία που ασκούσε το σοβιετικό κράτος στον Ντμίτρι Σοστακόβιτς. Η ίδια του η ζωή, η πορεία του, η στάση του δίνουν την απάντηση στις όποιες αντισοβιετικές γραφίδες, παλιές και όψιμες. Ισως αξίζει να παραθέσουμε την απάντηση που ο ίδιος ο συνθέτης έδωσε, μέσω άρθρου του στους «Νέους Καιρούς» το 1956, στον Αμερικανό μουσικοκριτικό Χάουαρντ Τάουμπμαν και το άρθρο του «Ο Σοστακόβιτς απόκτησε το δικαίωμα να είναι λιγάκι ελεύθερος», δημοσιευμένο στους «Νιου Γιορκ Τάιμς».

«Ο κ. Τάουμπμαν αποπειράθηκε να κάνει κάτι σαν κριτική ανασκόπηση ολόκληρου του έργου μου. Και η κριτική αυτή είναι περισσότερο πολιτική παρά μουσική. Ισχυρίζεται ότι ο Σοστακόβιτς δεν είναι ελεύθερος να δημιουργήσει στη Σοβιετική Ενωση, ότι οι κριτικές του Κόμματος παρεμπόδισαν την καλλιτεχνική του ανάπτυξη. Αυτός ο ισχυρισμός δεν μπορεί να διεκδικήσει τίτλους πρωτοτυπίας. (...) Ο ίδιος ο τίτλος αποσκοπεί στη δημιουργία εντυπώσεων: "Ο Σοστακόβιτς απόκτησε το δικαίωμα να είναι λιγάκι ελεύθερος". Διαφωνώ με αυτό. Αν απόκτησα το δικαίωμα να είμαι ελεύθερος, γιατί μόνο λιγάκι ελεύθερος; Εμείς στη Σοβιετική Ενωση είμαστε μαθημένοι στην πλήρη ελευθερία: είμαστε ελεύθεροι από την υποταγή στους εκατομμυριούχους, ελεύθεροι από δωροδοκίες, ελεύθεροι από τους αστούς εκδότες. Υπάρχει πιθανότητα να μην έχω "αποκτήσει" αυτή την απόλυτη ελευθερία; Εμείς οι Σοβιετικοί μουσικοί εκτιμάμε βαθιά την πνευματική ελευθερία που έχουμε στην τέχνη μας και που κατακτήθηκε απ' τον εργαζόμενο λαό. Ξέρουμε πολύ καλά πόσο μεγάλες θυσίες χρειάστηκαν για τον αγώνα αυτό. Γι' αυτό έχουμε υψηλό αίσθημα ευθύνης απέναντι στο λαό, για τον οποίο γράφουμε τη μουσική μας. Γι' αυτό και δεν μπορώ να συμμεριστώ τον πολύ πρωτόγονο τρόπο με τον οποίο ο κ. Τάουμπμαν αντιλαμβάνεται τη σχέση καλλιτέχνη - κοινού.

(...) Στον κ. Τάουμπμαν δεν αρέσουν οι συμβουλές που σε όλη τη διάρκεια της δημιουργικής μου καριέρας μου δίνουν το Κόμμα και η κοινότητα των μουσικών. Προσπαθεί ν' αποδείξει ότι αυτές οι συμβουλές στάθηκαν εμπόδιο στο έργο μου. Αυτό δεν είναι παρά άλλη μια "εικασία". Στην πραγματικότητα, πάντα άκουγα με προσοχή τις συμβουλές που μου έδιναν οι εκπρόσωποι της κοινής γνώμης και αυτό με βοήθησε στο έργο μου. Αμφισβητώντας αυτό το γεγονός, ο κ. Τάουμπμαν αμφισβητεί την ειλικρίνειά μου. Αυτό είναι και αδικαιολόγητο και μεγάλη προσβολή. Οχι, κ. Τάουμπμαν, πράγματι χρειάζομαι συμβουλές και τις εκτιμώ βαθύτατα, αλλά όχι τέτοιες σαν κι αυτές που εσείς προσφέρετε ή θέλετε να προσφέρετε.

Ισως υπάρχει μόνο μια παρατήρηση, με την οποία μπορώ να συμφωνήσω. Γράφει ο κ. Τάουμπμαν για το έργο μου: "Είναι καιρός, επίσης, να δεχτούμε το έργο του χωρίς πολιτικές προκαταλήψεις". Ναι, είναι πια καιρός να δεχτεί η Δύση τα έργα των Σοβιετικών συνθετών χωρίς πολιτικές προκαταλήψεις, χωρίς να τα ζυγίζει με το ζύγι του αντισοβιετισμού. Είναι πια καιρός να σταματήσει η κριτική της μουσικής να γίνεται με τη χρησιμοποίηση αμφίβολων πολιτικών αντιλήψεων και "εικασιών"».