«Θα πολεμήσουμε γι' αυτή τη μικρή ελιά

Καταμεσής στον κάμπο,

Γι' αυτήν την πέτρα, που δροσίζει η πρωινή πάχνη.

Θα πολεμήσουμε για το χαμόγελο του κοριτσιού

Καταμεσής στην άνοιξη.

Θα πολεμήσουμε για τα χαρούμενα παιδικά παιχνίδια,

Στις γαλανές ακρογιαλιές,

Για την καυτερή άμμο, γι' αυτόν το σβώλο

απ' το παχύ ματωμένο πατρικό χώμα.

Θα πολεμήσουμε...»

Δήμος Ρεντής¹

Η γαλλική αντιπροσωπεία, σύμφωνα με μαρτυρίες που υπάρχουν⁴, ήρθε στο Βουνό μέσω της Αλβανίας ως ένδειξη αλληλεγγύης όχι μόνο του γαλλικού αλλά και του διεθνούς προοδευτικού κινήματος προς τον αγωνιζόμενο και δοκιμαζόμενο ελληνικό λαό. Ρίχνοντας όμως μια πιο προσεκτική ματιά στη συγκυρία της εποχής μέσα στην οποία διεξαγόταν ο αγώνας του ΔΣΕ, δε χωράει αμφιβολία ότι η επίσκεψη των επιφανών αυτών Γάλλων στην Ελεύθερη Ελλάδα είχε και ως στόχο να ενισχύσει το διεθνές κύρος του ΔΣΕ και της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης στο πλαίσιο διεργασιών που βρίσκονταν εν εξελίξει για μια δημοκρατική συμφωνία ειρήνης, η οποία θα έθετε τέρμα στον εμφύλιο πόλεμο. Για του λόγου το αληθές θα επιχειρήσουμε να δώσουμε μια εικόνα της κατάστασης που επικρατούσε - τότε - στις αρχές του καλοκαιριού του 1949.

Το 1949 ήταν χρόνος πρωτοφανούς όξυνσης της διεθνούς κατάστασης. Πέραν των όσων άλλων συνέθεταν το παγκόσμιο σκηνικό εκείνης της εποχής, η δημιουργία του ΝΑΤΟ είναι αρκετή απόδειξη για να κατανοήσει κανείς ποια ήταν η νέα κατάσταση που δημιουργούνταν. Το σύμφωνο του ΝΑΤΟ υπογράφτηκε στην Ουάσιγκτον, στις 4 του Απρίλη του 1949, από τις κυβερνήσεις των ΗΠΑ, της Μεγάλης Βρετανίας, της Γαλλίας, του Καναδά, της Ιταλίας, της Πορτογαλίας, του Βελγίου, της Ολλανδίας, του Λουξεμβούργου, της Ισλανδίας, της Δανίας και της Νορβηγίας. Με την υπογραφή αυτού του συμφώνου τα δυτικοευρωπαϊκά κράτη έθεταν τις στρατιωτικές τους δυνάμεις κάτω από τον αποφασιστικό έλεγχο του αμερικανικού Πενταγώνου. Ολες οι προαναφερόμενες κυβερνήσεις υπέγραψαν διμερείς στρατιωτικές συμφωνίες με τις ΗΠΑ, στις οποίες καθορίζονταν οι όροι για την παροχή της αμερικανικής στρατιωτικής βοήθειας, ο εξοπλισμός των Ενόπλων Δυνάμεών τους, κ.ά. Τέλος, τα στρατιωτικά τους δόγματα ενιαιοποιήθηκαν σ' ένα κοινό αμερικανόπνευστο στρατιωτικό δόγμα, αυτό της Ατλαντικής Συμμαχίας. Με τη δημιουργία του ΝΑΤΟ ολοκληρώνεται η ανασυγκρότηση του διεθνούς ιμπεριαλισμού με ηγέτη τις Ηνωμένες Πολιτείες. Μια ανασυγκρότηση που είχε ξεκινήσει σε οικονομικοπολιτικό επίπεδο με το «Δόγμα Τρούμαν» και το «Σχέδιο Μάρσαλ».

Η εξέλιξη αυτή δεν μπορούσε να μην έχει καθοριστική επίδραση στα ελληνικά πράγματα, αν και η Ελλάδα μπήκε στο ΝΑΤΟ τρία χρόνια αργότερα.

Τον Απρίλη του 1949 ο Δημοκρατικός Στρατός ανακατέλαβε το Γράμμο, που από την αρχή του Εμφυλίου - και μέχρι το καλοκαίρι του '48 - θεωρούνταν το άπαρτο φρούριο των ανταρτών. Η ανακατάληψη διασφαλίστηκε με την επιτυχημένη μάχη στα Πατώματα (30-5 - 2/6/49). Επρόκειτο για σημαντική επιτυχία αλλά ταυτόχρονα ο ΔΣΕ είχε υποστεί συντριπτική ήττα στην Πελοπόννησο ενώ από τις αρχές Μάη του 1949 οι δυνάμεις του δέχτηκαν ισχυρό πλήγμα στη Ρούμελη και στη Θεσσαλία, με αποτέλεσμα τον Ιούλη του ίδιου έτους να ελιχθούν στο Γράμμο και το Κλιμάκιο του Γενικού Αρχηγείου Νοτίου Ελλάδος (ΚΓΑΝΕ) να διαλυθεί λίγες μέρες αργότερα^6.

Παράλληλα με τις επιχειρήσεις σε Θεσσαλία και Ρούμελη, ο κυβερνητικός στρατός πραγματοποίησε εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στη Μακεδονία και τη Θράκη. Το Μάη και τον Ιούνη πραγματοποιήθηκαν επιθέσεις εναντίον του ΔΣΕ στα Κεδρύλια, στη Χαλκιδική, στο Μπέλες, στην περιοχή Κομοτηνής-Εβρου. Τον Ιούλη εκκαθαριστικές επιχειρήσεις έγιναν στο Καϊμακτσαλάν. Ακόμη, δυνάμεις του Α΄ Σώματος Στρατού επιτέθηκαν στην περιοχή του Σουλίου αναγκάζοντας την 159η ταξιαρχία του Δημοκρατικού Στρατού να ελιχθεί προς το Γράμμο. Το αποτέλεσμα όλων αυτών των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων ήταν να εξοντωθεί μεγάλο μέρος των δυνάμεων του ΔΣΕ στη Νότια, Κεντρική και Ανατολική Ελλάδα, να στριμωχτούν ουσιαστικά οι δυνάμεις του στο Γράμμο και στο Βίτσι και να απελευθερωθούν ισχυρές κυβερνητικές στρατιωτικές δυνάμεις για την τελική σύγκρουση. Επιπλέον, το μεγάλο μειονέκτημα του Δημοκρατικού Στρατού ήταν ότι δε διέθετε τις απαραίτητες εφεδρείες για να αντιστρέψει την κατάσταση και είχε δεχτεί ισχυρό πλήγμα στα νώτα του, δεδομένου ότι η Γιουγκοσλαβία είχε έρθει σε συνδιαλλαγή με τον αγγλοαμερικανικό ιμπεριαλισμό, υπονομεύοντας απροκάλυπτα τον αγώνα των Ελλήνων ανταρτών.

Η νέα διεθνής κατάσταση που δημιουργήθηκε το 1949, οι ανακατατάξεις στα Βαλκάνια και η γενικότερη μειονεκτική κατάσταση στην οποία βρισκόταν ο ΔΣΕ ήταν τα στοιχεία που θορύβησαν την ΕΣΣΔ και την ώθησαν, τον Απρίλη του 1949, να πάρει την πρωτοβουλία και να προτείνει στο ΚΚΕ τον τερματισμό της ένοπλης πάλης στην Ελλάδα⁷. Λίγο αργότερα όμως κάθε προετοιμασία για υποχώρηση του ΔΣΕ σταμάτησε για το λόγο ότι στο πλαίσιο του ΟΗΕ εμφανίστηκαν πρωτοβουλίες για ειρηνική διευθέτηση του ελληνικού ζητήματος. Με επίσημη μάλιστα ανακοίνωση του σοβιετικού πρακτορείου ΤΑΣ και αρθρογραφία στην ΠΡΑΒΔΑ διευκρινίστηκε τότε ότι την πρωτοβουλία ειρηνικής διευθέτησης είχαν λάβει οι Αγγλοαμερικανοί, κάτι που επιβεβαιώνει και ο Αμερικανός ιστορικός Λόρενς Γουίτνερ⁸. Οι σχετικές συζητήσεις γύρω από την αγγλοαμερικανική πρωτοβουλία ειρήνης κατέληξαν τελικά σε ναυάγιο, αν και η Σοβιετική Ενωση συνέχιζε - χωρίς αποτέλεσμα - να πιέζει για ειρηνική διευθέτηση του ελληνικού ζητήματος και κατά την τετραμερή διάσκεψη (Σοβιετική Ενωση, ΗΠΑ, Αγγλία, Γαλλία) για το γερμανικό ζήτημα, που άρχισε στο Παρίσι στις 23 του Μάη του 1949 και τελείωσε στις 20 του Ιούνη του ίδιου έτους. Οι Αγγλοαμερικάνοι δεν επιθυμούσαν μια δημοκρατική ειρηνική λύση στο ελληνικό ζήτημα, ιδιαίτερα μάλιστα από τη στιγμή που σε κείνη τη χρονική συγκυρία κατάφεραν να εξασφαλίσουν τη συμφωνία του Τίτο για πλήρη απεμπλοκή της Γιουγκοσλαβίας από τα ελληνικά ζητήματα και κλείσιμο των συνόρων. Παρ' όλα αυτά, για το θέμα που εξετάζουμε οφείλουμε να κρατήσουμε το γεγονός ότι η γαλλική αντιπροσωπεία με τον Πωλ Ελυάρ έρχεται στην Ελεύθερη Ελλάδα τέλη Μάη του 1949, όταν στο Παρίσι διεξάγεται η τετραμερής Διάσκεψη. Δεν είναι τυχαίο, επίσης, ότι η Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση με ανακοίνωσή της στις 31/5/1949 χαιρέτισε «την ειλικρινή προσπάθεια της μεγάλης χώρας του Σοσιαλισμού να βοηθήσει το μικρό λαό μας να βρει την ειρήνη και την ησυχία του»⁹.

Με αυτή τη σημείωση ας επιστρέψουμε στο αρχικό μας θέμα για να δούμε αναλυτικά την παρουσία και δράση της γαλλικής αντιπροσωπείας στο Βουνό, όπως αυτή καταγράφτηκε στον Τύπο του ΔΣΕ.

Οπως προκύπτει από την ανακοίνωση του Πρακτορείου Ειδήσεων «ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΛΛΑΔΑ», που παραθέσαμε στην αρχή, η γαλλική αντιπροσωπεία έφτασε στο Βουνό στις 31 του Μάη του 1949. Για λόγους συνωμοτικότητας πιθανότατα τότε να μη δημοσιοποιήθηκαν οι πραγματικές ημερομηνίες. Πάντως, είναι επιβεβαιωμένο ότι το πρώτο δεκαπενθήμερο του Ιούνη του 1949 η γαλλική αντιπροσωπεία περιοδεύει στην Ελεύθερη Ελλάδα και στα πολεμικά μέτωπα.

Στην έδρα του Γενικού Αρχηγείου του ΔΣΕ την υποδέχτηκαν μέλη της ΠΔΚ. Σύμφωνα, όμως, με τον Τύπο του ΔΣΕ, στην εκδήλωση υποδοχής συμμετείχαν επίσης «ο διευθυντής των μειονοτήτων στο υπουργείο εσωτερικών συν. Κότσεφ, αντιπροσωπεία της ΠΔΕΓ (σ.σ. Πανελλαδική Δημοκρατική Ενωση Γυναικών) από τις συν. Ρούλα, Ρίτα και Ουρανία, ο Γραμματέας της ΕΠΟΝ συν. Ακριτίδης, οι συν. Λουλές και Γρίβας του ΑΚΕ και αντιπρόσωποι της Λαϊκής Εξουσίας συν. Γιάμου και η συν. Κάτια Γιάμου»¹⁰. Η ατμόσφαιρα ήταν συγκινητική και ο Πωλ Ελυάρ δεν μπόρεσε, στην πρώτη του επαφή με τους μαχητές του ΔΣΕ, να πει παρά μόνο τις παρακάτω λίγες φράσεις: «Εχω ξαναπεί πολλές φορές και θα το πω και τώρα ότι οι Ελληνες είναι αυτοί που απέδειξαν πως η λέξη λευτεριά δε μεταφράζεται στα εγγλέζικα. Ημουν στην Ελλάδα και το '46. Γνώρισα το λαό της Αθήνας και της Σαλονίκης. Ομως, η τωρινή μου συγκίνηση είναι εντελώς διαφορετική».

Στη λιτή εκδήλωση που ακολούθησε, τους εκλεκτούς φιλοξενούμενους χαιρέτισε ο πρόεδρος της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης Μήτσος Παρτσαλίδης, ο οποίος είπε ανάμεσα σε άλλα: «Ο σύντροφός μας Ελυάρ θα θυμάται τι γράψανε πάνω σ' ένα πανί με το αίμα των σκοτωμένων και πληγωμένων συντρόφων τους οι διαδηλωτές της Πλατείας Συντάγματος στις 3 του Δεκέμβρη 1944. "Οταν ένας λαός βρίσκεται μπροστά στον κίνδυνο της τυραννίας διαλέγει ή τις αλυσίδες ή τα όπλα". Μπροστά σ' αυτό το δίλημμα βρίσκεται χρόνια τώρα ο ελληνικός λαός. Και δε συνήθισε να διστάζει ο ελληνικός λαός μπροστά σε τέτοια διλήμματα. Εκανε και κάνει αυτό που προστάζει η ιστορία του και η μοίρα του. Ξετινάζει και κατακουρελιάζει την αντιδραστική ουτοπία, ότι είναι δυνατό ένα καθεστώς τρόμου και αίματος να εξασφαλίσει στην Ελλάδα ησυχία και σίγουρο προγεφύρωμα για τα σκοτεινά σχέδια του ιμπεριαλισμού. Μα, ο πόλεμος είναι πόλεμος, με τη φρίκη του, τις καταστροφές του και την ερήμωσή του. Εμείς αφού κάμαμε ό,τι έβγαινε από το χέρι μας για να μη φτάσουμε στο σκληρό αδελφοκτόνο πόλεμο, καταβάλαμε πολλές προσπάθειες και ύστερα από το ξέσπασμά του για να τον σταματήσουμε. Με ικανοποίηση διαπιστώνουμε πως η τελευταία έκκλησή μας στο Παγκόσμιο Συνέδριο της Ειρήνης και στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ βρήκε βαθιά απήχηση στην Παγκόσμια Δημοκρατική κοινή γνώμη. Ο ελληνικός λαός με μεγάλες ελπίδες χαιρέτισε τις προτάσεις της Σοβιετικής Ενωσης για την ειρήνευση στην Ελλάδα. Πιστεύουμε πως η συμπαράστασή σας, συμπαράσταση πιστών και ειλικρινών φίλων του λαού μας, θα βοηθήσει για να αληθέψουν οι ελπίδες του πολύπαθου λαού μας και να καταρρεύσουν τα σχέδια του μοναρχοφασισμού που θέλει συνέχιση της αδελφικής αιματοχυσίας».

Στην αντιφώνησή του ο Πωλ Ελυάρ σημείωσε: «Θέλω να σας πω πως πολλοί Γάλλοι και πολλοί άνθρωποι σ' όλο τον κόσμο θα θέλανε να βρίσκονται εδώ μαζί σας όπως βρισκόμαστε κι εμείς απόψε. Είχα την τιμή να έρθω στην Ελλάδα το 1946 με πρόσκληση της ΕΠΟΝ. Από παλιά, το φως της Ελλάδας ήταν το φως της ειρήνης και της σκέψης. Ακόμα κι αυτοί που είναι ενάντιά σας ξέρουν πως τον πόλεμο, που σας επέβαλαν, τον διεξάγετε με καταπληκτική παλικαριά. Νικήσατε τους Ιταλούς και Γερμανούς. Θα νικήσετε κι όσους Αγγλοσάξονες ονειρεύονται να μετατρέψουν σε παγκόσμιο πόλεμο τον πόλεμο που σας κηρύξανε. Και θα 'στε σεις πάλι που με τη νίκη σας θα σώσετε την ειρήνη ολόκληρου του κόσμου. Κάθε βρισιά ενάντια στον ελληνικό λαό είναι βρισιά ενάντια σε κάθε τίμιο άνθρωπο σ' όλο τον κόσμο. Ξαναεπαναλαμβάνω αυτό που είπα το 1944 κι αργότερα το 1946, όταν ήρθα στην Ελλάδα. Η λέξη λευτεριά δεν μπορεί να μεταφραστεί στα εγγλέζικα.

Σκοπός του ταξιδιού μας δεν είναι να διαπιστώσουμε μονάχα τι κάνατε, παρά να βοηθήσουμε τη νίκη σας διαδηλώνοντας στον κόσμο αυτά που θα δούμε. Η λευτεριά είναι αδιαίρετη. Αυτά που συμβαίνουν στην Ελλάδα αφορούν όλους τους ανθρώπους. Ελπίζω πως θα κάνουμε ολοένα και περισσότερα για σας που είστε ήρωες του πιο δίκαιου ιδανικού και υπέροχοι αγωνιστές της λευτεριάς και της ειρήνης. Για άλλη μια φορά, σας ευχαριστώ για την πρόσκλησή σας. Με το φωτεινό βλέμμα σας, μας καλωσορίζει το μέλλον. Ενα μέλλον δικαιοσύνης και ευτυχίας σε μια ζωή αξιοπρέπειας και αδελφοσύνης.

Ζήτω η Ελεύθερη Δημοκρατική Ελλάδα - Ζήτω η Λευτεριά»¹¹.

Μετά τον Ελυάρ το λόγο πήραν και οι υπόλοιποι Γάλλοι φιλοξενούμενοι. Ο Υβ Φαρζ τόνισε: «Πατώντας το χώμα της Ελεύθερης Ελλάδας χαιρετώ τους μαχητές του Δημοκρατικού Στρατού. Η μάχη για τη λευτεριά είναι κοινή μας υπόθεση. Προχωρούμε βήμα στο βήμα, κρατώντας όπλα στα χέρια μας κάθε φορά που μας το επιβάλλουνε, πάντοτε όμως με τη θέληση να κατακτήσουμε ειρηνικά το δίκαιο και τη λευτεριά. Είστε άνδρες και γυναίκες αφοσιωμένοι στα ιδανικά των προγόνων σας, που δέχεστε κάθε θυσία, κάθε πειθαρχία για το ιδανικό της δημοκρατίας».

Ο Ανρύ Μπασσίς μεταξύ άλλων υπογράμμισε: «Ο ελληνικός λαός συσπειρωμένος γύρω στο Δημοκρατικό Στρατό και στην Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση, εμποδίζοντας τους Αμερικάνους ιμπεριαλιστές να μετατρέψουν την Ελλάδα σε προγεφύρωμα και βάση εξόρμησης για τα επιθετικά τους σχέδια ενάντια στη Σοβιετική Ενωση, ενάντια στις Λαϊκές Δημοκρατίες, ενάντια στους λαούς, προσφέρει μιαν ανεκτίμητη συνεισφορά στην υπόθεση της ειρήνης σ' ολόκληρο τον κόσμο. Βοηθώντας τον ελληνικό λαό υπερασπιζόμαστε την ειρήνη. Ζήτω ο Δημοκρατικός Στρατός της Ελλάδας - Ζήτω η ελεύθερη κι ανεξάρτητη Ελλάδα!!!».

Τέλος, ο Ζαν Ερμαν είπε ανάμεσα σε άλλα: «Η απειλή μιας καινούριας καταστροφής πλανιέται πάνω από ολάκερη την ανθρωπότητα. Το πρώτο θύμα ήταν ο ελληνικός λαός. Και ο ελληνικός λαός είναι ο πρώτος που ορθώθηκε στον καινούριο αγώνα για τη λευτεριά. Τον ελληνικό λαό τον συνοδεύουν οι ευχές κι οι ελπίδες όλων των εργαζομένων κι όλων των δημοκρατών του κόσμου απαράλλαχτα όπως κι όταν εδώ και 8 χρόνια τσάκιζε πρώτος τους φασίστες εισβολείς. Αυτό είναι που 'χαμε να σας πούμε. Αυτό είναι που θα επαναλάβουμε όταν γυρίσουμε στη χώρα μας. Ζήτω η λεύτερη δημοκρατική Ελλάδα - Ζήτω ο στρατός σας - Ζήτω η λευτεριά»¹².

Η γαλλική αντιπροσωπεία μετά την τελετή υποδοχής ήρθε σε επαφή με τους απλούς ανθρώπους της Ελεύθερης Ελλάδας και άκουσε από πρώτο χέρι την κατάσταση του πολέμου που βίωναν. Μίλησε με τις μανάδες, με τους ξεσπιτωμένους, με τους καταδιωκόμενους που είχαν φύγει από τις περιοχές που κατείχε ο αστικός στρατός για να γλιτώσουν από τις διώξεις και το συνεχές κυνηγητό. Ακουσε για τα καμένα χωριά, για τα παιδιά που οι γονείς τους τα έστειλαν στις Λαϊκές Δημοκρατίες για να σωθούν, για τις συνθήκες του πολέμου και είδε τη φλόγα της λευτεριάς και της κοινωνικής δικαιοσύνης στις καρδιές αυτών των ανθρώπων να τους αγκαλιάζει ολόκληρους. Τις επόμενες μέρες, η αντιπροσωπεία, συνοδευόμενη από μέλη της ΠΔΚ, περιόδευσε στην περιοχή του Βίτσι, συμμετείχε σε λαϊκές συγκεντρώσεις, μίλησε με τον απλό κόσμο, επισκέφθηκε τα νοσοκομεία του ΔΣΕ, στάθηκε δίπλα στους μαχητές του στην ώρα της μάχης και τα μέλη της δε δίστασαν, σε στιγμές πολεμικής ανάπαυλας, να πάρουν τον τηλεβόα και να απευθυνθούν στους φαντάρους. Παράλληλα συμμετείχε και σε καλλιτεχνικές εκδηλώσεις που οργανώθηκαν προς τιμή της. Σε μία από αυτές ο ηθοποιός Γ. Βεάκης απάγγειλε το ποίημα του Ελυάρ «Αθήνα», που ο ποιητής είχε γράψει στις 9 Δεκεμβρίου του '44:

«Ελληνα λαέ βασιλιά απελπισμένε/ Να χάσεις άλλο πια δεν έχεις πάρεξ τη λευτεριά/ Τον έρωτά σου για τη λευτεριά και για τη δικαιοσύνη/ Και τον άπειρο σεβασμό του ίδιου του εαυτού σου...»

Σε μιαν άλλη εκδήλωση, οι φιλοξενούμενοι παρακολούθησαν την προβολή της πρώτης ελληνικής ταινίας που γύρισαν σε συνθήκες πολέμου ο σκηνοθέτης Γ. Σεβαστίκογλου με τους Μάνο Ζαχαρία και Α. Μουσούρη¹³.

Ξεχωριστή στιγμή από την παραμονή της αντιπροσωπείας στο Βίτσι ήταν η μεγάλη λαϊκή συγκέντρωση που πραγματοποιήθηκε προς τιμήν της στις 4 Ιούνη. Τη συγκέντρωση οργάνωσε η Πανελλαδική Επιτροπή για την Ειρήνη και οι υπόλοιπες οργανώσεις του αντάρτικου κινήματος. Οπως έγραψε η εφημερίδα «ΠΡΟΣ ΤΗ ΝΙΚΗ», στη συγκέντρωση συμμετείχαν «πάνω από 8.000 λαός της ελεύθερης περιοχής του Βίτσι και αντιπροσωπείες απ' τά τμήματα και τους σχηματισμούς του ΔΣΕ». Εκ μέρους της Πανελλαδικής Επιτροπής, τη γαλλική αντιπροσωπεία χαιρέτισε ο υπουργός της ΠΔΚ Πέτρος Κόκκαλης και εκ μέρους των Γάλλων χαιρέτισε ο Υβ Φαρζ, λέγοντας μεταξύ άλλων: «Θα φύγουμε απ' την Ελλάδα με μαρτυρίες τρανταχτές. Και σας υποσχόμαστε πως μόλις φτάσουμε στο Παρίσι μπροστά σε όλους τους λαούς θα ντροπιάσουμε τους Αγγλοαμερικάνους ιμπεριαλιστές»¹⁴.

Στις 5 του Ιούνη, η αντιπροσωπεία συναντήθηκε με τους αντάρτες της ΕΠΟΝ. «Αξέχαστες θα μείνουν, έγραψε η ΝΕΑ ΓΕΝΙΑ - για τους μαχητές του ΔΣΕ του Γράμμου και του Βίτσι, τους Επονίτες - Επονίτισσες, οι μέρες που ανάμεσά μας βρέθηκαν οι διαλεχτοί φίλοι του λαού μας, αντιπρόσωποι του γαλλικού λαού. Ηταν μια ακόμη χειροπιαστή απόδειξη για την παγκόσμια αλληλεγγύη. Μια ακόμα απόδειξη για το ότι στο σκληρό και δίκαιο αυτό αγώνα δεν είμαστε μόνοι». Να τι έγραψε ο Πωλ Ελυάρ για την ελληνική νεολαία και την ΕΠΟΝ εκείνες τις ώρες¹⁵: «Οι νέοι και οι νέες της Ελλάδας είναι γεροί. Και θέλουν την ευτυχία της χώρας τους. Και η χώρα τους θα βρει την υγεία της, την ευτυχία της με τη νίκη. Η νεολαία της Ελλάδας παρασέρνει τραγουδώντας τη νεολαία του κόσμου στον απελευθερωτικό αγώνα. Μέσα στον πόνο και στον αγώνα χαμογελάει στο μέλλον, στις θαυμαστές μέρες που δε θα σκοτώνουν και όπου δε θα υπάρχουν πια εχθροί, όπου όλοι οι άνθρωποι θα 'ναι αδέλφια. Ζήτω η ενότητα».

Στις 6 Ιούνη, ο ΔΣΕ υποδέχτηκε τη γαλλική αντιπροσωπεία στο Γράμμο. Η εφημερίδα «ΠΡΟΣ ΤΗ ΝΙΚΗ» μας πληροφορεί¹⁶: «Η γαλλική αντιπροσωπεία επισκέφθηκε διάφορες θέσεις του μετώπου του Γράμμου και τα μέλη της μίλησαν προς τους μαχητές, μαχήτριες και αξιωματικούς μας. Η συγκίνηση που δοκίμασαν οι Γάλλοι ηγέτες αντικρίζοντας το θρυλικό Γράμμο και τους ηρωικούς υπερασπιστές του ήταν απερίγραπτη. Μιλώντας προς τους μαχητές μας, ο Πωλ Ελυάρ είπε: "Για δεύτερη φορά έρχομαι στην Ελλάδα. Το 1946 στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη, το 1949 στο Βίτσι και στο Γράμμο. Βρίσκω πολύ πιο ανώτερο το πνεύμα και τη θέληση αντίστασης και πάλης για λευτεριά, ανεξαρτησία, ειρήνη σήμερα. Νικήσατε τους Ιταλούς, Γερμανούς. Θα νικήσετε και τους Αγγλοαμερικάνους. Χρειάζονται θυσίες για τη νίκη. Και σεις ξέρετε να τις δίνετε, όπως ξέρετε τι θα κερδίσει η Ελλάδα κι όλος ο κόσμος με τη νίκη σας. Χαιρετίζω όλο τον ελληνικό λαό που λαχταρά τη νίκη σας. Χαιρετίζω το λαό σας και το στρατό του και την κυβέρνησή σας που διεξάγουν ένα ηρωικό αγώνα με οδηγητή τον πολυαγαπημένο αρχηγό Νίκο Ζαχαριάδη». Υστερα από τον Πωλ Ελυάρ, χαιρέτισαν τους μαχητές ο Ερμαν και ο Μασσίς, ενώ τους ξένους επίσημους προσφώνησε ο πολιτικός επίτροπος του Γενικού Αρχηγείου του ΔΣΕ Βασίλης Μπαρτζώτας, ο οποίος αναφέρθηκε στους αγώνες του ΔΣΕ στο Γράμμο¹⁷.

Από τις πιο συγκινητικές στιγμές της επίσκεψης της αντιπροσωπείας στο Γράμμο ήταν η τελετή κατά την οποία απονεμήθηκε στον Ελυάρ μετάλλιο από νεκρό μαχητή της μάχης του Λιτόχωρου. Ας παρακολουθήσουμε την τελετή όπως την απαθανάτισε η εφημερίδα «ΠΡΟΣ ΤΗ ΝΙΚΗ»¹⁸: «Στο πυκνό δάσος που ποτέ μια αχτίνα ήλιου δεν περνάει είναι ένα ίσωμα σαν πλατεούλα κι ένας διάδρομος ανάμεσα απτά δένδρα. Ελατοκλώναρα ολόγυρα και συνθήματα. Εκεί συγκεντρώθηκαν τα τμήματα της ΙΧ Μεραρχίας. Λίγο πιο κάτω μια χαραδρούλα κι από κει ο εχθρός. Δεξιά, αριστερά απτό διάδρομο παραταγμένοι οι μαχητές και οι μαχήτριες. Μια ομάδα με ομοιόμορφη στολή παρουσιάζει όπλα. Η μουσική παίζει τον ύμνο του ΕΛΑΣ. Περνάει η αντιπροσωπεία, ο υπουργός σ. Κόκκαλης και η διοίκηση της Μεραρχίας χαιρετίζοντας. Στην πλατεούλα με γρηγοράδα και τάξη το τμήμα. Δίνονται παραγγέλματα. Ο στρατηγός σ. Παλαιολόγου παίρνει αναφορά και δίνει στον υπουργό. Και ύστερα ξεσπάνε τα τραγούδια, τα συνθήματα, οι φωνές και τα χειροκροτήματα. Οι φαντάροι ακούν το βοητό σα νεροποντή. Ακούν τον αχό του τραγουδιού σα μήνυμα ειρήνης. Δύο κόσμοι ανταμώθηκαν για μια φορά ακόμα στις 2.30 η ώρα στις 8 του Ιούνη. Ο ένας τραβάει προς τον τάφο, το σκοτάδι. Ο άλλος προς το φως, τη ζωή, σκορπώντας γύρω χαρά, τραγούδια. Υστερα σιγή. Τίποτα δε σαλεύει. Ο στρατηγός προχωράει στον Ελυάρ. Χαιρετά και καρφιτσώνει το παράσημο "Λιτόχωρο" και αργά, καθαρά χτυπητά σα να θέλει να φτάσουν τα λόγια ως τα κατάβαθα της ψυχής, να πετάξουν ως τις άκρες της γης, λέει: "Η λεύτερη Ελλάδα μέσω της ΙΧης Μεραρχίας σας προσφέρει το παράσημο "Λιτόχωρο" παρμένο απτό νωπό τάφο του ήρωα νεκρού μας ταγματάρχη Ανδρεάδη (ήταν από τους πρωτεργάτες της μάχης του Λιτοχώρου)"...

Οταν ήρθε η σειρά του να μιλήσει, ο Ελυάρ είπε: "Σύντροφοι σας ευχαριστώ για το μετάλλιο. Νιώθω πως δεν αξίζω. Μα το δέχομαι γιατί θα το φορώ στ' όνομα όλων των Γάλλων που παλεύουν και πάλεψαν όπως εσείς. Σας δίνω όρκο πως το μήνυμα του νεκρού συντρόφου σας Ανδρεάδη θα γίνει γνωστό σ' όλο τον κόσμο... Απ' όλο τον κόσμο στην Ελλάδα είδα τα πιο ξεκάθαρα μάτια. Θα τα δείξουμε σ' όλο τον κόσμο... Στη Γαλλία θα φέρουμε ελπίδα και δύναμη απ' το Γράμμο. Ζήτω το ΚΚΕ. Ζήτω ο σ. Ν. Ζαχαριάδης. Ζήτω η νίκη κι ο θρίαμβος των λαών πάνω στη γη».

Λίγες ημέρες αργότερα η γαλλική αντιπροσωπεία εγκατέλειψε την Ελεύθερη Ελλάδα και πήρε το δρόμο της επιστροφής. Ο Ζαν Μορίς Ερμαν άφησε πίσω του ένα ποίημα με τίτλο «Γράμμος», που απόσπασμά του δημοσιεύτηκε στον Τύπο του ΔΣΕ σε ελεύθερη απόδοση στα ελληνικά από τους Γιώργη Σεβαστίκογλου και Μάνο Ζαχαρία¹⁹:

«Βουνά της Ελλάδας, όπου πετάνε σταυραετοί/ βουνά της Ελλάδας όπου ζούνε οι δυνατοί/ βουνά που σείεστε απτίς βροντές κι από τα πολυβόλα/ βουνά χρυσαφένια που στις κορφές σας τραγουδάν, χορεύουν και πεθαίνουν.

Βουνά με τα παχιά βελούδινα λιβάδια, βουνά δασοντυμένα/ βουνά γυμνά με τα τραχιά, σταχτιά ηλιόδαρτα τσουγκάρια/ βουνά χιονοστεφανωμένα, όπου κάθονταν οι θεοί/ βουνά όπου αναβρύζουν γάργαρα νερά και γιόζουν απτό αίμα/ βουνά χαράς, βουνά οργής.

Ολα εσείς τα βουνά πούχετε πάρει τάξη μάχης./ Είστε του κόσμου η απαντοχή και της καρδιάς μας η αγάπη».

Αναχωρώντας ο Πωλ Ελυάρ άφησε πίσω του τούτο το χαιρετισμό στους μαχητές του ΔΣΕ²⁰: «Το Βίτσι και ο Γράμμος, οι δυο αυτές κορφές του λεύτερου κόσμου, δεν είναι καθόλου πιο κάτω από κει που τις είχε βάλει η φαντασία μου. Αντίθετα, γιατί είδα εκεί τους μαχητές που τις στολίζουν με τον απίστευτο ηρωισμό τους, τους μαχητές πούναι η φωτιά των βουνών και ολόκληρης της Ελλάδας, τιμή για τον πολιτισμένο κόσμο που δε θέλει να πεθάνει κάτω απ' την ασφυκτική πίεση μιας μειοψηφίας εκμεταλλευτών, εμπρηστών του πολέμου. Ο ήλιος και η γης είναι ολότελα δικοί τους.

Αδελφοί μου, αδελφές μου με το καλοσυνάτο και ωραίο χαμόγελο, πόσες φορές δε δάκρυσα ακούγοντας σας να τραγουδάτε, βλέποντας όλους έτσι ενωμένους στην αγάπη για την πατρίδα σας, στην εμπιστοσύνη σας για το μέλλον. Μισούμε τον πόλεμο αλλά δυστυχία σε κείνους που θα μας τον επιβάλλουν.

Φεύγω και φυλάω στην καρδιά μου σαν διαμάντι την αξέχαστη θύμηση της σωματικής και ψυχικής σας υγείας, τον ενθουσιασμό σας, την αδελφοσύνη σας, την πίστη σας για τη νίκη. Το μέλλον είναι δικό σας. Επειδή είσαστε ενωμένοι τα καταπιεσμένα αδέλφια σας αύριο θάρθουνε μαζί σας. Η λευτεριά και η αδελφοσύνη είναι μεταδοτικές. Δεν μπορούν να κάνουν τίποτα ενάντια σ' ένα λαό πούναι ενωμένος. Κι η θάλασσα καρτερικά θα δεχτεί τους σκλάβωνές σας.

Ζήτω η Ελλάδα ενωμένη και λεύτερη!

Ζήτω η αδελφοσύνη των λαών!

Ζήτω η ειρήνη που χτίζεται!

Με σεβασμό σας χαιρετώ

Πωλ Ελυάρ».

Λίγες ημέρες αργότερα στις 18 Ιούνη του 1949 ο μεγάλος Γάλλος ποιητής μίλησε στο Εθνικό Ουγγρικό Συνέδριο για την Ειρήνη στη Βουδαπέστη. Ολόκληρο το λόγο του τον αφιέρωσε στο Δημοκρατικό Στρατό και στην Ελεύθερη Ελλάδα.

«Δε μου ήταν δυνατό - είπε²¹ - να μιλήσω για οτιδήποτε άλλο παρά γι' αυτό που έζησα δυο βδομάδες στην Ελλάδα. Δυο βδομάδες που ήταν για μένα ολόκληρη ζωή που θ' αποτελέσει το σημαντικότερο μέρος της ζωής μου. Επιστρέφω από μια χώρα όπου η ζωή δεν έχει τίποτα το κοινό με την υποταγή. Σε κανένα μέρος του κόσμου δε θα μπορούσε να αιστανθεί κανένας πιο έντονα ότι ο αγώνας για λευτεριά και ειρήνη είναι ο μοναδικός φυσικός δρόμος του πολιτισμένου ανθρώπου. Σε κανένα μέρος του κόσμου δε θα μπορούσε να καταληφθεί από έναν τέτοιο σεβασμό μπροστά στα νικηφόρα νιάτα του ανθρώπου, μπροστά σε μια τέτοια εμπιστοσύνη στον άνθρωπο. Υπάρχουν δύο πραγματικότητες στην Ελλάδα. Η μία είναι των δημίων και της φρίκης και η άλλη της ελπίδας και των ηρώων... Και αν ρωτήσεις όλες αυτές τις μαυροφορεμένες γυναίκες που βρήκαν καταφύγιο στην Ελεύθερη Ελλάδα, πάντα θ' ακούσεις την ίδια τραγική απάντηση. "Χωροφύλακες σκότωσαν τους δικούς μου, έδειραν, βίασαν γυναίκες, έκαψαν το χωριό, ο γιος μου σκοτώθηκε κλπ.".

Δεν είναι πια αυτά παράπονα, αλλά η εξιστόρηση της πιο βαριάς προσβολής που μπορεί να γίνει στον άνθρωπο. Το φως σχεδόν έσβησε στα μάτια αυτών των γυναικών που τόσο πόνεσαν και που τόσο υπέφεραν. Ομως τα χείλη γελούν ακόμα για να σας βεβαιώσουν. "Θα σωθεί η χώρα μας. Πρέπει να τσακιστεί ο φασισμός. Αν το πείτε στη δική σας χώρα τότε και η δική μας θα σωθεί".

Αυτή είναι η μία πραγματικότητα. Ενας ολόκληρος κόσμος ορθώνεται και βροντάει τ' άρματα, γεμάτος πίστη στη νίκη. Είναι μια στρατιά γιγάντων ηρώων που μισεί τον πόλεμο και που δεν πιστεύει παρά στα όπλα του.

Νέοι και γέροι, Ελληνες και Σλαβομακεδόνες, αξιωματικοί και μαχητές αδελφικά ενωμένοι αγωνίζονται ενάντια στον πόλεμο, ενάντια στην τελευταία φρουρά της βαρβαρότητας.

Ο ΔΣΕ είναι ένας στρατός της ειρήνης. Είδα τόσο στο μέτωπο όσο και στα μετόπισθεν με τι σεβασμό προς τον άνθρωπο φέρεται και στους αιχμαλώτους».

Και ο Πωλ Ελυάρ κατέληξε λέγοντας: «Πρέπει να είμαστε ευγνώμονες προς τον ηρωικό λαό της Ελλάδας που συνδέει την πατρίδα του με τη δική μας την ανθρώπινη πατρίδα. Ο αγώνας τους είναι και δικός μας, όλων των απλών ανθρώπων που αγωνίζονται για την ειρήνη και δουλεύουν με όλες τις δυνάμεις για την ευτυχία πάνω στη γη. Και κανένας άνθρωπος στον κόσμο, κανένας που λέγεται άνθρωπος δεν μπορεί σήμερα αν δε θέλει να αυτοκτονήσει να μείνει αδιάφορος μπροστά στις ελπίδες που έρχονται από τα νικηφόρα τραγούδια της Ελεύθερης Ελλάδας».

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

1. Απόσπασμα από το ποίημα του Δήμου Ρεντή «Θα Πολεμήσουμε», όπως δημοσιεύτηκε στο οπισθόφυλλο του τρίτου τεύχους (Ιούλης 1949) του Περιοδικού «ΝΕΑ ΓΕΝΙΑ της ΕΠΟΝ», που εκδιδόταν τότε στην Ελεύθερη Ελλάδα.

2. O Πωλ Ελυάρ (το πραγματικό του όνομα ήταν Ευγένιος -Αιμίλιος - Πωλ Γκρεντέλ), γεννήθηκε στις 14 Δεκεμβρίου 1895 κοντά στο Σηκουάνα. Υπήρξε ποιητής παγκοσμίου ακτινοβολίας, κορυφαίος εκπρόσωπος της σχολής του υπερρεαλισμού μέχρι το 1938. Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου συμμετείχε στην Αντίσταση, από τις τάξεις του Γαλλικού ΚΚ. Πέθανε στις 18 Νοεμβρίου 1952 από καρδιακή προσβολή.

3. Ολόκληρη η ανακοίνωση στην καθημερινή εφημερίδα του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας «ΠΡΟΣ ΤΗ ΝΙΚΗ», αριθμός φύλλου 106, 2 του Ιούνη 1949 (τα φύλλα της εφημερίδας «ΠΡΟΣ ΤΗ ΝΙΚΗ» που παρατίθενται σ' αυτό το άρθρο βρίσκονται στο Αρχείο του ΚΚΕ).

4. Βλέπε μεταξύ άλλων: «Ριζοσπάστης», Κυριακή 27 Μάη 2001.

5. Περί τους 3.400 αντάρτες αντιμετώπισαν μια δύναμη πάνω από 70.000 ανδρών αστικού στρατού, που επίσης διέθετε 140 πυροβόλα, 60 αεροπλάνα και σημαντικό αριθμό αρμάτων μάχης.

6. «Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ», εκδόσεις Σ.Ε. τόμος Α', σελ. 610.

7. Για το θέμα βλέπε μεταξύ άλλων τις μαρτυρίες των τότε ηγετικών στελεχών του κόμματος: Β. Μπαρτζιώτας: «Ο αγώνας του ΔΣΕ», εκδόσεις Σ.Ε. σελ. 88, Μ. Παρτσαλίδη: «Διπλή αποκατάσταση της Εθνικής Αντίστασης», Εκδόσεις ΘΕΜΕΛΙΟ, σελ. 199 και Γ. Βοντίτσιος - Γούσιας: «Οι αιτίες για τις ήττες, τη διάσπαση του ΚΚΕ και της Ελληνικής Αριστεράς», εκδόσεις «Να υπηρετούμε το λαό», τόμος Α', σελ. 500-502, 504, 507.

8. Λώρενς Γουίτνερ: «Η αμερικάνικη επέμβαση στην Ελλάδα», εκδόσεις Βάνιας - Θεσσαλονίκη 1991, σελ. 358.

9. Βλέπε ολόκληρη την ανακοίνωση της ΠΔΚ στην εφημερίδα του ΔΣΕ «ΠΡΟΣ ΤΗ ΝΙΚΗ», αριθμός φύλλου 107, 3 του Ιούνη 1949.

10. «ΠΡΟΣ ΤΗ ΝΙΚΗ». αριθμός φύλλου 107, 3 του Ιούνη 1949.

11. «ΠΡΟΣ ΤΗ ΝΙΚΗ», αριθμός φύλλου 107, 3 του Ιούνη 1949.

12. «ΠΡΟΣ ΤΗ ΝΙΚΗ», αριθμός φύλλου 108, 4 του Ιούνη 1949.

13. «ΠΡΟΣ ΤΗ ΝΙΚΗ», αριθμός φύλλου 110, 6 του Ιούνη 1949.

14. «ΠΡΟΣ ΤΗ ΝΙΚΗ», αριθμός φύλλου 111, 7 του Ιούνη 1949.

15. Περιοδικό «ΝΕΑ ΓΕΝΙΑ», τεύχος 3, Ιούλης 1949. Το τεύχος αυτό βρίσκεται στις αρχειακές συλλογές του ΕΛΙΑ.

16. «ΠΡΟΣ ΤΗ ΝΙΚΗ», αριθμός φύλλου 112, 8 του Ιούνη 1949.

17. «ΠΡΟΣ ΤΗ ΝΙΚΗ», αριθμός φύλλου 113, 9 του Ιούνη 1949.

18. «ΠΡΟΣ ΤΗ ΝΙΚΗ», αριθμός φύλλου 117, 13 του Ιούνη 1949.

19. «ΠΡΟΣ ΤΗ ΝΙΚΗ», αριθμός φύλλου 120, 16 του Ιούνη 1949.

20. «ΠΡΟΣ ΤΗ ΝΙΚΗ», αριθμός φύλλου 121, 17 του Ιούνη 1949.

21. «ΠΡΟΣ ΤΗ ΝΙΚΗ», αριθμός φύλλου 125, 21 του Ιούνη 1949.